Paratene Ngata: Ka haere tonu nga patai ki a ia.

1147. Te Tiamana: I ki koe i o korero i runga i nga patai a Hon. Timi Kara, e whakaae aua koe kia wawahia nga poraka whenua karaihe tuatahi (first class), a ki te hoatu ki ia tangata o te whenua tona taitara tona taitara o te wahi kua kotia atu ki a ia: i pera ia nei koe?

Paratene Ngata: Ae; i ki au he whenua ena e pai aua kia penatia.

1148. Te Tiamana: E mohio aua ranei koe ki nga ture o nga whenua a te Kawanatanga e whakanohpnohoia nei e ia ki te tangata?

Paratene Ngata: Ae.

1149. Te Tiamana: E mohio aua ranei koe e rua tahi nga tino ture e hoatu aua ki runga ki nga tangata e tango whenua ana i te Kawanatanga—he noho tuturu tetahi, he mahi i te whenua tetahi?

Paratene Nagata: Kua kite au e pena ana.

1150. Te Tiamana: E tino marama aua ranei koe ki tona tikanga?

Paratene Ngata: Tona tikanga me whakarite e te tangata e tango ana i te whenua aua ture; me whakapai ano e ia etahi wahi whenua, me hanga ano e ia tetahi whare kia rite ki tetahi ahua i roto i nga ture, i mua atu i te tino rironga o te whenua mona. Ki te kore e rite i a ia ena ture ka tangohia te whenua.

1151. Te Tiamana: A i te ritenga katoatanga o nga ture i a ia ka hoatu e te Kawanatanga ki taua tangata te mama o te whenua mona me tana whanau?

Paratene Ngata: Ae.

1152. Te Tiamana: Mo runga i nga komiti e ki nei koe kia wawahia e ratou nga poraka whenua karaihe tuatahi, tera ranei koe e whakaae, mehemea ka pena te ritenga, ki te whakanoho i ena ture ki runga ki nga Maori e tango aua i aua tekihana whenua ma ratou?

Paratene Ngata: Kaore; notemea no ratou ake ano te whenua. Ko nga tekiona e kotia ra ki waho mo ratou, he mea kokoti mai ano i to ratou whenua.

1153. Te Tiamana: E kore ranei koe e whakanoho i tetahi ture ki runga i nga Maori e tango aua i aua tekihana whenua?

Paratene Ngata: Kaore. Mehemea ka tonoa tena i a ratou, tera pea e tau he mate ki a ratou, ko tona ritenga ki te kore e rite aua ture i a ratou ka tangohia te whenua i a ratou. Ko toku mahara tenei, me wawahi te whenua kia riro i ia tangata tona wahi, kia ahei ia te mahi mona ake hei oranga mona me tana whanau, kia kore atu te whangai a tetahi tangata i tetahi atu tangata, pena me te ture o te hunga mangere e noho nei kaore nei e mahi mona ake. Penei kua mahi katoa te tangata.

1154. Te Tiamana: Ki te kore e whakatakotoria tetahi ture whakamahi i te whenua, penei he pono ra, ka tautoko tena i te tikanga noho huihui, tikanga mangere hoki o nga Maori?

Paratene Ngata: Ka araitia te mangere o te tangata ki te homai tetahi ture penei me tenei; kia kaua e tukuna nga tangata mahi kaha kia whangai i nga mangere me nga tangata kaore e mahi. Ma tena pea e ngakau nui ai nga tangata mangere ki te mahi.

1155. Te Tiamana: Engari na te ture noho huihui ra o te Maori nana i whakamangere te Maori, ko te ahua o te Maori e manaaki nei i te tangata, e awhina aua i taua tikanga. Whangai tonu ai hoki te Maori i te hunga mangere, ahakoa pehea te nui o to ratou mangere, i runga i to te Maori tikanga manaaki tangata?

Paratene Ngata: Ae; ko taua ture aroha o te Maori te putake mai o te he, i runga i taua tikanga manaaki i nga mangere. Ko to te Pakeha ahua kei te rereke. Ina hoki he mano he mano noa iho ona tangata e noho huihui aua i ona taone, kaore e hoatu noa atu te kai ma te tangata, koia tena te take nana ratou i mamahi ai.

1156. Te Tiamana: Ka nui toku wehi ki te kore e whakatakoria e koutou he ture whakamahi i te whenua, kia pena me tenei e korerotia nei, ka penei tonu ano te ahua?

Paratene Ngata: Ko te take tenei i tono ai au kia hoatu he mana ki te komiti kia timata ta ratou whakahaere i ta ratou e kite aua hei painga mo nga Maori. Koinaka tetahi o nga mea hei whiriwhiringa ma ratou, hei patu rawa atu i tenei tikanga kino i te manaaki me te awhina hoki i te mangere.

1157. Te Tiamana: A kaati, ka whakaae ra koe ki te whakanoho i tetahi ture penei te ahua, mehemea e whai mana aua nga komiti ki te wawahi i nga poraka whenua karaihe tuatahi?

Paratene Ngata: Ae; he mea tena ma te komiti e whakarite.

