Herepete Rapihana: ka haere tonu nga patai ki a ia.

357. Henare Kaihau: I a koe e noho nei i Poneke e tu ana koe hei mema mo te komiti Maori i tukua mai e nga iwi o te Motu nei hei mangai mo ratou hei uiui hei whiriwhiri i nga tikanga i uru ki roto ki te Pire e takoto nei?

Herepete Rapihana: Ae; ko au tetahi o nga mema o taua komiti.

358. Henare Kaihau: He tiamana ano to taua komiti?

Herepete Rapihana: Ae; ka rua nga tiamana. Kotahi no te tuatahi, no tona haerenga whakaturia ana he tiamana ano hei whakakapi i tona turanga.

359. Henare Kaihau: Ko wai te rua o nga tiamana.

Herepete Rapihana: Ko Te Heuheu.

360. Henare Kaihau: I rongo ranei koe i nga korero a te tiamana tuarua o taua komiti i korero ai i te aroaro o tenei Komiti, e whakahe ana ki te Pire e whiriwhiria nei?

Herepete Rapihana: Ae.

361. Henare Kaihau: Kua tuhituhia katoatia ana korero i ai, e pehea ana o whakaaro mo aua korero?

Herepete Rapihana: E whakatika ana au i ana korero mo te Pire nei, engari kaore au i te tautoko i ana whakahoki ki nga patai; ara, ki toku whakaaro kaore e kitea i runga i ana whakahoki patai he huarahi e oti ai tenei take uaua.

362.Henare Kaihau: Ko te hea wahi o ana whakahoki patai tau e whakahe ana—ki tau whakaaro, he aha te he o ana whakahoki patai.

Herpete Rapihana: He maha ana kupu i korero ai i runga i tana utunga i nga patai kaore e taea e au te tautoko.

363. Henare Kaihau: Me korero e koe ki te Komiti nga wahi o ana korero e ki nei kaore e taea e koe te whakaae.

Te Tiamana: Ki taku whakaaro kaore he tikanga e whaia ai nga wahi katoa o nga korero a te kai-whakahoki patai o mua atu i tenei. Mehemea koi na he mahi ma fa kai-whakahoki patai he korero page 43mai i nga wahi o nga korero a tetahi kai-whakahoki patai e whakaaetia ana e ia me nga wahi kaore i te whakaaetia e ia ki te pera, e kore rawa e mutu i a tatou te mahi nei. Ko te mea, e hiahiatia ana e tatou ko nga whakaaro o te kai-whakahoki patai mo te Pire nei, kaore tatou i te hiahia k, ona whakare mo nga korero a etahi atu kai-whakahoki patai.

Henare Kaihau: Ki te whakahe te Tiamana ki taku patai, kaati, e kore e patairia e au, engari ki taku, kaore e pai kia tohu patai noa iho tatou, heoi hoki te utu mai ki ena tu patai he "Ae" he "No" ranei

Te Tiamana: Ko te mea hei whai man ko tona ake whakaaro mo te Pire, a mana ano e whaka-marama haere ana utu ki nga patai i runga i tana huarahi i kite ai kaore he tikanga e uia ai e koe tana whakaaro mo nga korero a tetahi atu kai-wlwkahoki patai.

364. Henare Kaihau: E pai ana, e kore e patairia e au te patai. (Ki te kai-whakahoki patai tenei): I korero koe i tahi ra ake nei, ki to whakaaro ko te rarangi e tutaki nei i te hoko whenua te mea nui rawa i uru ki roto ki te Pire; e pera ana tau?

Herepete Rapihana: Ae

365. Henare Kaihau: Ko te hiahia tena o nga iwi katoa, kia tino whakatutukitia taua tikanga: ara, me tino whakamutu rawa te hoko i nga whenua Maori?

Herepete Rapihana: Ae, koi na te hiahia o katoa. Koia tena te tino kupu i roto i te pukapuka inoi i tukuna atu nei ki te Kuini.

366. Henare Kaihau: I patai atu te Tiamana ki a koe i te Paraire kua hori ake nei mo nga whenua kikino, kore utu, ara, iti rawa te utu, o ton takiwa, a ki taku mohio atu ki to whakahoki i te patai, i penei, kia tu te hui ki Pei Whairangi ia Maehe e haere ake nei ma taua hui e whakatau me hoko ranei etahi o nga whenua me pehea ranei. I penei pea to kupu tera taua hui ki Waitangi e whakaae kia hokona nga whenua kikino o tou takiwa. I pera ranei to kupu kaore ranei?

Herepete Rapihana: Kaore. Ki taku mahara i penei taku kupu: ma te hui e whakatau he tikanga e riihitia ai aua whenua.

367. Henare Kaihau: Ae ra; engari i patai au mo te boko?

Herepete Rapihana: Ki taku mahara kaore au i korero mo tena.

Te Tiamana,: I penei te utu mai a te kai-whakahoki patai i tetahi o aku patai i patai ai ki a ia i te Paraire, ki tana me riihi aua whenua, kaua e hokona. Koia enei ana kupu: "Ki taku whakaaro, te mea tuatahi e pumau ai te ora ki te iwi Maori me whakamutu te hoko whenua".

Henare Kaihau: Ae; engari ki taku mahara kei muri iho i tena.

Te Tiamana: Katahi ka patairia ano e au, "Kaati ki tau me waiho noa iho aua poraka whenua kia takoto kau ana, kaua rawa e mahia ki te kai a ake tonu atu?" I penei tana utu, "Kaore au i te ki me waiho noa iho aua whenua a kaua e mahia; e penei ana taku kaua e hokona." A muri iho i tera ka korero mai ano ia, ka mea, "Ki taku me waiho katoa ena mea ma te hui ki Waitaugi e whakatau be tikanga, ma taua hui e whakatakoto he ritenga mo aua wahi. Engari i naianei tae noa ki te ra e tu ai taua hui, me tutaki te hoko i nga whenua Maori." Haere tonu ana korero me riihi nga whenua kaua e hokona. Mo te patai a Wi Pere, ara, "Ko te upoko o te Pire tau e hiahia ana kia paahitia, ara, ko te rarangi e mea nei me whakamutu te hoko whenua?" i penei te whakahoki, "Ae; engari ko taku hiahia me whakamutu te hoko whenua i runga i te aronga o nga kupu o te pukapuka inoi i tukuna atu nei ki te Kuini."

368. Henare Kaihau: A kaati, he pehea te whakaaro mo tenei Pire? Me whakaoti he tikanga mona i naianei, me nuku ranei mo tetahi atu wa ka hurihuri ai, ara, me patu atu ranei i naianei kia kore atu kaua ranei?

Herepete Rapihana: Kua utua ano e au tena patai i mua ra. Kua ki au heoi taku e hiahia ana kia oti i tenei tau ko nga hoko whenua kia whakamutua, a ko era atu mea katoa me waiho ena ma te hui ki Waitangi e whakatau.

