Wenerei, 26 Oketopa, 1898.
Paratene Ngata: Ka haere tonu nga patai ki a ia.

1055. Henare Kaihau; Toku hiahia kia mohio ano koe kaore tahi he kupu kei roto i te Pire e mea ana ka taea nga whenua e noho riihi ana te hoatu ano ki nga tangata nona, pera me tau i mea ake ra i nanahi?

Paratene Ngata: Kaore ra i roto i te Pire, notemea ko nga tangata mo ratou o patai, kaore ano kia whanau noa. Kei te taenga ra ki aua whakatupuranga e kiia na e koe, ka taea ano a taua wa te hanga etahi menemaha ki te ture e ahei ana hei whakarite i taua mea.

1056. Henare Kaihau: Ae; engari ra kaore e taea e tatou te whakawhanau mai ano nga whenua kua oti ke ra te hoko, te riihi hoki, te aha atu ranei e te Poari?

Paratene Ngata: Ko tenei Pire e whakahaere ana i tetahi tikanga hei rahui i nga whenua Maori. E rahui ana i nga whenua kia tuwhera mo te riihi anake, a ki te kitea, a tetahi wa, kei te hiahiatia etahi o aua whenua hei oranga mo nga Maori, heoi he mea tika, a te paunga o nga tau o nga riihi, kia wehea etahi o aua whenua mo tena tikanga, otiva kaore ano tatou kia tae noa ki nga ra hei maharatanga penatanga.

1057. Henare Kaihau: Taku mahara kaore koe i te whakahoki tika mai i taku patai. Ko to ahua me te mea nei kaore koe i te mohio e kaore tahi he kupu rahui whenua kei roto i te Pire. E tino hoatu nga whenua ki roto ki te ringaringa o te Poari, hei whakahaere ki paua i pai ai. Kei te tohe tonu koe ki tau ki, e rahui ana ano te Pire i nga whenua, a te tukunga iho ka hoki ano ki nga tangata nona. Toku whakaaro tuturu tenei kaore rawa he tikanga o te hoatu patai ki a koe mehemea ka tohe tonu koe ki te huri ke i te tikanga o nga patai ki a koe.

Tiaki Tiwini: Taku mahara me whakaatu ake au ki a Senate Kaihau, he rarangi ano kei te Pire mo te rahui, notemea e ki ana i reira kia rahuitia te katoa o te 5,000,000 (rima miriona) eka e toe ana ki nga Maori o tenei koroni.

Henare Kaihau: E tika ana tena; engari kaore e rahui ana i te whenua ki a ratou Maori ano hei mahi, hei aha atu ranei ma ratou. E rahui kau ana mo te riihi me etahi atu tikanga.

Tiaki Tiwini: Ae, engari e pa ana tena ki nga wahi kei waho i nga wahi e hiahiatia ana hei nohoanga mo ratou.

1058. Henare Kaihau: Ae, engari kua whakaarohia e au taku e tohe nei au, a koia tenei. Mehemea kotahi rau tangata o tetahi poraka, a kei te wa e tu ai taua Poari, ki te whakahaere i taua whenua, a ka tapahia ki waho o taua whenua tetahi wahi hei mahinga hei oranga hoki mo taua rau tangata, tena me ki e tatou i muri mai o te pahuretanga o nga tau e wha tekau kua nuku rawa ake te tokomaha o nga tangata o taua whenua, heoi ko te whenua i wehea ra ki waho mo ratou, kua kitea e kore e rato mo ratou kua piki ke ake nei to ratou tokomahatanga, tena ka Pahea?

Paratene Ngata: Kua utua noatia atu e au ena patai. I mahara an kaore tahi koe e patai ana mo te Pire engari mo etahi mea ke e whakaarohia ana tera pea taihoa ka pa mai.

page 98

1059. Henare kaihau: Engari kia mohio ano ra koe kei te maha noa atu nga mea hei whakaatu tuturu i roto i nga whakatupuranga o tenei hanga o te tangata kua hori ake nei, penei na e, ka rupeke atu era tangata nona te oneone ki te mate ka tu mat ano ko etahi ano hei whakakapi mo ratou. No kona ka tika taku patai i a koe mo nga whakatupuranga e haere mai nei; kaore koia i te pena?

Paratene Ngata: Kaore ano tatou i tae noa ki te wa e ahei ai tatou ki te hurihuri i tena patai.

1060. Henare kaihau: Tena me pehea tatou e mohio ai he tikanga pai tenei mo nga wa e takoto ake nei?

Paratene Ngata: Ma tenei Pire e tiaki nga whenua mo nga mea e puta mai ana a nga ra e haere ake nei e whakahuaina ake nei hoki e taua.