1158. Te Tiamana: Te take i patai ai au i tena patai ki a koe, kua kite au i nga kainga i toku takiwa he torn koata hea o nga Maori kaore tahi i te mahi, a ko tera tahi koata anake e mahi aua i te katoa o nga mahi e whangai aua hoki i tera koata i roto i to ratou mangere?

Paratene Ngata: Ae; koia tena te ahua o katoa.

1159. Te Tiamana: Mehemea ka taea e koe te whaihanga tetahi tikanga e taea ai te whakamutu atu tena tu tikanga, kaati, he kai-whakaora koe no tou iwi. I ki koe ko koe ano kei te mahi i tou whenua; pehea te rahi o tau mahinga?

Paratene Ngata: He nui noa atu te whenua. E penei aua toku ahua na: he maha oku hapu, a e whai paanga aua au ki nga whenua o aua hapu. Ki toku mahara e rima nga poraka kei roto i toku ringa i tenei wa. E rima nga paanga e mahia aua e au, engari kaore moku anake. E mahi aua au moku ake me nga hapu maha nona nga whenua. Ko te komiti o ia hapu o ia hapu te kai whakahaere i tona i tona.

1160. Te Tiamana: Kia pehea te nui o te whenua karaihe tuatahi e rite ai hei oranga mo tetahi tangata raua ko tana wahine me a raua tamariki toko-wha toko-rima ranei—whenua e pai aua mo te ngaki maara nei?

Paratene Ngata: E penei aua to patai na, haunga nga whenua e whakatipungia aua ki te hipi?

page 105

1161. Te Tiamana: Ae; ara, whenua e pai ana mo te mahi paamu-otira kei te takoto o te whenua te ritenga?

Paratene Ngata: Mehemea ko te ritendga o to patai mo te whenua e rite ana bei mahinga kai ma ratou ia tau i ia tau, he nui noatu ana te 25 tae atu ki te 50 eka. Te take i rahi ai te whenua e whakaaturia nei e au notemea, ka mahi ratou i tetahi wahi i tenei tau, a ka kiko kore tera wahi kua whiti ano he wahi ano, pena te ahua. Mo te tangata kotahi tena raua ko tana wahine me ta raua whanau.

1162. Te Tiamana: Ae ra; ebgaru kia rite ano ra te whenua, ehara i te mea hei whangai mona me tana whanau, engari kia taea ai ano e ia te whakaputa etahi hereni mo nga ra mate kai. Ei toku mahara kaore e nui ana nga eka e kiia mai na e koe?

Paratene Ngata:Mo nga maara anake taku e mea atu nei. Kaore tahi e uru ki taku whakaarotanga te whenua e ahei ana hei nohoanga mo tatahi hoiho, kau hoki mana, mo etahi atu mea pena ranei. Kia nui atu ano i taku i whakahua ake ra te whenua e lata mo tena.

1163. Te Tiamana: Tena, ki te tu nga komiti nei, a ki te wawahia hok e ratou nga whenua karaihe tuatahi nei, ka tautoko ranei koe i tetahi tikanga i te aroaro o te komiti, me ka tango he tangata i tetahi tekihana whenua mona me tana wahine me ta ranawhanau, me haere ia ki runga me mahi ano, a rangatira iho tona ahua a muri atu. Ara, tetahi tikanga pene, na "Mau ano e mahi tetahi oranga mou; me kaua koe e whakawhirinaki atu ki etahi Maori ke hei tiaki hei whangai hoki i a koe a muri ake nei." Tera ranei koe e whakaae ki te hanga i tetahi ture pena?

Paratene Ngata: Ae. Koi na taku e tono nei kia meatia.

1164. Te Tiamana: E ki penei atu aua au ki i a koe ki te taea e koe tetahi tikanga e ota ai tetahi ritenga penei tona ahua ka awhina tonu au ia koe, i tetahi atu Maori ranei e tohe aua kia tutuki tena ritenga, i nga wa katoa e noho ana au i tenei nohoanga?

Paratene Ngata: E whakawhetai aua au ki a koe, e te Tiamana. Ka whakapau au i toku kaha, apiti ki tou awhina i kiia mai na e koe, ki te haere ki oku hoa Maori kauhau ai ki a ratou kia tahuri ki tau e whakahau mai na.

Henare Parata: Ka karangatia: ka whai korero: ka patairia.