369. Henare Kaihau: E mea ana koe kia tukua atu tenei Pire ki te hui ki Waitangi ma taua hui e whiriwhiri?

Herepete Rapihana: Ae; engari me paahi e tatou te rarangi e whakamutu rawa nei i te hoko whenua Maori.

370. Henare Kaihau: E ki ana koe ko to hiahia me tuku atu tenei Pire ki te bui ki Waitangi, a ma taua hui e whakatau he tikanga mona; kei te rite katoa ranee nga whakaaro o to koutou komiti mo tena hiahia ou?

Herepete Rapihana: Kaore au e tika hei whakahoki i tena patai He maha nga mema o to matou komiti e noho nei, ma ia tangata o ratou e korero atu ona whakaaro mo tena patai.

371. Henare Kaihau: I ki koe i naia tonu nei he mema koe no to komiti Maori: E patai atu ana ahau ki a koe, mehemea ranei ko tau i korero ake na te whakaaro o taua komiti. Kua tau ranei i taua komiti he whakaaro ma ratou mo te Pire nei?

Herepete Rapihana: Ki taku mohio ki te tarohia e te kai-patai nga pitihana i tukua mai nei hei turaki i te Pire kei reira te utu mo tana patai.

372. Henare Kaihau: Ehara tena i te utu ki taku patai. Ko taku e whai ana kia mohio au kei te korero ranei koe i au ake whakaaro kei te korero ranei koe i runga i to tuunga hei mema mo taua komiti?

Te Tiamana: Tena pea ehara ia i te tangata i whakamanaia hei mangai mo te komiti.

Henare Kaihau: He putake whanui rawa tena. E patai ana ahau mehemea kei te hiahia katoa te komiti Maori kia tukua tenei Pire ma te bui ki Waitangi e whiriwhiri

Te Tiamana: Tena pea kaore ia i te kaha ki te whakapuaki i nga whakaaro o taua komiti, heoi tana e kaha ki te korero atu ki a koe ko tona ake whakaaro.

Henare Kaihau: Ki taku mohio he mema ia no tetahi komiti a kua tau i taua komiti tana kupu, a ki te kore e whakahokia e ia te patai mo te kupu i tau ra i te komiti he aha te pai ona kia haere mai ki konei korero ai?

Te Tiamana: Tena pea kaore ano nga whakatau a taua komiti i ripoatatia, na reira pea kaore e tika mana e utu atu to patai.

Herepete Rapihana: He pai pea kia korero atu au e rua nga mea i whakataua e matou. I penei page 44ta te komiti: ko te wahi o te Pire e whakaae nei kia whakamutua katoatia nga hoko whenua Maori me paahi tera i naianei hei ture, engari ko te ruinga o te Pire e pa nei ki etahi atu mea me nuku kia tu ra ano te hui ki Waitangi, ama taua hui e whakatau he tikanga.

373. Henare Kaihau: Kaore ranei koe i rongo i te whakahoki a Te Heuheu mo tetahi patai rite tonu ki tena i patairia e an? I ki mai ia ko tona hiahia me patu rawa atu te pire kia mate atu kaua e nukuhia, e ahatia atu ranei, a i te mea ko ia te tiamana o te komiti e tu nei koe hei mema, ki to mahara kei te tika ranei tana korero, i mohio ranei ia ki ta te komiti i whakatau ai?

Herepete Rapihana: Ae; engari e rua nga kupu a Te Heuheu. Tana kupu tuatahi, me patu rawa atu te Pire, a ko tetahi o ana kupu me nuku kia tu te hui ki Waitangi.

374. Henare Kaihau: Ki taku mohio atu ki nga korero a Te Heuheu, i penei na, ko to ratou hiahia me patu te Pire kia mate rawa—kia takoto tiraha rawa, a kaore ratou i te hiahia kia tukuna atu ma te hui ki Waitangi e whiriwhiri. Kaore koia i penei ana korero i konei?

Herepete Rapihana: Kaore au i te mohio. Kua ki atu ano nei hoki au i au e patairia nei e te Komiti nei ko aku ake whakaaro aku e korero atu ki te Komiti nei, a ki te kore e rite aku korero ki a Te Heuheu, i pena ai, kei te korero ia i ana whakaaro a kei te korero au i aku.

375. Henare Kaihau: A kaati, nau ake enei whakaaro e korerotia nei e koe, kaore koe i te tu hei mangai mo tetahi iwi?

Herepete Rapihana: Kei te korero atu au i te hiahia o Ngapuhi i au e ki atu nei me nuku te Pire kia tu te hui ki Waitangi. Kaore au e kaha ki te korero mo etahi atu iwi o te Motu nei. Engari kua rongo au tenei ano etahi pitihana a era atu iwi o te Motu nei kua tae mai ki te Paremete mo te Pire te take.

376. Henare Kaihau: He pehea nga korero?

Herepete Rapihana: Ki te kore te Pire e taea te turaki i naianei kaati me nuku atu mo tera tau.

377. Henare Kaihau: E penei ana tau ki te patua te Pire i naianei me nuku atu mo tera tau.

Herepete Rapihana: Ae.

378. Henare Kaihau: E ki ana koe ko te hiahia o te iwi ki te patua te Pire me tuku atu kia whiriwhiria e te hui ki Waitangi; e pera ana tau?

Herepete Rapihana: E penei ana taku koi na te hiahia o toku iwi, o Ngapuhi; engari, kua rongo au, ko nga iwi o etahi atu wahi o te Motu kei te hiahia me nuku te Pire ki tera tau. Ko to Ngapuhi hiahia me nuku te Pire kia tu te hui ki Waitangi, a kua rongo ano te kai-patai i tenei kupu aku i mua ra.

379. Henare Kaihau: E patai ana ahau mehemea kei roto ena korero i nga pitihana kua tae mai nei? I kite ranei koe i tetahi pitihana e pena ana ona korero?

Herepete Rapihana: Mehemea e hiahia ana te kai-patai kia kite ia i nga korero o roto i nga pitihana, mana e kimi nga pitihana e titiro nga korero o roto.

Te Tiamana: Ki taku whakaaro heoi ano nga mea e taea e te kai-whakahoki patai te whakaatu ko ona ake whakaaro tae atu ki nga whakaaro o Ngapuhi, o te iwi nana ia i tuku mai ki konei hei mangai mo ratou.

Henare Kaihau: Ae ra; engari kua hipa atu tana i tena. Kua ki ia, koia tera te hiahia o Ngapuhi, engari ko nga iwi o te pito whaka-runga nei kei te hiahia ki tetahi atu mea. Ki taku, kua korerotia hoki e au nga pitihana, kaore rawa he tangata kotahi i roto i te tekau mano e whakahe nei i tenei Pire i tono kia nukuhia te Pire ki te hui ki Waitangi.

