Henare Parata: Ka karangatia: ka whai korero: ka patairia.

Henare Parata: Tena koe e te Tiamana me nga honore mema o te Komiti. Ko taku korero tuatahi ko tenei na: e whakaae aua au ki te wahi tuatahi o te Pire. E penei aua nei ko nga hoko whenua katoa ka whakamutua ahakoa ki te Kawanatanga ki etahi atu Pakeha ranei; engari ko te hoatu i te mana whakahaere o nga whenua ki te ringaringa o te Poari kaore au e whakaae. Tuatahi, mehemea hoki ka tu te Poari, e kore e mutu te Kooti Whenua Maori, ki taku titiro i te Pire, notemea e penei aua tona tikanga na: kei nga takiwa e hiahiatia aua e te tokomaha o nga tangata o nga whenua kia whakaturia te Poari hei mahi i nga whenua, ka mahi te Poari, kaati ko nga takiwa ekote aua e pai te tokomaha ki tena ka tu tonu ano ko te Kooti. Me penei taku whakakamarama i te ahua raruraru o o taua tu whakahaere: Mehemea ka whakaaetia e te hunga whai-whenua o Wairaiapa ko te Poari, heoi ka tu te Poari; a mehemea ka kore nga tangata o Heretaunga e pai mai ki tena ritenga, ka tu tonu mai ano te Kooti ki reira. No reira tera pea e taki-whakauruuru tona ahua i tetahi takiwa ko te Kooti, a i tera takiwa ko te Poari, ara, kei te ahua tonu o nga tangata o ia takiwa te pai ranei te kore pai ranei ki te Poari. Koia au ka ki atu ki te Komiti e kore rawa e mutu taku tohe penei na, mehemea ka penatia he whakahaere, ka kino rawa atu te mate mo nga Maori i tenei a pa nei ki a ratou, ka rua ai ahi hei tahu i a ratou, kei te mohio katoa hoki tatou ki te tahuna e tatou nga pito e rua o te kanara ka tere rawa atu te pau o taua kanara i te kanara i tahuna ko te pito kotahi. A, kaati, ko toku whakaaro tenei: ahakoa whakamutua te Kooti Whenua Maori tu mai ko te Poari, nui ke atu te mate mo te iwi Maori i tena tu whakahaere, i ta te Kooti whakahaere. Ko te Kooti e mahi nei tokoiwa oua Tiati, ara tokowaru Tiati, me te Tiati Tumuaki, ka tokoiwa katoa ai. Kaati, hei whakarite kia marama ai aku kupu tautohe, me ki ko te utu mo te Tiati kotahi o nga Tiati tokoiwa nei e £400 i te tau; hui katoa £3,600. Ko te Tiati Tumuaki me tana £800 ka huia atu ka tae nga moni nei ki £4,400, nga moni utu mo nga Tiati tokoiwa. Kaore au e whai kupu mo nga tario te Kooti, ona apiha, kai-whakamaori ranei. Kaore tahi au i te tino marama, eagari ko taku rongo e £20,000 te moni e pau aua i te tau mo te Kooti mo ona tari, mo ona Tiati, me ona apiha katoa. Kei te pena te ahua o te Kooti e mahi nei. I runga i nga whakamaoritanga mai a nga kai-whakamaori i roto i te Whare o Raro tae atu ki nga hui i tu ki waho, i nga korera a te Pirimia raua ko Timi Kara, ki ta raua whakaaro me wahi kia ono nga takiwa mo te Motu nei, a kia tokorima mema mo ia takiwa hei Poari. Kei te ki pena te Pire: Kia rima nga mema hei Poari mo ia takiwa. E ki aua au e white ke, a ka whakaatu au ki te Komiti i te take i ki pena ai au. Tuatahi, ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna o ia takiwa hei Tiamana mo te Poari mo tona takiwa. Ehara te Komihana i te reo Maori, no reira ka ahei ano te whakatu i tetahi kai-whakamaori mo ia takiwa mo ia takiwa. Heoi ka ono ai kai-whakamaori. I ko ate i tena ka ahei ano kia whakaturia he karaka mo ia takiwa, hui katoa we white tahi nga apiha mo ia takiwa. Mehemea ka wahia te Motu kia ono takiwa, ka wha tekau ma rua ai apiha hei utunga. Kua whakaatu ake ra au ko te moni ma te Tiati kotahi i ma te whakariteritenga e £400, Kaati, ka whakahoMa e au taua moni, me ki, ki te £300 ma te apiha kotahi, i tu i raro i te whakahaere hou, a ki te huihuia katoatia ka tae nga moni utu mo ratou ki te £12,600 i te tau. Na kona au ka ki mehemea ka whakaturia ko te Poari e meatia nei i raro i te Pire, kaati, ka tino nuku rawa ake te mate e pa ki nga Maori i tenei e pa nei ki a ratou naianei, a ka nui rawa atu hoki nga pikaunga hei wahawahanga ma ratou i ta te Kooti whakahaere. Tetahi tikanga e meatia ana i raro i te Pire ki toku mahara kei te he ko tenei na, ma nga Maori ano nona te poraka e utu te mahinga o nga rori, me te tiakanga ano hoki i nga rori i nga wa katoa. Kei nga tekiona 32 tae noa ki te 34 o te Pire taua tikanga. Kaati, mehemea tera tetahi whenua ehara i te karaibe tuatahi. Kua korero hoki nga kai-korero o mua atu i au ko te nuinga o nga whenua karaihe tuatahi kua pau te hoko ki te Kawanatanga me nga Pakeha. Kaore e tangohia ko nga whenua tino he rawa kiko kore nei hei tauira whaka-page 106rite mo aku kupu tautohe, engari ka tangohia e au hei te whenua karaihe tuarua. Me ki e tatou 10,000, 12,000 ranei nga eka o tetahi whenua, a e rima maero te roa o tetahi rori e maro ana ma runga i taua wahi. Me ki ano e tatou tera kei tetahi wahi o taua rori he awa e ahei ana kia pirititia. Mehemea he pena te rahi o taua awa me te awa o Heretaunga nei, iti iho ranei; tera pea e tae ki te £3,000 tae atu ki te £4,000 hei whai hanga i tena piriti. Na, he whenua kino taua whenua. Ki toku mohio ko te moni e pau mo te ruritanga me te mahinga i te rori, haunga te moni mo te tiakanga i te rori a muri atu, tera e tae ki te £4 mo ia tiini mo ia tiini. A e ki ana au, i runga i te mea he whenua karaihe tuarua te whenua, he kino, he hiwihiwi, he wharuarua, he tini noa iho ano hoki pea nga hiwi e ahei aua kia keria kia pai ai te takoto o te rori; a me taiapa ano hoki pea mo te kau. Na kona ka ki au ko tena moni whakarite e £4 he moni iti.