Henare Parata: Tena koe e te Tiamana me nga honore mema o te Komiti. Ko taku korero tuatahi ko tenei na: e whakaae aua au ki te wahi tuatahi o te Pire. E penei aua nei ko nga hoko whenua katoa ka whakamutua ahakoa ki te Kawanatanga ki etahi atu Pakeha ranei; engari ko te hoatu i te mana whakahaere o nga whenua ki te ringaringa o te Poari kaore au e whakaae. Tuatahi, mehemea hoki ka tu te Poari, e kore e mutu te Kooti Whenua Maori, ki taku titiro i te Pire, notemea e penei aua tona tikanga na: kei nga takiwa e hiahiatia aua e te tokomaha o nga tangata o nga whenua kia whakaturia te Poari hei mahi i nga whenua, ka mahi te Poari, kaati ko nga takiwa ekote aua e pai te tokomaha ki tena ka tu tonu ano ko te Kooti. Me penei taku whakakamarama i te ahua raruraru o o taua tu whakahaere: Mehemea ka whakaaetia e te hunga whai-whenua o Wairaiapa ko te Poari, heoi ka tu te Poari; a mehemea ka kore nga tangata o Heretaunga e pai mai ki tena ritenga, ka tu tonu mai ano te Kooti ki reira. No reira tera pea e taki-whakauruuru tona ahua i tetahi takiwa ko te Kooti, a i tera takiwa ko te Poari, ara, kei te ahua tonu o nga tangata o ia takiwa te pai ranei te kore pai ranei ki te Poari. Koia au ka ki atu ki te Komiti e kore rawa e mutu taku tohe penei na, mehemea ka penatia he whakahaere, ka kino rawa atu te mate mo nga Maori i tenei a pa nei ki a ratou, ka rua ai ahi hei tahu i a ratou, kei te mohio katoa hoki tatou ki te tahuna e tatou nga pito e rua o te kanara ka tere rawa atu te pau o taua kanara i te kanara i tahuna ko te pito kotahi. A, kaati, ko toku whakaaro tenei: ahakoa whakamutua te Kooti Whenua Maori tu mai ko te Poari, nui ke atu te mate mo te iwi Maori i tena tu whakahaere, i ta te Kooti whakahaere. Ko te Kooti e mahi nei tokoiwa oua Tiati, ara tokowaru Tiati, me te Tiati Tumuaki, ka tokoiwa katoa ai. Kaati, hei whakarite kia marama ai aku kupu tautohe, me ki ko te utu mo te Tiati kotahi o nga Tiati tokoiwa nei e £400 i te tau; hui katoa £3,600. Ko te Tiati Tumuaki me tana £800 ka huia atu ka tae nga moni nei ki £4,400, nga moni utu mo nga Tiati tokoiwa. Kaore au e whai kupu mo nga tario te Kooti, ona apiha, kai-whakamaori ranei. Kaore tahi au i te tino marama, eagari ko taku rongo e £20,000 te moni e pau aua i te tau mo te Kooti mo ona tari, mo ona Tiati, me ona apiha katoa. Kei te pena te ahua o te Kooti e mahi nei. I runga i nga whakamaoritanga mai a nga kai-whakamaori i roto i te Whare o Raro tae atu ki nga hui i tu ki waho, i nga korera a te Pirimia raua ko Timi Kara, ki ta raua whakaaro me wahi kia ono nga takiwa mo te Motu nei, a kia tokorima mema mo ia takiwa hei Poari. Kei te ki pena te Pire: Kia rima nga mema hei Poari mo ia takiwa. E ki aua au e white ke, a ka whakaatu au ki te Komiti i te take i ki pena ai au. Tuatahi, ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna o ia takiwa hei Tiamana mo te Poari mo tona takiwa. Ehara te Komihana i te reo Maori, no reira ka ahei ano te whakatu i tetahi kai-whakamaori mo ia takiwa mo ia takiwa. Heoi ka ono ai kai-whakamaori. I ko ate i tena ka ahei ano kia whakaturia he karaka mo ia takiwa, hui katoa we white tahi nga apiha mo ia takiwa. Mehemea ka wahia te Motu kia ono takiwa, ka wha tekau ma rua ai apiha hei utunga. Kua whakaatu ake ra au ko te moni ma te Tiati kotahi i ma te whakariteritenga e £400, Kaati, ka whakahoMa e au taua moni, me ki, ki te £300 ma te apiha kotahi, i tu i raro i te whakahaere hou, a ki te huihuia katoatia ka tae nga moni utu mo ratou ki te £12,600 i te tau. Na kona au ka ki mehemea ka whakaturia ko te Poari e meatia nei i raro i te Pire, kaati, ka tino nuku rawa ake te mate e pa ki nga Maori i tenei e pa nei ki a ratou naianei, a ka nui rawa atu hoki nga pikaunga hei wahawahanga ma ratou i ta te Kooti whakahaere. Tetahi tikanga e meatia ana i raro i te Pire ki toku mahara kei te he ko tenei na, ma nga Maori ano nona te poraka e utu te mahinga o nga rori, me te tiakanga ano hoki i nga rori i nga wa katoa. Kei nga tekiona 32 tae noa ki te 34 o te Pire taua tikanga. Kaati, mehemea tera tetahi whenua ehara i te karaibe tuatahi. Kua korero hoki nga kai-korero o mua atu i au ko te nuinga o nga whenua karaihe tuatahi kua pau te hoko ki te Kawanatanga me nga Pakeha. Kaore e tangohia ko nga whenua tino he rawa kiko kore nei hei tauira whaka-page 106rite mo aku kupu tautohe, engari ka tangohia e au hei te whenua karaihe tuarua. Me ki e tatou 10,000, 12,000 ranei nga eka o tetahi whenua, a e rima maero te roa o tetahi rori e maro ana ma runga i taua wahi. Me ki ano e tatou tera kei tetahi wahi o taua rori he awa e ahei ana kia pirititia. Mehemea he pena te rahi o taua awa me te awa o Heretaunga nei, iti iho ranei; tera pea e tae ki te £3,000 tae atu ki te £4,000 hei whai hanga i tena piriti. Na, he whenua kino taua whenua. Ki toku mohio ko te moni e pau mo te ruritanga me te mahinga i te rori, haunga te moni mo te tiakanga i te rori a muri atu, tera e tae ki te £4 mo ia tiini mo ia tiini. A e ki ana au, i runga i te mea he whenua karaihe tuarua te whenua, he kino, he hiwihiwi, he wharuarua, he tini noa iho ano hoki pea nga hiwi e ahei aua kia keria kia pai ai te takoto o te rori; a me taiapa ano hoki pea mo te kau. Na kona ka ki au ko tena moni whakarite e £4 he moni iti.