Te Tiamana: Nou pea tena pohehe. Ka tuaruatia ano toku kupu, ko ta tatou e hiahia ana kia puakina mai e ia ko tona ake whakaaro me to Ngapuhi mo tenei Pire, ko ia hoki te mangai mo taua iwi. Ko nga pitihana, waiho ake ena, ma aua mea ano e whakaatu ake nga korero o roto i a ratou, ina taea te ra e whiriwhiria ai aua mea.

Henare Kaihau: Ae; engari e hiahia ana au kia tino marama nana ake ona whakaaro, kaua e kiia na te iwi aua whakaaro e korerotia nei e ia. Kaore au e pai kia whakapaea na etahi atu iwi ana korero Kaore au e pai kia kiia na etahi iwi aua whakaaro, i te mea ehara i a ratou.

Herepete Rapihana: Kua ki atu nei hoki au ki te kai-patai tenei ano nga tangata kei roto i te ruma nei e noho ana hei mangai mo etahi atu iwi i waho atu i toku, a he mema katoa ratou no te Komiti Maori, mana e patai atu ki a ratou ina tu ratou ki te korero ki te Komiti, ma tera pea e tino marama ai ia.

Henare Kaihau: E tika ana; engari kaore au e ahei ki te patai atu ki ena kai-whakahoki patai ina tu mai mo nga mea e pa ana ki tenei kai-whakahoki patai. Na reira au i patai ai ki tenei kaiwhakahoki patai. Otira, ki taku mahara kaore kau he huanga o te patai atu ki a ia i enei patai, notemea mehemea nei kaore ia i te mohio. Na reira, pea, me tuku atu e au ma tetahi atu e whakamutu nga patai ki tenei kai-whakahoki patai. Tena e pan i au te rua ra, te maha atu ranei, e patai ana i a ia mehemea ka whakamenea atu e au aku patai e takoto oti nei mona. E hiahia ana au kia tino marama te takoto o tenei mea, koia tenei te take: Ki taku kaore ano i tino tau i nga iwi Maori o tenei Motu te huarahi e whakahaerea ai e ratou tenei mea. E ki ana etahi kua kitea e ratou he huarahi e oti ai tenei mea uaua, e mea ana etahi, Kaore, kei te he ta koutou; kei a matou ke te huarahi e taea ai." Na reira au i hiahia a. kia tino kitea nga whakaaro o ia takiwa i tuku mangai mai mo ratou ki konei hei mema mo te Komiti Maori e whakahaere nei i tenei mea.

Te Tiamana: Kua mahamaha noa iho nga korerotanga mai a tenei kai-whakahoki patai ki te komiti i ana ake whakaaro, i nga whakaaro hoki o te Iwi o Ngapuhi: ara, me nuku tenei putake katoa kia tu te hui ki Waitangi, ki reira korerotia ai.

Henare Kaihau: He tika tonu tena, i pena ia, engari i ia penatanga mai ana kaore e kore ana tana apiti mai hoki i nga ingoa o nga iwi o waho i a Ngapuhi.

Te Tiamana: Tenei ano ra etahi kai-whakahoki patai kei muri, a ma ratou e korero te taha ki o ratou nei iwi.

Henare Kaihau: He mea noku kei mahue tenei ahua o ana korero; ara, ehara i te mea i korero ia mo nga hah, a anake o tona iwi engan kua huia atu hoki e ia ki roto ki tana korero nga iwi o waho atu i tona, me tana ki mai he rite tahi o ratou whakaaro. Kei kiia a muri ko ia te mangai o etahi iwi page 45o waho atu i tona ake iwi. Kei waiho pera, a, a te wa e whiriwhiria ai te Pire, kei Mia na te iwi katoa ana korero i korero ai.

Te Tiamana: He patai ano au kei te toe.

Henare Kaihau: Kaore kau. Kua pouri rawa au i te mahi a te Tiamana e whakararuraru tonu nei i aku patai na reira kua mea au kaore kau he tikanga e haere tonu ai aku patai.

Te Tiamana: Ka nui hoki toku pouri mo te paanga o te pouri kia koe, engari mehemea i waiho tonu i tau huarahi whakahaere patai e kore rawa e oti i a tatou te mahi nei.

380. Te Maka: He aha te take i nui rawa ai to whakaaro mo te hui ka tu nei ki Waitangi?

Herepete Rapihana: Ko te take, tera e tu he hui nui rawa atu ki reira i runga i nga main a te Kotahitanga.

381. Te Make: Te ingoa e whakahuatia na e koe, te "Kotahitanga," e pa ana tena kupu ki te Motu katoa ki te pito anake ranei whaka-raro, ara, ki a Ngapuhi?

Herepete Rapihana: Ko te tikanga ra, me uru nga iwi katoa o nga Motu e rua ki te Kotahitanga, eneari tenei ano etahi iwi kaore e whakaae kia uru ratou ki roto.

Henare Kaihau: E te Tiamana e mea ana ahau kia whakaatu mai te kai-whakahoki patai tera ano etahi iwi kei etahi wahi o te Motu nei kaore i te uru ki te Kotahitanga.

Te Tiamana: Ma Te Maka pea e tono atu ki te kai-whakahoki patai kia whakamararaatia mai tena.

382. Te Maka: Ko wai ma nga rangatira nama i karanga te hui ki Waitangi?

Herepete Rapihana: Na nga kai-whakahaere o te Kotahitanga.

383. Te Maka: Kei tea ena tangata e noho ana nana i karanga tena hui?

Herepete Rapihana: Kei te Tai Hauauru etahi, kei te Tai Rawhiti etahi, a kei te takiwa o Ngapuhi etahi.

384. Te Maka: Korerotia mai etahi o nga ingoa o ena rangatira?

Herepete Rapihana: Ko Te Heuheu tetahi, ko au tetahi, ko Timi Waata Rimini to Te Arawa, ko Hone Paerata to te Tai Rawhiti, ko Taare Tikao to Te Waipounamu, ko Eaniera raua ko Pene Taui o Ngapuhi, a ko Hamiora Mangakahia to te takiwa o Hauraki.

385. Te Maka: Ko wai te tangata nana i ki me tu te hui ki Waitangi? Tena ano pea he hekeretari to koutou i runga i tenei tu mahi; ko wai to kontou hekeretari?

Herepete Rapihana: Ko Pene Taui te tino tangata nana taua karanga i te hui ki Waitangi.

386. Te Maka: I uru ranei a Hone Heke, to kotou mema, ki tena karanga hui ki Waitangi?

Herepete Rapihana: Kaore; notemea na matou ke i whakariterite te karanga mo tana hui, i whakaritentea ki konei i muri iho i te hui ki Papawai.

387. Te Maka; Mehemea kei te nui rawa te hiahia o nga rangatira o Ngapuhi ki tena whakahaere, he aha te take i kore ai e tukua mai e ratou ko Hone Heke hei mangai mo ratou ki konei, i tuku ke mai ai i a koe, i te tangata tauhou, hei whakapuaki i a ratou korero mo tenei take nui e pa nei ki te iwi katoa?