1165. Te Tiamana: E kore ra pea e utaina nga moni utu mo te taiapatanga i te rori ki runga i taua rori, engari ka tangohia ketia i runga i te hunga nona nga whenua i te taha o te rori?

Henare Parata: E pai aua tena; heoi me whakarere ake e au te moni utu mo te taiapatanga ki waho o taku tatau, penei, ki taku mahara ano he moni iti rawa te £4 nei mo te tiini. Mehemea e rima maero te roa o te rori tera e tae ki te £1,600 e pau mo te rori, haunga to te piriti, kua whaka-nohoia ake ra e tatou ki te £3,000 te utu mona, hui katoa ai ena moni ka tae ki te £4,600. A kaati, i waho o tena e ki aua te Pire, ma nga Maori ano e tiaki tonu e whakapai tonu nga rori. Ara, penei tona ritenga ki te puta he waipuke ka riro te rori i te wai, ka riro ma nga Maori ano e whakaora kia pai ai, i te mea ko ratou ano hoki nga kai-tiaki. I runga i te mea ma te Poari katoa enei mea e mahi, heoi ka moketeria e te Poari te whenua ki te Kawanatanga rite tahi ki nga tangata noa nei. Me ki e tatou kotahi tekau te hunga nona tenei poraka 10,000 eka, a ma ratou ake ano e utu te ruri o te rori, me te mahinga i te rori, te tiakanga ano koki i te rori a muri atu. Me ki ano e tatou, tena tetahi whenua Maori, a no te Kawanatanga tetahi whenua e piri aua ki te taha o taua whenua, a tera ano tetahi no tetahi Pakeha noa, e piri aua hoki ki te taha o taua whenua. Heoi ma te hunga kotahi tekau nona nei te whenua Maori e utu te katoa o te ruritanga i te rori, te mahinga, te tiakanga hoki o te rori, ko te painga ia ka whiwhi ngatahi nga tangata ke nei kaore ra i utu i tetahi kapa kia kotahi mo te rori.

1166. Te Tiamana: E kore ranei nga Pakeha e utu i to ratou hea, penei ano me ratou e utu nei i ia wa i ia wa?

Henare Parata: Kaore tahi ra te Pire e ki pena ana. Na kona hoki i whakaurua ai e matou tena rarangi ki roto i te pitihana.