1165. Te Tiamana: E kore ra pea e utaina nga moni utu mo te taiapatanga i te rori ki runga i taua rori, engari ka tangohia ketia i runga i te hunga nona nga whenua i te taha o te rori?

Henare Parata: E pai aua tena; heoi me whakarere ake e au te moni utu mo te taiapatanga ki waho o taku tatau, penei, ki taku mahara ano he moni iti rawa te £4 nei mo te tiini. Mehemea e rima maero te roa o te rori tera e tae ki te £1,600 e pau mo te rori, haunga to te piriti, kua whaka-nohoia ake ra e tatou ki te £3,000 te utu mona, hui katoa ai ena moni ka tae ki te £4,600. A kaati, i waho o tena e ki aua te Pire, ma nga Maori ano e tiaki tonu e whakapai tonu nga rori. Ara, penei tona ritenga ki te puta he waipuke ka riro te rori i te wai, ka riro ma nga Maori ano e whakaora kia pai ai, i te mea ko ratou ano hoki nga kai-tiaki. I runga i te mea ma te Poari katoa enei mea e mahi, heoi ka moketeria e te Poari te whenua ki te Kawanatanga rite tahi ki nga tangata noa nei. Me ki e tatou kotahi tekau te hunga nona tenei poraka 10,000 eka, a ma ratou ake ano e utu te ruri o te rori, me te mahinga i te rori, te tiakanga ano koki i te rori a muri atu. Me ki ano e tatou, tena tetahi whenua Maori, a no te Kawanatanga tetahi whenua e piri aua ki te taha o taua whenua, a tera ano tetahi no tetahi Pakeha noa, e piri aua hoki ki te taha o taua whenua. Heoi ma te hunga kotahi tekau nona nei te whenua Maori e utu te katoa o te ruritanga i te rori, te mahinga, te tiakanga hoki o te rori, ko te painga ia ka whiwhi ngatahi nga tangata ke nei kaore ra i utu i tetahi kapa kia kotahi mo te rori.

1166. Te Tiamana: E kore ranei nga Pakeha e utu i to ratou hea, penei ano me ratou e utu nei i ia wa i ia wa?

Henare Parata: Kaore tahi ra te Pire e ki pena ana. Na kona hoki i whakaurua ai e matou tena rarangi ki roto i te pitihana.

1167. Te Tiamana: Kaore ia nei e whakahua aua tetahi kupu i reira mo nga whenua Pakeha e piri aua ki nga whenua Maori?

Henare Parata: Kei te tika tena; engari kua oti ke noa atu te hanga tetahi ture e pa ana ki tena putake. E ki tuturu aua ra te Pire ko enei tangata mana e tiaki nga rori, ko te moni hei utu i te tiakanga i nga rori o te Pakeha kei te tangohia mai i nga moni e utua atu ana, ki roto ki nga Moni Topu o te Koroni. Ki toku mahara ko te tikanga tino marama hei whakahaere i nga whenua Maori a mua ake nei, e puta ai he painga ki nga Maori me te koroni katoa ano hoki, me whakatutu etahi komiti takiwa, kaua e penei me nga komiti i whakahuaina ake ra e Paratene Ngata, hei riiwhi mo te Kooti tae atu hoki ki te Poari e meatia nei. Ko taua komiti kia tokowha ona mema, ko tona tiamana ko tetahi o nga Tiati o te Kooti Whenua Maori, i te mea kua tohungatia aua Tiati ki nga tikanga o o te Maori whenua me o te Maori ture. Kia toko-wha mema Maori mo te komiti. Te take i penei ai au no te mea ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna, e meatia nei hei Tiamana mo te Poari e hara i te tohunga ki nga mea a te Maori, a kaore hoki pea i te mohio ki te reo Maori. Ki toku mohio era e tae ki te iwa ki te tekau tau mona e ako aua i o te Maori tikanga i o te Maori ture ka mohio ai ia ki te whakahaere tika i nga mahi e pa aua ki te iwi Maori; he maha rawa hoki nga take o tenei hanga o te Maori ki te whenua. He mea ano he noho tuturu, he tuku tetahi, he raupatu tetahi, me etahi atu kereme maha. Me pehea te Komihana o nga Whenua o te Karauna e mohio ai ki ena ahua take katoa mehemea ka kore ia e ata kuraina mo nga tau tekau, tekau ma rua ranei? E kore ano ra e kiia ko te mohio katoatia e ia. Engari mehemea ka tu ko tetahi o nga Tiati reo Maori o te Kooti, tera ia e mohio ki ona ritenga katoa, nuku atu ano te pai, ta te mea ki te tu ko te Tiati reo Maori penei kaore he tikanga e whaka turia ai tetahi kai-whakamaori. Ko te Tiati anake me whiwhi ki te utu tau. Ko nga mema o te Komiti ka utua kautia mo nga wa anake e mahi aua ratou. E penei aua hoki toku maramatanea ki te Pire Poari nei, ka haere tonu te utu mo nga mema ahakoa mahi ahakoa mangere; a he tauma hatanga ano tena ka utaina mai ki runga ki nga iwi Maori. Me ki penei e tatou ko taku komiti e mea nei kia whakaturia, kua whakaritea kia tu ki Kereitaone, heoi karangatia aua mai kia haere atu ki tetahi takiwa ke whakawa ai, ka tika ano kia utua nga moni mo o ratou tikiti i te tereina me to ratou oranga i te kai i te moe.