1061. Henare Kaihau: E kore koia e pai ki te tuku i nga Maori ki raro i te mana rite ki te Pakeha mo o ratou whenua, kia pena ano me nga tikanga e whakahaerea nei mo o te Pakeha whenua, mo te hoko, mo te aha atu ranei o ratou whenua?

Paratene Ngata: Ae; mo runga i etahi ahua whenua; engari tera ano etahi ahua whenua, e kore rawa e tika kia wehea te piihi mo tena mo tena o nga tangata o te whenua, notemea e kore rawa e kore te puta mai o te mate ki a ratou. Tetahi mea ano, mehemea ka hoatu katoa ki te Maori te mana whakahaere i ona whenua ki tana i pai ai, kaati, e hoatu ana tena i tetahi tikaaga hei whakapau katoa mana i ona whenua, no reira e kore e tika kia hoatu ki a ia te mana pena me te Pakeha.

1062. Henare kaihau: Toku mahara kaore tahi he tikanga mo tena korero. Ki toku whakaaro, he iwi mohio te Maori ki te tiaki i o ona whenua. Mehemea ka titiro whakamuri tatou, ka kite tatou, ko te putake mai tena o nga whawhai maha i tenei koroni, he tohe no nga Maori ki te pupuri i o ratou whenua?

Paratene Ngata: Koia tena; engari hei tawari i tena, me mohio ano hoki koe he iwi moumou te Maori. To ratou hiahia e rukeruke noa atu i te moni ki tini wahi, ki tini wahi noa atu, a kei te wa e pirangi ai ratou ki tetahi moni mo tetahi mea, kaore a ratou whakaaroaro ki te tikanga e riro mai he moni ma ratou.

1063. Henare kaihau: Engari ra kei te pena tonu ano hoki te Pakeha. Titiro ia na ki te ahua o etahi Pakeha, he mano, he mano nei, a ratou pauna moni, mehemea ka timata ana, e kore rawa e roa ana ta ratou makamaka i aua moni na, kua pau?

Paratene Ngata: Ae; engari e whiwhi ana te Pakeha ki etahi matauranga kaore i a tatou i te iwi Maori.

1064. Henare kaihau: Kaore au i te whakahe ki te nuinga atu o te matauranga o te Pakeha i to te Maori, engari ka ki tonu ano au ko te Maori, i mua, tuku iho, a taea noatia tenei ra, e mohiotia tuturutia ana he iwi pupuri whenua ratou, ko te putake hoki tena o nga whawhai i nga wa o mua?

Paratene Ngata: Ae. Ko etahi Maori tohe tonu ai ki te pupuri i o ratou whenua, otiia ko ratou e hara i te hunga mamahi.

1065. Henare kaihau: Me waiho e taua tena putake. Toku mahara i penei taku whakarongo atu ki a koe i tera rangi ra, i whakamutua e koe to mahi ateha i te mea kaore i rite te moni mau, e tika ana ranei tena?

Paratene Ngata: Ae; kaore i rite te moni maku, no kona ka mutu taku mahi. I mua £1 2s. 6d. te moni utu moku i te ra, no muri mai ka tangohia e te Kawanatanga te 2s. 6d. Heoi tonoa ana e au kia whakamutua au i taku mahi. E nui noatu ana ano aku ake mahi hei mahinga maku mo aku whenua me etahi mea, heoi kaore e taea e au te mahi, i au e mahi ateha ana, no reira mutu ana au. E whiwhi ana te Tiati i te £600 i te tau, me te kini £1 1s. i te ra moni apiti, a maua tokorua e mahi tonu ana i nga wa katoa, ko te take tena i whakarerea ai e au taua turanga.

1066. Henare kaihau: E penei ana taku whakarongo atu ki a koe, i tangohia te 2s. 6d., a mehemea i mau tonu to utu i te £1 2s. 6d. i te ra, kua noho tonu ano koe i tau mahi ateha?

Paratene Ngata: Kaore. Ko te whakarerea ano e au taua mahi. I tono ano te Kawanatanga i au kia hoki, a mana e homai £1 5s. mo te ra. A mauria ana e au tena utu; kotahi tau oku e mahi ana, ka whakarerea ano e au, hoki ana ano au ki te mahi i aku ake mahi.

1067. Henare kaihau: He aha te take i whakarerea ai e koe to mahi i to whiwhinga ki te 2s. 6d. i te ra i runga atu i to utu o mua?

Paratene Ngata: Notemea ka nui ke atu te painga e puta ki au i taku mahi moku ake i taku mahi Kooti.

1068. Henare kaihau: Ehara ia nei i te mea kua kite koe kaore e nui te moni mau i to mahi ateha, i tmo kaha ai to mahi kia pahi tenei Pire, kia whai nohoanga ai koe i te Poari, tera ka nui ke atu pea te utu i te mahi ateha?

Te Tiamana: Ehara tena i te patai e tika ana kia patairia. Kaore hold e tata ana ki te take e whiriwhiria nei e tatou.