Herepete Rapihana: Tena pea ko etahi o nga mema o tenei Paremete kei te pupuri i a Hone Heke kia noho atu. Kaore au i te mohio ki te take.

388. Te Maka; E penei ana koia tan ko koutou anake kei te whakatakoto tikanga mo tenei hui a kaore to koutou mema i roto i te Paremete i te uru ki ta koutou mahi.

Herepete Rapihana: Mo te hea mea?

389. Te Maka: Mo te hui ka tu nei ki Waitangi?

Herepete Rapihana; Kaore au i te mohio. I taku taenga ki reira kaore au i kite i a Hone Heke. Tae rawa atu au kua riro ia; engari i tae mai nga reta a Pene Taui ki a matou.

390. Te Maka: Ko tona ritenga ko Hone Heke te tangata tika hei whakapuaki i nga whakaaro o Ngapuhi. Te Take o tenei patai aku, he hiahia noku kia mohio au ki te take i kore ai e riro ma to koutou mema o te Paremete e tautoko tenei karanga hui, i te mea ko ia ke te tangata e tika ana kia mohio ki nga hiahia o te iwi katoa o Ngapuhi, he mea hoki noku kia mohio au ki te take i kowhiria ai ko koe hei mangai mo ratou ki konei a i ngaro atu ai to ratou mema o te Paremete?

Herepete Rapihana: Kaore au i te mohio ki te take i kore ai a Hone Heke e tae mai ki konei. Heoi te mea e taea e au te korero atu: ko au te tangata i kowhiria e te iwi o Ngapuhi hei haere mai ki te hui ki Wairarapa. a te mutunga o taua hui haere mai ana au ki Poneke nei, a e mho nei au.

391. Te Maka: Ehara koia tena i te mahi rereke rawa a nga rangatira o tou takiwa ara, te tuku wai i a koe hei mangai mo ratou, te tukua mai ai ia Hone Heke, i to ratou mema o te Paremete?

Herepete Rapihana: Ae; engari tenei ano te take. Ko ahau tetahi o nga Minita o te Kotahitanga.

392. Te Maka: Tena ranei koe e pootitia hei mema mo te Paremete a tenei pootitanga e haere ake nei hei riiwhi mo Hone Heke?

Herepete Rapihana: Kaore. Kaore au i mohio ki tena, kaore hoki au i te hiahia. Kia hoki au ki te kainga ka uia e au take i o ngaro atu ai a Hone Heke i konei.

393. Te Maka: Ko te hui nui ka tu nei nei ki Waitangi, ka kiia pea he hikitanga tera no te hui ki Wairarapa, ara, ka kiia i hikitia ki reira te hui i tu nei ki Papawai?

Herepete Rapihana: Ko te tuunga ra tera o te Kotahitanga mo te tau e haere ake nei. Kotahi tonu tona tuunga i ia tau.

394. Te Maka: Kaore pea koe i te ata maratna ki taku patai. E penei ana te tikanga o taku patai, ma tu taua hui fa Waitangi ka mau tonu ranei nga whakahaere me nga mahi an a iwi i mahia nei ki Papawai, a ka mutu taua hui ki Waitangi ka nukuhia pea ki tetahi atu kainga o te Motu nei a tera atu tau?

Herepete Rapihana: Ae; koi na te mahi i ia tau i ia tau.

395. Te Maka: I tu ia nei tetahi hui nui a nga Maori ki Wahi: na te Kotahitanga ano pea hoki tera hui?

Herepete Rapihana: Kaore. Na Waikato ake te tikanga o tera hui

396. Te Maka: Mehemea he whakahaere ano ta te hui i tu nei ki Wahi a he whakahaere ano ta te Kotahitanga, ka waiho pea tena hei whakangehe i mahi a te Kotahitanga. Ina hoki ka rua ena page 46tikanga. Kaore e tika tenei ingoa te "Kotahitanga" hei ingoa mo ta koutou hui, i te mea, kaore e mene ana nga iwi ki raro i tana whakahaere?

Herepete Rapihana: Ae; engari ko te whitu tenei o nga tau e ta ana te Kotahitanga, a e toru tekau ma whitu mano nga tangata kua uru In taua whakahaere.

397. Te Maka.: E penei ana koia tau e toru tekau ma whitu mano nga tangata e tautoko ana i te Kotahitanga, a kei waho atu ena i nga tangata i tae nei ki te hui ki Wahi, a i tae ki reira etahi tangata o nga iwi katoa o te Motu, haunga hoki a Ngapuhi kaore i tae?

Herepete Rapihana: Kaore au e kaha ki te utu i tena patai, notemea kaore au i tae ki te hui ki Wahi; engari ko nga tangata e ki nei au e toru takau ma whitu mano kua haina katoa i tetahi pukapuka.

398. Te Maka: Kaore au i te kimi take hei whakahe i o korero.; he mea ke noku kia tuwhera ai he huarahi mou hei whakau i o korero. I kite hoki au i te nui o nga tangata i tae ki te hui ki Wahi, a mohio tonu atu au no etahi atu takiwa o te Motu etahi, a kei te mohio baton kaore i tino nuku atu i te wha tekau mano nga morehu. o te Maori e noho nei i tenei whenua, na reira me pehea e koe te ki e toru tekau ma whitu mano nga tangata e tu ana ko koe tetahi o nga mangai mo ratou?

Herepete Rapihana: Ko te mea mana e whakatika taku korero ko te pukapuka, kei a matou hoki taua mea, kei reira te hainatanga o ia tangata i tona ingoa, a e toru tekau ma whitu mano nga ingoa kua hainatia ki taua mea.

399. Te Maka: Kaati, me penei te titiro a te Komiti ki o korero, ko nga rangatira i tae nei ki te hui ki Wahi e takahi ana i nga tikanga o te Kotahitanga, ina hoki i tae ratou ki reira tautoko ai i tetahi atu tikanga.

Herepete Rapikana: Ae; kaore ra au i ki kua uru nga iwi katoa ki te Kotahitanga. I ki ano au kaore etahi iwi i uru. Ko nga iwi o Waikato etahi kaore i uru, a ko nga iwi o Te Whiti raua ko Tohu etahi kaore i uru.

400. Te Maka: No roto ranei i te Kotahitanga te Pire a Henare Kaihau e korerotia nei e koe? Herepete Rapihana: Kaore; he motu ke tera; engari e hiahia ana te Kotahitanga kia tukua atu ki a ratou kia whiriwhiria.

Henare Kaihau: E hiahia ana ahau ki i te patai i tetahi patai ki te kai-whakahoki patai hei whakamarama i etahi mea.

Te Tiamana: Ae; engari ki te hoatu he taima ki tetahi mema o te Komiti hei pataitanga mana i te kai-whakahoki patai me pau katoa i a ia i taua taima ana patai, heoi te mea e tuwhera ki a ia i muri iho ko te patai kia whakamaramatia tetahi mea i korerotia.