1167. Te Tiamana: Kaore ia nei e whakahua aua tetahi kupu i reira mo nga whenua Pakeha e piri aua ki nga whenua Maori?

Henare Parata: Kei te tika tena; engari kua oti ke noa atu te hanga tetahi ture e pa ana ki tena putake. E ki tuturu aua ra te Pire ko enei tangata mana e tiaki nga rori, ko te moni hei utu i te tiakanga i nga rori o te Pakeha kei te tangohia mai i nga moni e utua atu ana, ki roto ki nga Moni Topu o te Koroni. Ki toku mahara ko te tikanga tino marama hei whakahaere i nga whenua Maori a mua ake nei, e puta ai he painga ki nga Maori me te koroni katoa ano hoki, me whakatutu etahi komiti takiwa, kaua e penei me nga komiti i whakahuaina ake ra e Paratene Ngata, hei riiwhi mo te Kooti tae atu hoki ki te Poari e meatia nei. Ko taua komiti kia tokowha ona mema, ko tona tiamana ko tetahi o nga Tiati o te Kooti Whenua Maori, i te mea kua tohungatia aua Tiati ki nga tikanga o o te Maori whenua me o te Maori ture. Kia toko-wha mema Maori mo te komiti. Te take i penei ai au no te mea ko te Komihana o nga Whenua o te Karauna, e meatia nei hei Tiamana mo te Poari e hara i te tohunga ki nga mea a te Maori, a kaore hoki pea i te mohio ki te reo Maori. Ki toku mohio era e tae ki te iwa ki te tekau tau mona e ako aua i o te Maori tikanga i o te Maori ture ka mohio ai ia ki te whakahaere tika i nga mahi e pa aua ki te iwi Maori; he maha rawa hoki nga take o tenei hanga o te Maori ki te whenua. He mea ano he noho tuturu, he tuku tetahi, he raupatu tetahi, me etahi atu kereme maha. Me pehea te Komihana o nga Whenua o te Karauna e mohio ai ki ena ahua take katoa mehemea ka kore ia e ata kuraina mo nga tau tekau, tekau ma rua ranei? E kore ano ra e kiia ko te mohio katoatia e ia. Engari mehemea ka tu ko tetahi o nga Tiati reo Maori o te Kooti, tera ia e mohio ki ona ritenga katoa, nuku atu ano te pai, ta te mea ki te tu ko te Tiati reo Maori penei kaore he tikanga e whaka turia ai tetahi kai-whakamaori. Ko te Tiati anake me whiwhi ki te utu tau. Ko nga mema o te Komiti ka utua kautia mo nga wa anake e mahi aua ratou. E penei aua hoki toku maramatanea ki te Pire Poari nei, ka haere tonu te utu mo nga mema ahakoa mahi ahakoa mangere; a he tauma hatanga ano tena ka utaina mai ki runga ki nga iwi Maori. Me ki penei e tatou ko taku komiti e mea nei kia whakaturia, kua whakaritea kia tu ki Kereitaone, heoi karangatia aua mai kia haere atu ki tetahi takiwa ke whakawa ai, ka tika ano kia utua nga moni mo o ratou tikiti i te tereina me to ratou oranga i te kai i te moe.

1168. Te Tiamana; Ki taku mahara kei te whakahe ano koe i to whakahaere Ehara hoki tena i te whakahaere ano i o koutou ake mahi mehemea e tono aua koutou ma te tangata ke e utu nga raruraru o nga mahi. Ma wai e utu te haerenga i te reriwe?

Henare Parata: Ma te Kawanatanga ra. Ko te Kawanatanga na hoki kei te utu i nea Tiati me era atu o nga apiha o te Kooti.

1169. Te Tiamana: E tono ana koe ma te Kawanatanga e utu nga tikiti reriwe o nga mema o te komiti

Henare Parata: Ae ra; engari ki toku mahara kei te pohehe pea te Tiamana i a ia e ki nei kei te mea au kia riro ki nga Maori te mana whakahaere motuhake o o ratou mea katoa Koia tenei taku e tohe nei na: kaore tahi au i te Peaei kia motuake ki nga Maori te mana whakahaere puta noa puta noa te Moyu nei, te take kaore ano i tae noa mai, ki taku mahara, te taima mo tena tikanga. Ko taku e mea nei, ko te komiti e whakamanaia nei ratou ko te Tiati, ka tu nei hei Tiamana, me pena me tetahi kai whakaako kai-tohutohu ki a ratou. Me whai mana te komiti ki te mahi i nga whakahaere katoa e rite ana mo te riihi mo era atu mea; engari kaua e hoatu te mana ki te hanga riihi ngaro i te whenua o tetahi atu tangata. Mehemea e hiahiatia ana kia page 107riihitia te whwnua o tetahi me whakahaere nui tonu taua mea, me mokete ranei me tuku teneta (tender) ranei. I runga i toku mohio e hiahia ana te Tiamana kia hohoro te oti o tenei take, koia au ka mea ki te whakamutu i aku korero i tenei wa, a kei te pouri ahau mehemea i haere tuarua aku fiia korero ma runga i nga wahi kua haeretia e nga kai-korero o mua i au.