1168. Te Tiamana; Ki taku mahara kei te whakahe ano koe i to whakahaere Ehara hoki tena i te whakahaere ano i o koutou ake mahi mehemea e tono aua koutou ma te tangata ke e utu nga raruraru o nga mahi. Ma wai e utu te haerenga i te reriwe?

Henare Parata: Ma te Kawanatanga ra. Ko te Kawanatanga na hoki kei te utu i nea Tiati me era atu o nga apiha o te Kooti.

1169. Te Tiamana: E tono ana koe ma te Kawanatanga e utu nga tikiti reriwe o nga mema o te komiti

Henare Parata: Ae ra; engari ki toku mahara kei te pohehe pea te Tiamana i a ia e ki nei kei te mea au kia riro ki nga Maori te mana whakahaere motuhake o o ratou mea katoa Koia tenei taku e tohe nei na: kaore tahi au i te Peaei kia motuake ki nga Maori te mana whakahaere puta noa puta noa te Moyu nei, te take kaore ano i tae noa mai, ki taku mahara, te taima mo tena tikanga. Ko taku e mea nei, ko te komiti e whakamanaia nei ratou ko te Tiati, ka tu nei hei Tiamana, me pena me tetahi kai whakaako kai-tohutohu ki a ratou. Me whai mana te komiti ki te mahi i nga whakahaere katoa e rite ana mo te riihi mo era atu mea; engari kaua e hoatu te mana ki te hanga riihi ngaro i te whenua o tetahi atu tangata. Mehemea e hiahiatia ana kia page 107riihitia te whwnua o tetahi me whakahaere nui tonu taua mea, me mokete ranei me tuku teneta (tender) ranei. I runga i toku mohio e hiahia ana te Tiamana kia hohoro te oti o tenei take, koia au ka mea ki te whakamutu i aku korero i tenei wa, a kei te pouri ahau mehemea i haere tuarua aku fiia korero ma runga i nga wahi kua haeretia e nga kai-korero o mua i au.

1170. Te Tiamana: Ma wai e hanga he ture whakahaere mo enei komiti?

Henare Parata: Ma te Paremete.

1171. Te Tiamana: Mehemea ka kore e paingia e nga Maori nga ture i hangaia ai e te Paremeta ka pehea?

Henare Parata: Me hui tahi te Kawanatanga me nga Maori ki te whiriwhiri ki te hanga i etahi ture pai. Kia pena te ahua o te Kawanatanga raua ko te Maori me te papa raua ko tana tamaiti, e tika ana ra me huihui ano raua ki te whiriwhiri i etahi huarahi whakahaere ma raua i taua mea

1172. Te Tiamana: Otira me titiro ano pea koe ki tetahi taha o te putake nei. Mehemea hoki ka kore e paingia e te Paremete ta nga Maori e whakatakoto mai ai ka pehea?

Henare Parata: Ki taku mahara me penei e oti ai. Mehemea ka tahuri te hunga Maori i tenei wa ki te hanga i etahi ture ka oti ka homai ai kia kawea mai e etahi o ratou tangata kai-whakahaere ki te Pirimia a te wa e kopi ana te Paremete ki te whakatakoto i ana kupu ki tona aroaro, ki reira hoki ratou tahi hurihuri ai i tena tikanga, tera ratou e whakaatu i ta ratou, tera hoki pea ia e whakaatu i tana; a i runga i tena whakahaere, ki toku whakaaro, ka oti pal he ritenga,. A, kei te tuunga ra o te Whare Paremete i muri mai i tena kaore he mea hei whakararuraru i te hoatutanga o ana mea ki te aroaro o te Whare.