Henare Kaihau: E pai ana, e kore au e patai. Engari me penei taku whakahe mo tenei mahi: tera pea e pohehetia nga korero a te kai-whakahoki patai, a ka waiho hei pohehetanga mo etahi tangata.

Mohi te Atahikoia: Ka karangatia ki te aroaro o te Komiti, ka whai korero: ka patairia.

401. Te Tiamana: Me korero poto mai e koe o whakaaro, engari kaua e hokia nga korero kua oti i nga kai-whakahoki patai o mua atu i a koe?

Mohi te Atahikoia: Tuatahi e mihi atu ana ahau ki te Tiamana me nga mema o tenei Komiti. E whakaae ana ahau ki nga korero a te Tiamana, i korerotia mai nei e ia i naianei, ara, me whakapoto haere e au taku korero, a kia kaua e tuaruatia atu e au nga mea kua oti atu te korero i mua atu No nga iwi o te Tai Rawhiti au. Te mea tuatahi e korerotia e au ko te whakaupokotanga o te Pire. Kei taua whakaupokotanga etahi kupu mo te Taimana Tiupiri o te Kuini. Kei reira e whakamarama ana te take i karangatia ai tona ingoa he Taimana Tiupiri, ara, ko te taenga o nga tau o te Kuiui ki te ono tekau e noho ana i runga i te torona. I tae ki taua Tiupiri nga mangai o nga iwi katoa e noho nei i raro i tona mana puta noa i te ao hei whakanui mo taua Tiupiri. I tae ano he mangai mo nga Maori ki taua Tiupiri. No te haerenga o nga Maori ka tukua atu e nga iwi Maori o konei he pukapuka mihi atu ki te Kuini mo te taenga ki te ono tekau o ona tau e tu ana hei Kuini. He inoi atu kia puta he whakaaro mana ki te iwi Maori hei tohu whakamaharatanga mo te taenga o ona tau ki te ono tekau e tu ana hei Kuini. Ko taua inoi e mea ana me rahui nga toenga o nga whenua Maori. Te take i tuhia ai a i tukua aitaua inoi ki te Kuini he mohio no nga Maori kua mate ratou, kua riro o ratou wheuua i te raupatu, i nga mahi huhua i mahia, me nga turei paahitia, ko te utu mai a te Kuini, ma ona Minita i Niu Tireni, ara, ma te Kawanatanga o Niu Tireni, ekimi he tikanga bei whakarite i o ratou hiahia, a koia tenei te utu a te Kawanatanga o Niu Tireni ko te Pire e takoto nei i te aroaro o te Komiti. Kua korerotia e nga Maori te Pire a kua mohio ratou kiona tikanga, a i naianei e ki ana nga Maori kaore rawa i rite taua mea ki nga hiahia nana i tukuna ai e ratou te pukapuka inoi ki te Kuini. Na reira tukua mai ana nga pitihana a nga iwi Maori o te Motu nei hei whakahe i te Pire kua hoatu nei hei utu mo ta ratou inoi i tuku atu ai ki te Kuini, ara, kia rahuitia o ratou whenua kia mau tonu ai ki a ratou. Ka korero au mo te Tiriti o Waitangi. Ko etahi o aku hoa Maori e noho nei, i a ratou e korero ana ki te Komiti, i ki kei te whakakotahi nga Maori i raro i te Tiriti o Waitangi. Ki taku te take i whakaaetia ai te Tiriti o Waitangi e tenei Motu na tetahi pukapuka i tukua e nga iwi Maori ki te Kingi o Ingarangi. No te tau 1835 taua pukapuka i tukua atu ai, e tono ana taua pukapuka me tiaki o ratou whenua i te wa e tamariki ana ratou, engari kia kaumatua ratou me whakahoki atu ma ratou ano o ratou whenua e whakahaere. Otira na te Kuini ke i whakahoki mai taua pukapuka, i te mea kua mate atu te Kingi i tukua atu ra ki a ia taua pukapuka, a kua eke ko te Kuini ki runga ki te torona o Ingarangi. Ko te Tiriti o Waitangi te whakautu mai a te Kuini i taua pukapuka. Ko taua tiriti e ki ana ki te iwi Maori ano te mana ki ona whenua, ki ona ngaherehere, ki ana mahinga ika, me ana mea katoa. Ko te tikanga o taua Tiriti o Waitangi, he whakapumau i te mana o te iwi Maori. No muri i tera ka oho ake nga raruraru i waenganui i nga Maori me nga Pakeha, engari kaore i ngaro i era te mana o te Tiriti o Waitangi. Ko tetahi wahi o taua tiriti e ki ana ma te hoko anake e riro ai te whenua o te Maori, ara ina hiahia te Maori kite hoko, ina rite te monihei utu mo te whenua. Kei te Tiriti o Waitangi enei tikanga e mau ana. I muri iho i tera, ka tonoaeetahi Pakeha ki te Kawanatangao Ingarangi kia tuwhera te hoko i nga whenua page 47Maori ki nga Pakeha noa, a whakaaetia ana e te Kuini. Na, i naianei i to mea kua kite nga Maori kua mate ratoui nga raruraru, i nga whawhai, i nga raupatu, i nga mahi hoko whenua, me era atu mah. a te Pakeha, kua tahuri te iwi Maori ki te tono kia whakakorea atu taua wahi, o te Tiriti, o Waitangi e tuku nei ki te Karauna anake te mana hoko whenua Maori. Koia tena nga take i tono, at nga Maori kia rahuitia nga toenga o o ratou whenua hei oranga mo ratou. I naianei, kua takoto te Pire nei ki te aroaro o tenei Komiti, otira kaore nga Maori e pai ko te Pire nei hei whakautu mo ta ratou inoi ki te Kuini; ko to ratou hiahia kia whakatutukitia nga kupu o ta ratou pukapuka inoi ki te Kuini. Me whakaatu au ki te Komiti ko nga pitihana katoa kua tae mai ne ki to koutou aroaro e whakahe katoa ana i te Pire. Ki te ata tirotirohia nga rarangi o nga tangata tera e kitea e nuku atu ana i te rua tekau mano nga tangata e whakahe ana ki te Pire. Na reira, ma tena e mohiotia ai, ko te hiania o nga Maori me whakamana ta ratou tono ki te Kuini kia rahuitia te toenga o o ratou whenua; a tenei au ka whakaatu ki a koutou, koia tena te hiahia nui rawa o nga Maori, ara, kia tino rahuitia nga toenga oo ratou whenua. Kia oti tena taha o ta ratou tono ki te Kuini te whakamana, katahi ratou ka tatiuri ki te whakatakoto tikanga e whakahaerea ai nga whenua kua rahuitia ra Kaore nga iwi Maori o te Motu nei i to mohio ki tenei Pire. Kei te kimi ratou he aha ra te take i hanga ai tenei Pire. He paku nei te wahi o te Pire kua whakamaramatia ki a ratou. E rua tekau ma waru tonu nga tekiona o te Pire i mauria haeretia nei ki etahi wahi o te Motu nei, i whakamaramatia nei e te Pirimia ki nga Maori, a kitea rawa ake i tenei ra kua eke ki te wha tekau ma iwa nga tekiona o tenet Pire. Na reira ahauka mea kaua e mahia te Pire nei i tenei tau, kaati he Pire e paahi ko tetahi Pire hei whakamutu rawa atu i to mahi hoko i nga whenua Maori. Heoi auo; ko era atu hiahia o te iwi Maori me waiho mo tetahi atu wa. Na, i ki mai te Tiamana ki au me whakapoto e au taku korero atu i nga whakaaro o toku iwi, na kua peratia e au. Kei nga, patai te tikanga e roa ai aku korero Ko te hiahia uui o te tekau mano tangata kua haina nei i te pitihana whakahe i te Pire ko te mahi hoko i nga whenua Maori me whakamutu rawa atu. Kaore te pitibana i te tono kia patua tenei Pire a kia bomai he Pire ke hei riiwhi. Kaore i pena nga kupu a nga kai-pitihaua. Kotahi touu ta ratou kupu, e penei ana, "Patua rawatia atu tena Pire" Kua mutu aku korero.