Paratene Ngata: E hiahia aua au ki te utua i tena patai.

Te Tiamana: Kaore au e pai kia utua. Kaore hoki au e whakaae kia pataia te patai.

1069. Henare Kaihau: I hua au he patai tika te patai, engari ki te Tiamana me kaua e pataia, heoi ka unuhia e au. I penei taku whakarongo atu ki to korero ko to iwi ko Ngatiporou, he pononga pm pono katoa ratou ma te Kuini?

Paratene Ngata: Ae; he tika tonu ana tena. Ko tetahi wahanga o Ngatiporou i uru ki te mahi hauhau, engari i whawhaitia, a riro herehere ana ratou, a oatitia ana ratou riro ana hoki hei hoia pono ma te Kuini, a taea noatia tenei ra e pera tonu ana to ratou ahua. I te tau 1865 ka whakatarea etahi haki a ko nga tangata i tomo ma raro i nga haki me te pupuri ano tena me tena o ratou i te paipera ki tona ringa hei whakaae i to ratou oati pono ki te Kuini, a i taua wa taea noatia tenei ra kei te u tonu ratou ki ta ratou oati.

page 99

1070. Henare Kaihau: E korero ana ranei koe mo te pau 1865?

Paratene Ngata: Ae; ara mo te taha ki te wahanga o Ngatiporou i uru ki te mahi hauhau; otiia ko Ngatiporou tuturu katoa no mua mai ano no te mananga mai ano o te Triti o Waitangi to ratou piri pono, a u tonu ratou ki raro i taua kawenata taea noatia tenei ra. Kaore ano ratou kia hapai te pu ki a te Kuini?

1071. Henare Kaihau: Kua rongo ano ranei koe ki tenei rangatira o Ngatiporou ki a Epa. raima?

Paratene Ngata: Ae, kei te mohio au ki a ia. He whanaunga ia ki au. I haere ia i te rnahi a te Kingi ki Waikato.

1072. Henare Kaihau: Kaore koe i rongo, i tautoko ano ia i te mahi whakahaere ki tu he Kingi—ko Potatau ranei ko Tawhiao ranei?

Paratene Ngata: Ae; e mohio ana au ki a ia. I patua ia ki reira i a ia e whawhai ana mo te KIngi.

1073. Henare Kaihau: Heoi i ki nei koe i naia tonu ake nei, he tangata piri pono katoa ratou no te Kuini, a tenei kua kitea e tatou he tokomaha noa atu kaore i piri pono?

Paratene Ngata: Kua utua noatia atu e au tena. Kua korero ake ra au mo tetahi wahanga o Ngatiporou i uru ki te mahi hauhau, me te hunga tangata i haere ra i tena ara pohehe me ta ratou tikanga porangi whakatu Kingi.

1074. Henare Kaihau: Kaore koe i rongo i whakahaerea e tetahi rangatira o Ngatiporou e kore e taea e ia te whakaae ki te mana o te Kuini kia homai ki runga ki a ratou. A i penei tana whakamarama ia. Kaore rawa e kitea e ia tetahi huarahi e taea ai te okiha raua ko te hoiho te ioka ngatahi, te take ka tahuri te okiha ki te wero i te hoiho ki ona pihi, te hoiho ka tahuri ki te whana i tona hoa i te okiha?

Paratene Ngata: Ae, e mohio ana au ki tena. Ko te ingoa o taua tangata nana taua kupu ko Hapaira. I haere ia ki aua mahi porangi a mate ana ia i tetahi parekura i Tauranga. Engari kaore au i te korero mo aua tangata, engari mo Ngatiporou anake e ora nei.

1075. Henare Kaihau: E whakaatu ana au i enei mea, notemea i ki koe i te timatanga o to korero ko Ngatiporou i noho piri pono tonu ki te Kuini, a kua whakaaturia ake ra e au korero ano kaore ratou i pena?

Paratene Ngata: Ko taku e ki nei e tino pono ana. Ko aua tangata nei anake o Ngatiporou i uru ki nga mahi kuare porangi hoki, penei me te mahi hauhau me te mahi Kingi, na kona nei hoki i tau ai he raruraru ki a ratou.

1076. Henare Kaihau: No reira ra kaore e taea e Ngatiporou te ki kei te rereke to ratou ahua i etahi atu iwi. He tokomaha ano etahi atu iwi kihai i uru ki te whawhai?

Paratene Ngata: Kaore to ratou ahua i rite ki to Ngatiporou, i noho piri pono nei ki te Kuini i te timatanga mai, otira nuku atu ano i tena, i te mea i hapai pu ratou hei tautoko i te mana o te Kuini hei turaki i te hauhau.

1077. Henare Kaihau: Kaore au i patai kia koe mo tena. Ko taku patai hei whakaatu kau i uru ano tetahi wahanga o Ngatiporou ki nga mahi turaki i te mana o te Kuini?