1170. Te Tiamana: Ma wai e hanga he ture whakahaere mo enei komiti?

Henare Parata: Ma te Paremete.

1171. Te Tiamana: Mehemea ka kore e paingia e nga Maori nga ture i hangaia ai e te Paremeta ka pehea?

Henare Parata: Me hui tahi te Kawanatanga me nga Maori ki te whiriwhiri ki te hanga i etahi ture pai. Kia pena te ahua o te Kawanatanga raua ko te Maori me te papa raua ko tana tamaiti, e tika ana ra me huihui ano raua ki te whiriwhiri i etahi huarahi whakahaere ma raua i taua mea

1172. Te Tiamana: Otira me titiro ano pea koe ki tetahi taha o te putake nei. Mehemea hoki ka kore e paingia e te Paremete ta nga Maori e whakatakoto mai ai ka pehea?

Henare Parata: Ki taku mahara me penei e oti ai. Mehemea ka tahuri te hunga Maori i tenei wa ki te hanga i etahi ture ka oti ka homai ai kia kawea mai e etahi o ratou tangata kai-whakahaere ki te Pirimia a te wa e kopi ana te Paremete ki te whakatakoto i ana kupu ki tona aroaro, ki reira hoki ratou tahi hurihuri ai i tena tikanga, tera ratou e whakaatu i ta ratou, tera hoki pea ia e whakaatu i tana; a i runga i tena whakahaere, ki toku whakaaro, ka oti pal he ritenga,. A, kei te tuunga ra o te Whare Paremete i muri mai i tena kaore he mea hei whakararuraru i te hoatutanga o ana mea ki te aroaro o te Whare.

1173. Te Taimana: Me kotahi ano ra pea te whakaae o nga Maori ki te mani i enei ture whakahaere e meatia nei kia whakatakotoria ki te Whare?

Henare Parata: Ae; te nuinga o ratou; pena ano me to te Paramete ritenga. Kaore hoki e rite tahi ana te whakaaro o te Pakeha. Ko te tokomaha ano te tokomaha ko te tokoiti ano te tokoiti. Ka riro ano i te tokomaha tana e hiahia ana, ko te tokoiti ia ka whiwhi anake i te mea tupono ana mai ki mua i a ia.

1174. Te Tiamana: Mehemea he tino tokoiti rawa ana nga tangata e whakahe ana ki nga mea e kawea ana mai ki te Paramete ka pehea?

Henare Parata: Ko toku mahara mehemea ka kotahi katoa te whakaae o te tokomaha o tetahi takiwa kia whakahaerea tetahi tikanga penei me tenei e whakatakotoria ake nei, a ka oti i a ratou te mahi ka puta te painga ki a ratou, a kihai i pa atu he mate ki etahi atu Maori, kaore tahi ra he he o tena.

1175. Te Tiamana: Ko ton ake whakaaro ra tena engari tenei kua tae mai etahi Maori ki o matou aroaro heoi e rereke ana o ratou whakaaro?

Henare Parata: Ae, e tika ana.

1176. Te Tiamana: E whakaatu ana ra koe i tetahi ritenga ki te Komiti hei painga mo nga Maori o te koroni katoa nei?

Henare Parata: Ko toku mahara ra tena.

1177. Te Tiamana: Ka whakaae ranei koe ki te ata whakangawari marire iho i au tikanga kia whai hangai marire atu ai ki a etahi atu tikanga a te tuunga o tetahi hui e karangatia ana hei hurihuri i tenei putake?

Henare Parata: Ae, mehemea ka kite au i etahi ritenga e hapainga ana mai e pai atu ana i taku i whakaatu ake nei, ko te tino whakaaetia e au.

1178. Te Tiamana: He ture ano tena no te Pakeha, a e awhinatia ana e ia i etahi wa—tena ingoa ki a ratou "Ko te ture hoatu homai"?

Henare Parata: Ae kei te mohio ra au e rua ano taha o ia take korero, a mehemea ka haere uaua tonu ka maro tonu nga taha e rua, kaore e rarata e ngawari mai ranei, kaore rawa atu he mea e oti.

1179. Te Tiamana: Koia na hoki taku e hiahia nei kia mohio au; ara, mehemea i runga i te mea kua tino marenatia on whakaaro ki tau huarahi no reira kaore koe e pai ki te titiro mai ki etahi atu huarahi kua takoto mai nei te whakapuaki ki te aroaro o te Komiti?

Henare Parata: Kaore, ehara au i te tangata pera.