402. Te Paraone: E penei ana koia tau me mutu te mahi a te Komiti i te Pire nei?

Mohi te Atahikoia: Ae, heoi ano te mea o hiahiatia ana e nga Maori kia whakaotia i naianei ko ta ratou i tono ai i roto i te pukapuka inoi ki te Kuini: ara, me tino rahui o ratou whenua.

403. Te Maka: Kei te mohio ranei koe ki te whakaaro o te Pirimia me te nuiuga o nga mema o te Paremete, ara, ki ta ratou me whakanoho ki te tangata a me whakapai nga wheuua takoto uoa a te Karauna?

Mohi te Atahikoia: Kua mene katoa ena ki roto ki te pukupuka inoi i tukua atu nei ki to Kuini, ara, me riihi e nga Maori nga whenua kaore i te mahia e nga Maori.

404. Te Maka: Ko te hoko anake ta koutou e whakahe nei?

Mohi te Atahikoia: Ae

405. Te Maka: Me pehea ki to whakaaro nga wheuua kino, e kore nei e nui ake oua utu i nga moni i pau i te whakapainga i aua whenua. Ki to mahara ka kitea e koe he tangata hei riihi i aua ta whenua?

Mohi te Atahikoia: Ki te kore ra e taea te riihi heoi ano e kore e taea. Heoi ano te korero mo ena whenua; eugari ki taku, me waiho ena tu mea ma nga Maori ano e whakatau.

406. Te Maka: Ko taku hiahia kia ata titiro koe ki te taha e puta ai he ora ki te ao i aua whenua: ka whakaae ranei koe kia utu taake nga whenua e takoto noa iho nei?

Mohi te Atahikoia: Taku utu poto mo tena patai, mo waiho nga mea pena katoa ma nga Maori ano e whakatautau haere. Ki te tau i a ratou me hoko atu ena tu whenua, me whai mana ratou ki te pera, a ki te tau i a ratou me riihi, me aha ranei, me whai mana hoki ratou ki te pera Koi ana te take i ki ai au me tuku atu ma nga Maori ena tu mea e whakahaere. Kaore kau he whenua kino o toku takiwa. Tena pea e taea te whakawhiti aua whenua kikino e nga Maori mo etahi whenua papai.

407. Te Maka: E hiahia ana ranei nga Maori kia whakakorea te mana o to Kawanatanga e riro nei mana anake e hoko nga whenua Maori?

Mohio te Atahikoia: Ae; e hiahia ana ratou kia whakakorea taua mea a kia whakamutua te hoko.

408 Te Maka: E mea ana koia koutou ki a koutou ano te ritenga mo te hoko mo te kore hoko ranei, mo te pupuri i te whenua mo te kore pupuri ranei?

Mohi te Atahikoia: Kaore. E penei ana taku, kaua te tangata e tukua kia hoko atu i te whenua ahakoa hiahia ia ki te pera Koia hoki tena te mea nana i mate ai te iwi Maori, ko to whakaaetanga kia boko atu ia i ona whenua ina puta tena hiahia ki te pera.

409. Te Maka: Kei to marama i au to tupato kei kore nga whenua o nga Maori, engari ko taku e hiahia ana kia mohio au me pehea he tikanga mo nga iwi Maori e whiwhi nei i nga poraka whenua nunui? Ko te tikanga a te Kawanatanga i naiauei he hoko i nga whenua nunui o nga Pakeha: me pehea nga Maori e whiwhi nei i nga poraka whenua nunui, ki to puta te kupu a to Kawanatanga me wawahi aua poraka nunui me taha ki te iwi—me pehea ki tau e kore ai e tupona ki taua ahua?

Mohi te Atahikoia: Me riihi nga whenua ka utu ai i nga taake me nga reiti ki nea moni e puta mai ana.

410. Te Maka: Engari tenei ano ra etahi Pakeha whiwhi whenua nunui, e utu nei i to taake taumaha rawa, a riihitia e ratou aua whenua ki te tangata; otira, ahakoa kei te utu aua tangata i nga taake me nga reiti e ki ana te Kawanatanga he nui rawa era whenua mo ratou Kaore au i te ki he tikanga pai ta te Kawanatanga, heoi taku he ui atu ki a koe ka pehea tau tikanga mo tenei tu ahua?

Mohi te Atahikoia: Ki tahu whakaaro mehemea ka ata wehewehea nga whenua Maori ki nea whanaunga o te tangata nona taua whenua katahi ka tika Kaore e rite ana te Maori ki te Pakeha, e haere nei te Pakeha ki te hoko whenua mona, a he mano he mano nga eka e riro ana i tona kotahi. Na reira ahau ka ki kaore nga ture e pa ana ki nga Pakeha e tau ki runga ki nga whenua Maori. Me tuku ma nga Maori ano e hanga he ture hei whakahaere i o ratou whenua. Ko te page 48Pakeha e rereke ana tona ahua: ka pau i a ia nga whenua o Niu Tireni te hoko ka haere ia ki tetahi atu motu hoko ai apo ai i nga whenua o reira. Ko te Maori e kore ia e kaha ki te pera; kaore kau hoki ona whenua ke heoi kau ko ana whenua anake i Niu Tireni.

411. Te Maka: Engari tenei ano ra etahi wahi, e tino mohiotia ana e au, he nunui rawa nga whenua o etahi iwi Maori, a ko etahi iwi Maori be kore rawa atu te whenua i a ratou: me pehea enei ahua e rua?