1173. Te Taimana: Me kotahi ano ra pea te whakaae o nga Maori ki te mani i enei ture whakahaere e meatia nei kia whakatakotoria ki te Whare?

Henare Parata: Ae; te nuinga o ratou; pena ano me to te Paramete ritenga. Kaore hoki e rite tahi ana te whakaaro o te Pakeha. Ko te tokomaha ano te tokomaha ko te tokoiti ano te tokoiti. Ka riro ano i te tokomaha tana e hiahia ana, ko te tokoiti ia ka whiwhi anake i te mea tupono ana mai ki mua i a ia.

1174. Te Tiamana: Mehemea he tino tokoiti rawa ana nga tangata e whakahe ana ki nga mea e kawea ana mai ki te Paramete ka pehea?

Henare Parata: Ko toku mahara mehemea ka kotahi katoa te whakaae o te tokomaha o tetahi takiwa kia whakahaerea tetahi tikanga penei me tenei e whakatakotoria ake nei, a ka oti i a ratou te mahi ka puta te painga ki a ratou, a kihai i pa atu he mate ki etahi atu Maori, kaore tahi ra he he o tena.

1175. Te Tiamana: Ko ton ake whakaaro ra tena engari tenei kua tae mai etahi Maori ki o matou aroaro heoi e rereke ana o ratou whakaaro?

Henare Parata: Ae, e tika ana.

1176. Te Tiamana: E whakaatu ana ra koe i tetahi ritenga ki te Komiti hei painga mo nga Maori o te koroni katoa nei?

Henare Parata: Ko toku mahara ra tena.

1177. Te Tiamana: Ka whakaae ranei koe ki te ata whakangawari marire iho i au tikanga kia whai hangai marire atu ai ki a etahi atu tikanga a te tuunga o tetahi hui e karangatia ana hei hurihuri i tenei putake?

Henare Parata: Ae, mehemea ka kite au i etahi ritenga e hapainga ana mai e pai atu ana i taku i whakaatu ake nei, ko te tino whakaaetia e au.

1178. Te Tiamana: He ture ano tena no te Pakeha, a e awhinatia ana e ia i etahi wa—tena ingoa ki a ratou "Ko te ture hoatu homai"?

Henare Parata: Ae kei te mohio ra au e rua ano taha o ia take korero, a mehemea ka haere uaua tonu ka maro tonu nga taha e rua, kaore e rarata e ngawari mai ranei, kaore rawa atu he mea e oti.

1179. Te Tiamana: Koia na hoki taku e hiahia nei kia mohio au; ara, mehemea i runga i te mea kua tino marenatia on whakaaro ki tau huarahi no reira kaore koe e pai ki te titiro mai ki etahi atu huarahi kua takoto mai nei te whakapuaki ki te aroaro o te Komiti?

Henare Parata: Kaore, ehara au i te tangata pera.

Tamahau Mahupuku: Ka karangatia, ka whai korero.