Mohi te Atahikoia: Koia tena taku i korero ake nei: Kaore rawa te ture mo nga Pakeha e pa ki nga Maori. Kaore kau o te Maori oranga ke atu ko te whenua anake. E rua o te Pakeha huarahi e whiwhi ai ia i te oranga, he whenua tetahi he moni tetahi, a tenei ano tetahi atu huarahi e whiwhi ai te Pakeha i te oranga: haereere ai ia ki nga motu ke hokohoko whenua ai mona i reira. E kore tena e taea e te Maori.

412. Te Maka: Ehara rawa atu i tena, Kaore ranei e puta he painga ki nga Maori mehemea ka whakahaerea he tikanga e tere ai te kore o te whenua i te Maori kia tomo ai ia ki rotoki te tikanga Pakeha noho ai? E ki ana te Tiriti o Waitangi kia kotahi tonu te ture mo te Pakeha raua ko te Maori?

Mohi te Atahikoia: E pena ana ra taku kupu. Me paahi ko te whakaupokotanga o te Pire anake i naianei, a ma nga Maori e ha nga amuri atu.

413. Te Maka: E tu nei te Kooti Whenua Maori, me ona tikanga whakahaere katoa. Kaore ranei e puta he painga ki nga Maori ki te tere te ruri me te whakatau o o ratou whenua, me te whakaputa o nga tiwhikete?

Mohi te Atahikoia: He kino rawa nga mahi a te Kooti. Ko ta te Kooti mahi he hoatu i nga whenua o tetahi tangata ki tetahi atu tangata i runga i tana huarahi i kite ai kia whiwhi mahi ai te Kooti i tetahi atu tau.

414. Te Maka: He tautohetohe pea no nga Maori i pena ai?

Mohi te Atahikoia: Na te Pakeha i ako te Maori ki enei mahi katoa. Kaore te Maori i mohio ki te korero teka i mua, na nga roia Pakeha i ako.

415. Te Maka: E penei ana koia to korero whakaae ai nga Ateha, e noho nei i te taha o nga Tiati, ki te whakapohehe i te Tiati, kia kotiti ke ai te Kooti i nga korero tito?

Mohi te Atahikoia: He maha nga Ateha i utua ki te moni kia tahuri ai ki te mahi pena. Penei ai te korero atu ki a ratou "Ki te whakataua e koe te tika ki a mea tangata, tenei te moni mau." Ko ia tena nga mahi o mua, engari i naianei kua kore o te Ateha mana; heoi tana he noho noa iho i reira, kaore ana uru atu ki nga whakahaere a te Kooti.

416. Te Maka: Whiriwhiri tahi ai pea raua ko te Tiati, me te whakawhirinaki atu pea o te Tiati ki a ia hei tohutohu i a ia ki nga tikanga Maori?

Mohi te Atahikoia: Ae; engari kaore e whai tikanga ana kupu. Kaore kau ona mana. I mua ina whiriwhiri te Tiati raua ko te Ateha i ta raua whakatau, e whai mana ai te whakatau a te Kooti me riterite tahi o raua whakaaro, engari kua rereke te tikanga i naianei. I naianei kei te Tiati anake te tikanga mo te whakatau, ka taea e tona kotahi te whakatau i runga i tana i mahara ai he tika, a ki te kore te Ateha e whakaae ki tana whakatau kaore kau he tikanga.

417. Te Maka: A, kaati, he aha te mahi a te Ateha e noho tahi nei raua ko te Tiati?

Mohi te Atahikoia: Me whakahoki atu e au tena patai ki tetahi atu patai hoki: I ngaro ki hea nga matauranga i paahitia ai he ture pena te ahua? Ki taku mahara kaore e tika kia whakahokia e au to patai. Me patai atu koe ki te Paremete nana i paahi tena ture.

418. Te Maka: Ki taku e pa ana o korero ki nga mema Maori e noho ana i roto i te Whare hei beteri mo nga ture e paahitia ana mo te taha Maori?

Mohi te Atahikoia: Kaore au i rokohanga ki konei i te wa i paahitia ai ena ture. Kaore e tika kia whakahengia ko ahau. Kei te pena pea me tau, engari kaore e tika kia whakahengia nga mema Maori, notemea ina kokiritia he mea pena ki te Whare, a ina pooti nga mema Maori ki te taha e turaki ana i taua mea, he aha te mea e pahure i a ratou i te mea tokowha tonu hoki ratou, e kore ano e taea e ratou.

419. Te Maka: Ki taku whakaaro ko nga mema Maori tonu ki te tohutohu mai i nga ture e mahia ana mo te taha Maori?

Mohi te Atahikoia: Ki taku whakaaro kaore rawa ratou i whai kupu me tango atu te mana o nga Ateha.

420. Te Maka: Kaore au i mohio kaore i pena nga mema Maori, engari kua kite au i nga mema Maori i roto i te Paremete e whakaae ana ki nga ture me nga tikanga, e ai ki toku whakaaro, tera e puta hei mate mo nga iwi Maori, a kihai rawa ratou i whakahe ki aua ture i te wa e paahitia ana?

Mohite Atahikoia: E tika ana; koia tena te mate o nga mema Maori. Kua kite au i tena ahua o ratou, ki te Komiti tonu nei, takoto ke nga patai a tetahi takoto ke nga patai a tetahi.

421. Te Maka: Ka patai au ki a koe mo tetahi atu mea. Mo to kupu e ki nei koe me tuku atu ma nga Maori ano e whakahaere o ratou whenua, tena ki te peratia, ki to whakaaro ka kore te hanga e ngangare nei,. e tautohetohe nei, e whakakaaro kore nei te Maori, e kitea nei hoki taua tu mahi e katoa, e mohiotia nei koi ra kei te hoatu mate mo te Maori? Kaore koia e mau tonu taua tu mahi ina whakaaetia ma ratou ano e whakahaere o ratou whenua?

Mohi te Atahikoia: Kaore ano rahoki i whakamatauria. Timata i te tau 1840 tae mai ki naianei ko nga Pakeha anake ki te hanga ture mo nga Maori. Kaore ano he mana pera i tukua atu ki nga Maori. Kaore ano ratou i tukuna kia whakamatau ki te hanga ture mo ratou.

422. Te Maka: Kua kite ra ahau i nga mahi e mahia ana i roto i te Kooti Whenua Maori: Ko nga Maori ano e tahuri atu ana ki a ratou whakamaori, e tohutohu ana i nga roia, rereke ta tetahi taha rereke ta tetahi taha, heoi te mahi he ngangare he tautohetohe he moumou moni; na reira ka patai au ki a koe, e kore ranei e mau tonu taua mahi ina tukuna atu ma nga Maori ano e whakahaere o ratou nei whenua?

Mohi te Atahikoia: E tika ana; engari e tautohe ana tena ki o ratou take whenua

423. Te Maka: He aha koia nga take ka hoatu hei whiriwhiri ma nga hui Maori ko nga take whenua na hoki?

page 49

Mohi te Atahikoia: Kua korero atu na hoki au kaore nga Maori i mohio i mna ki te hanga korero teka mo te whenua, na nga roia Pakeha i ako ki te mahi pera. Na nga roia taua mahi.