Tamahau Mahupuku: Ko Wairarapa taku kainga. E tautoko ana ahau i te Pire a te Minita Maori. Kua ki ia ko ia te matua o te iwi Maori o nga Motu e rua, kaati e kore ia e kaha ki te hanga i te Pire kino mo ana tamariki Maori, penei me nga korero a etahi o nga kai-korero i korero ai ki te Komiti nei. Tenei kei taku ringa te kape o nga korero whakamutunga a te Pirimia i te hui ki Papawai, i te 26 o Hune, 1898, a kua oti te whakamaori te panui haere ki nga iwi Maori o te Motu. Ko toku whakaaro tenei; he aroha noku ki te iwi Maori i tautoko ai au i tenei Pire notemea ki taku whakaaro hei painga tenei Pire mo nga Maori puta noa i tenei Motu. Kaore ano ahau i kite i te mate 0 tenei Pire—kaore ano i taea te whakaatu he aha te kino e puta i tenei Pire Kaore ano toku iwi i mate i nga ture i mahia i roto i tenei Whare, a e tika ana ano hoki pea enei kupu mo eraatu iwi Maori o te Motu nei. Ki taku whakaaro te take i pa ai nga mate ki te iwi Maori, na o ratou ringaringa ano i whatoro. No te rironga mai o nga moni i hokona atu ai o ratou whenua, a no te pauuga, katahi ka tangi. I roto i enei tau ka timata toku iwi ki te riihi mai i nga wheua Karauna i te Kawanatanga, ki te taugo mai i nga whenua i hokona ra e o ratou matua i mua, i runga kau i te whatoro o nga ringaringa. Ka whitu mano nga eka kua hoki mai ki toku iwi i runga i teua tikanga—ara, kua riihitia e nga taitamariki o toku takiwa; a ki toku whaakaaro mehemea ka penei te Motu katoa ka ora. Na reira au i tautoko ai i te Poari kia tu, hei ako i nga Maori ki enei tu mea.Ko taku whakaaro mo matou mo te iwi Maori, kei te rite katoa ki te tamariki, he penei ano me au, he tamariki katoa puta noa te Motu nei. Hei timatanga tenei mo a matou ako i a matou, teaei Pire tino nui i kauhau haeretia nei i nga hui Maori katoa-timata i Te page 108Waipatu. Kaore te iwi Maori e kite i te mea pai mo ratou. I mua i hanga tetahi Ture i roto i tenei Whare hei painga mo nga Maori, a pehea ana ratou? Hei painga mo nga iwi e rua taua Ture, engari i tahuri nga Maori ki te turaki i taua Pire kia kore ai e paahi. Ko te ture mo nga ron taua Ture, a i pehea na Maori? Whawha ana ratou ki te pu puta noa i te Motu nei, ka ki "Kaore matou e pai; ka araia e matou ana rori kia kore e haere ma runga i nga whenua Maori; ka mate tatou ki te puta enei rori." Na, ko te Pakeha e mohio ana he taonga te rori, e kore e waiho hei mate mo te iwi Maori engari hei ora mo ratou. A, ahakoa te whakahe a nga Maori, kua oti nga piriti me nga rori te hanga, a kei te otinga ka kite te iwi Maori i te he o ta ratou, ka mutu te whakahe, katahi ka ki, "Katahi te mea pai he rori, i pohehe nei matou he mea kino." I muri i tera ka mahia nga waea patu korero. Tata tonu te ara o te whawhai ki tenei Motu i taua wa i mahia ai te raina o te waea. I tu etahi tangata ka mea, "Ki te whakaaetia kia whakaarahia te waea ka whakangaromia nga Maori, me o ratou whenua katoa, me a ratou mea katoa." Ko au tonu nei tetahi o nga tangata i tino ngana ki te kati i taua waea. Otira, he mohio ake te Pakeha, a tohe tonu ia ki te whakatutuki i tona whakaaro, a oti ana i a ia ana mahi. Ko ia e mohio ana hei painga ana mahi mo nga iwi e rua, na reira mahia ana e ia kia oti. No te otinga o te whakaara o te raina o te waea, ka kite nga Maori i ana mahi, katahi ka ki, "Katahi te mea pai rawa ko te raina patunga waea." kiuri iho i tena ko te mahinga i te reriwe. Tena ano ona tangata o taua wa i ki he tangata mohio ratou, a ki te whakaaetia nga raina reriwe kia hanga ka riro i te Kawanatanga te whenua e rua tekau maero te whanui o tetahi taha o tetahi taha o te raina o te reriwe, na reira he mea tika kia tahuri nga Maori ki te kati i te reriwe kia kore ai e mahia—ki te kore ka mate te iwi Maori ka murua atu o ratou whenua i a ratou, me era atu tu korero pera. Ko au tetahi i tautoko i ana whakaaro. Otira, hanga ana e te Pakeha te reriwe, hei aha mana nga whakahe a te iwi Maori, notemea e mohio ana ia hei painga taua mea mo nga iwi e rua, no te otinga ka kite te Maori i te pai kua kore ana whakahe. I muri i tera ko nga kura. Kaore rawa nga Maori i pai ki taua mea i te tuatahi. I ki ratou, he kino te kura, ka rigaro te mana o te Maori, ka mate nga mea katoa i te kura. Engari ko nga Pakeha i mohio hei painga mo nga iwi e rua ki te tu nga kura, a whakaturia ana e ratou nga kura hei aha ma ratou te whakahe o nga Maori, na e kite nei tatou kua tu nga kura puta noa i te Motu, me to tatou kite hoki i te pai a a ratou mahi. Ko enei painga katoa i hoatu ki nga iwi Maori e te Pakeha, ahakoa to ratou whakahe, a ahakoa te kore tautoko atu o nga mema Maori i aua mahi. Kaore kau he mema Maori i uru ki nga komiti nana i whiriwhiri aua mea, kaore kau he kai-korero Maori penei me enei e noho nei i tae ki nga komiti mo aua mea. Na, mo runga i taku kupu i ki ake ra au, he nui toku aroha ki nga iwi Maori, e hiahia ana ahau kia uru nga tamariki ki nga kura ako mahi-a-ringaringa. Haunga nga kura ako whika, tuhituhi, korero pukapuka nei. Na reira ka ki au me tautoko matou ko toku iwi i te Pire e takoto nei i to tatou aroaro, a ma te Whare e whakatikatika atu i runga i tana i kite ai he tika, a kia paahitia mo nga iwi katoa o te Motu nei, e paugi nei ki o ratou mate. Kua rongo au tekau mano nga tangata kua tae ki te aroaro o te Whare-, i runga i nga ratou pitihana i tuku mai ai, ki te whakahe i te Pire. No reira ka ki au, kaati me paahi tenei Pi-re mo te Tai Bawhiti. Tera ano tetahi mea nui i whakaaetia i te tau 1840, ko te Tiriti o Waitangi, e rua takau ma rima tonu nga tangata nana i whakaae i te tuatahi, ki te tirohia ka kitea ano te hainatanga o o ratou ingoa ki taua pukapuka, a kia pau rawa nga tau e rua ki muri mai ka haina te rima rau tangata. I whakahe te nuinga o nga iwi o nga Motu nei ki taua Tiriti i taua wa, kore rawa tetahi o ratou i whakapono tera e puta he painga ki te iwi Maori i taua mea; engari i naianei ki te tirotirohia e tatou nga iwi Maori katoa o te Motu nei ka kite tatou kei te hapai katoa kei te whakapai katoa i te Tiriti o Waitangi, kei te korero katahi te mea pai ko tera. No reira au ka ki roe paahi tenei Pire mo te Tai Rawhiti; a ko nga tangata kaore e hiahia kia uru o ratou takiwa ki raro i te Pire, me ata noho me matakitaki rnai, kia kite ratou i te whakahaere a te Pire, a ki taku mohio kaore e roa ka kite tatou kua huri katoa mai te wha tekau mano o te iwi Maori e toe nei ki te tautoko i te Pire. Kei te tino mohio au, i te mea kei te marama au ki te Pire a te Pirimia, ki te kitea etahi wahi mate i te Pire ina whakahaerea te Pire ma te Whare e whakatikatika, ko te wahi tika hoki tera hei haringa atu i nga mate kia whakaorangia. Ki te haere au ki te humeke, a ka hanga e ia he puutu moku, ka kuhuna e au nga puutu ka haere au i taku haere; kaore nea i roa taku haereuga kua tu taku wawae i tetahi o nga neera o te puutu. Ka pehea au? Ka hoki ra ahau ki taua humeke ka ki atu, "Tirohia nga puutu i mahia nei e koe moku he neera kei roto i tetahi e tu ake ana." Ka pehea te humeke? Ka naomia atu e ia te puutu ra, ka mau ki tana hama me ana mea raweke i era tu hanga ka unuhia e ia te neera. Ko taku hiahia kia tika te noho a te iwi Maori, kia marama, kia pai, penei me ta te Pire Poari e whakaatu ake nei. Kaore au e whakaae ki tetahi Pire ke atu i tenei, notemea kei te mohio au ko koutou ko te iwi Pakeha te matua o matou o te iwi Maori. Kaore kau oku ake whenua, engari mehemea i paahitia tenei Pire i mua noa atu kua toe nui tonu te whenua ki au. Mehemea i pera kua riro i te Poari te tikanga mo te whakahaere i aku whenua, kua wawahia kua riihitia, a tena e utua ki au te 7 hereni te 8 hereni ranei mo te eka. Koia tenei taku i mahara ai hei whakapumau i te ora o te iwi Maori; ki te tukuna atu ki te Poari te mana whakahaere mo nga whenua me nga mea katoa a te Maori ka puta he painga mo ratou, tena ko au i runga i te mea he tamariki toku ahua he kuare ki te whakahaere i era tu mea, riihitia ana e au oku whenua mo te 2 hereni me te 3 hereni mo te eka. Ko tetahi taha ano o te whenua e ki nei au i riihitia e au i runga i toku kuaretanga mo te 2s. me te 3s. mo te eka, i riro i tetahi o a matou tamariki, a ko te Kai-tiaki mo te Katoa tona kai-tiaki. Wahia ana e taua kai-tiaki te whenua kia toru wahanga, a riihitia ana o ia ana wahanga e toru mo nga moni e 9s. 3d. mo te eka o tetahi, e 8s. mo te eka mo tetahi, a e 6s. mo te eka mo tetahi. Na ko nga whakahaere i mahia nei mo taua tamaiti paue, ka taea ano mo oku whenua mehemea i riro ma tetahi tangata matau e whakahaere. Ki taku, mehemea i te tu he Poari penei me tenei e mau nei i roto i te Pire i taua wa, a mehemea i riro i taua Poari te tikanga mo aku whenua a i panuitia ki te ao katoa tera aku whenua ka akihanatia te riihi, kua mui nga Pakeha o Poneke page 109me etahi atu wahi ki reira, kua tahuri ki te patupatu haere i a ratou utu, na wai a tau ana ho utu nui mo aku whenua katoa. Na reira ka mea atu au ki te Komiti kia aro nui te titiro ki tenei mea ma koutou e whiriwhiri; titiro mai ki au, titiro mai ki te tamariki noa iho o aku whakaaro, ki toku kuare, ki toku kore whiwhi matauranga; titiro ki te mea e takoto noa iho ana me i mohio au, a kihai i tupono; titiro ki te iwi Maori katoa, e takoto mangere noa iho nei o ratou whenua, a kaore he mahi ke atu he korero anake mo te mea e karangatia 'nei e ratou he "homu ruuru" he aha ranei. Kei te tautoko au i te korero a Paratene Ngata kua puta atu nei i a ia ki te Komiti; heoi ra me ngana tonu tatou a tera ano pea e oti tetahi mea hei painga mo te iwi Maori, ahakoa te wehe kia rua wahanga o matou kua tae mai nei ki te aroaro o te Komiti—he Kawanatanga tetahi he Apitihana tetahi. Tangohia atu tenei mea i o matou ringaringa, mahia e koe ma matou, penei ano me te mahi a te papa ki tana tama.