424. TeMaka: He pai noatu ena hei korero mau ki tekomiti; engari kaua koe e mahara ka whakapono atu au ki tena korero, i te mea no toku tamarikitanga inai ano toku mohio ki nga mani a te Maori a taea noatia tenei ra. Kua kite au i etahi rangatira e ngana ana ki te tahae i nga whenua o tetahi atu rangatira. Koi nei nga mahi i kite ai au i toku tamarikitanga, kaore ra ra, ko te tikanga, mo te iwi katoa te whenua?

Mohi te Atahikoia: E tika ana; kaore au i te whaKahawea ki tena—kei te aronga nui ke aku korero e haere ana. He tika, he kaumatua rawa ake te kai-patai i au, heoi aku e korero atu nei ko aku ano i kite ai ki toku takiwa.

425. Te Maka: E pai ana. E hiahia ana au kia whakamarama atu koe ki te Komiti Kia kitea ai mehemea kei te mohio ranei koe, kaore ranei, ki nga painga e whiwhi ai te Maori mehemea e puritia ana e ratou o ratou whenua i runga i te tiwhikete, kia taea ai e ratou te tuku ino aua whenua o ratou ki a ratou tamariki?

Mohi te Atahikoia: He patai nui rawa tena.

426. Te Maka: E mea ana au kia mohio au mehemea ranei kua tino tatu i nga Maori tetahi tikanga, i tonoa ai kia hoatu he mana ki te Kotahitanga hei whakahaere i o ratou whenua, e kore ai ratou e tautohetohe ki a ratou, notemea, ki te kore e mutu taua tu mahi, kaore e roa taua Kotahitanga e tu ana?

Mohi te Atahikoia: Kua tatu i nga Maori nga huarahi me nga tikanga e whakahaerea ai nga mahi a te Kotahitanga, engari e penei ana ta matou kupu: Tukua mai te mana i te tuatahi, kia riro mai tera hei reira matou mohio ai ki te mea hei mahi ma matou.

427. Te Maka: Kei te aroha atu au ki nga Maori e hiahia nei ki te whakatakoto tikanga e puta ai he ora mo ratou, engari kei te tino mohio au mehemea kaore i te tino marama i a raton tetahi tikanga ngawari ake i nga mea kua rongo nei tatou—tetahi tikanga tino marama te takoto—heoi ka puta kau ratou i enei mate ka uru atu ki etahi atu mate?

Mohi te Atahikoia: Kaore ano ra te ra o ena mate i taea atu. Kei te mohio matou ka ara ano etahi raruraru, engari ko to matou hiahia he whakamutu i aua mea.

428. Te Maka: Otira ahakoa ki te kore e whakaturia e ratou te Kotahitanga ka ahei noa atu ratou ki te ki e kore ratou e hoko i o ratou whenua. Kaore kau o te Kawanatanga mana e kaha ai ia ki te to atu i a ratou ki te hoko i o ratou whenua. E kore koia raton e kaha ki te ki atu kaore ratou e whakaae ki te hoko i o ratou whenua, ma tetahi ture rawa koia kia paahitia e kaha ai ratou ki te pera atu?

Mohi te Atahikoia: Ae; e tika ana tena. Engari he kite nei hoki no matou i nga pohehe o te tangata i tono ai matou kia lino rahuitia nga toenga whenua a kia tino araia te hoko.

429. Te Maka: Engari, mehemea kaore kau o te Kotahitanga mana, a mehemea hoki kaore ano i oti i ratou te whakatakoto tetahi tikanga hei whakahaere i a ratou mahi, he aha kei te arai i a ratou te haere noa mai ai ratou ki te Paremete tono ai kia paahitia he tore e ahei ai ratou ki te whakatakoto tikanga i waenganui i a ratou hei whakamutu ite hoko whenua?

Mohi te Atahikoia: E tika ana; engari ki te kore e hoatu he ture ki nga Maori me pehea e ratou te whakatutuki o ena tikanga a ratou i whakatakoto ai. Ina te tikanga o taku kupu: I nga ra o mua ki te hiahia te tangata ki te hoko i te whenua, ki te kore te iwi e pat a ki te tohe tonu taua tangata ka poroa tona upoko, otira kua kore tera tikanga e taea i naianei, ko to naianei huarahi me haere mai te tangata ki te Paremete tono ai kia paahitia he ture hei pupuri i tona whenua kei hokona e ia.

430. Te Maka: Kaore koe e whakaaro ana, i te mea hoki kua roa koe e titiro ana ki nga raru-raru me nga mate o te iwi Maori, kei te rite nga Maori ki tetahi ope hunuhunu i te pa, ina hoki e mahara nei ratou ma tetahi ture kia paahitia e mutu ai te eke o te mate ki o ratou whenua, kaore ia ra, kei a ratou ano me te ahua o ta ratou noho te mate?

Mohi te Atahikoia: Kei te Paremete o tenei whenua anake te he i pa ai nga raruraru me nga mate ki te iwi Maori. Na tenei Paremete i paahi te Ture nana i whakamana kia tekau nga tangata e whakatu hei kai-tiaki mo te iwi.

431. Te Maka: Tena mehemea i kotahi te whakaaro o nga Maori i mua, a i ki ratou, "Kua paahitia e koutou ko nga ture kikino kia hoko ai matou i o matou whenua, otira e kore matou e whakaae ki te hoko;" mehemea pea i pera he kupu ma ratou katahi pea ka pai?

Mohi te Atahikoia: Ki taku mahara koia tena te take i ara ai te whawhai ki tetahi wahi o te Motu nei, ara, he kore no nga Maori e whakaae ki te hoko whenua Ko etahi e tohe ana ki te hoko ko etahi kaore e whakaae ki te hoko. Koia tena te take o te whawhai ki Waitara. Te mutunga iho o era tu mahi he whawhai, a kaore nga Pakeha i tautoko i te taha e hapai ana i te tika, tautoko ke ana te Pakeha i te taba nana i whakataritari te whawhai. I tautoko te Pakeha i te taha i whakaae ki te hoko whenua, a i tahuri ki te whawhai i te taha e pupuri ana i o ratou whenua kei hokona.

432. Te Maka: Ehara i te mea koi na anake te take o te whawhai. I hiahia etahi o nga tangata kite hoko ko etahi kaore i hiahia; engari e whai mana noa atu ana nga Maori i taua wa ki te ki atu, Kaore matou e hoko, notemea kaore e tuwhera ana i te Kawanatanga nga huarahi e whiwhi ai matou i te utu nui mo o matou whenua; na reira ka waiho e matou kia takoto mangere ana nga whenua" Me i peratia atu e ratou kua tahuri te Kawanatanga ki te hanga ture e rite ana mo nga Maori.