Paratene Ngata: Ko nga porangi anake ra pea i whai na i nga mahi porangi i mahia tuatahitia na ki Waikato.

1078. Henare Kaihau: Ko to take tena i mea ai koe kia tu tetahi Komihana hei whakahaere i nga mea a to hapu, na te tokomaha o te hunga porangi kei roto i a ratou nei?

Paratene Ngata: E hiahia ana au kia paahitia tetahi tikanga, e ai ki toku whakaaro, hei painga mo toku iwi; pena hoki me koe. Ko te Komihana o te Karauna te Kai-tiaki o koutou whenua i Opuatia kei Waikato.

1079. Henare Kaihau: Kaore au e patai ana mo aku mahi?

Paratene Ngata: Engari ra e utu ana hoki au i to patai.

1080. Henare Kaihau: E penei ana taku whakarongo atu ki a koe, e taunu ana koe e ki ana koe he mahi porangi nga mahi Kingi?

Paratene Ngata: Kaore au i ki he porangi te Kingi; i ki au ko te mahi hauhau, me te mahi whakahaere i raro i te Kingi, he mahi porangi.

1081. Henare Kaihau: E hiahia ana au kia tuhia ena kupu; ara, kaore te kai-korero e ki ana he porangi te Kingi, e whakahawea ana ranei kia ia. Kaati, i te mea kei te aroaro o te Whare tenei Pire, pehea ton hiahia mo taua Pire; me neke ranei ki tera tunga o te Paremete, me whakahaere tonu ranei i tenei Paremete?

Paratene Ngata: E hiahia ana au kia paahi te Pire i tenei wa tonu mo te taha ki toku takiwa o te Motu, me aha atu etahi takiwa.

1982. Henare kaihau: E hara tena i te utu hangai. Ko te ahua o te Pire e takoto nei. Kaore i te ki, e me whai mana ki tou takiwa anake, engari mehemea ka paahi, kore rawa he whenua e mahue ki waho?

Paratene Ngata: E tono ana au kia whakahaerea, kia whai mana tenei Pire ki te Tai Rawhiti. Kua tae atu aku korero ki te Komiti mo tenei mea.

1083. Henare Kaihau: Tena i te mea he mea ke tau e hiahia nei, a he mea ke ano ta te Pirimia, me pehea to whakaripeneta i tou whakaaro kia rite ki tera? E mea ana te Pirimia kia pa te Pire ki te Motu katoa. E hiahia ana koe kia tau anake ki toy takiwa. Ka pehea ai tau whakariterite i tena?

Paratene Ngata: Me whakaae tenei Komiti me te Where, me te Pirimia kia paahitia tenei Pire kia mana ki toku takiwa, heoi ki toku mahara mehemea ka oti tena tera pea koe e tautoko ki taku

1084. Henare Kaihau: Ae; mehemea kei te pena. Tera an e pai. Engari mehemea ka kore ratou e whakaae, ka huhua noa atu nga mate e puta mai i runga i tau tono kia whakaaetia tenei Pire.

page 100

Hon. Timi Kara: Kei nga Maori ano ra te tikanga, ma ratou ano e whakaae, e kore ranei e whakaae te Pire kia mana ki to ratou takiwa.

Te Tiamana: I whakaurua tenei Pire ki te Whare i runga ano i te tono a nga Maori.

Henare Kaihau: Heoi ta ratou i tono ai, ko te hoko whenua kia whakamutua.

Hon. Timi Kara: Me matua whakaae ano ra ka mana ai te Pire, penei na, e kore e taea te whakahaere ki tetahi takiwa, engari me matua tono ra ano e nga Maori o taua takiwa katahi ka taea.

Henare Kaihau: Engari ra e arai ana tenei Pire i a ratou ki te whakahaere i o ratou whenua i runga i ta ratou i pai ai. Pena taku titiro ki te Pire.

Hon. Timi Kara: Kaore e whakakore ana i te mana o nga ture e whai mana nei i naianei. Mehemea ka paahitia tenei Pire hei ture, heoi ma nga Maori e pirangi ana kia whakahaerea taua ture ki to ratou takiwa e pitihana ki te Kawana kia peratia, ki te kore ratou e pai kia whakahaere ki to ratou takiwa, heoi ko nga ture ano e mana nei ka whakahaerea ki taua takiwa.

1085. Henare Kaihau: Kei te mohio ranei koe mehemea kei te tokomaha atu ano ranei etahi atu tangata o nga iwi o te Tai Rawhiti, i ko atu o tou ake, iwi, e whakaae ana ki tenei Pire?

Paratene Ngata: Ae; he nui noa atu?

1086. Henare Kaihau: Ko nga tangata o e hea wahi?

Paratene Ngata: O roto i nga rohe o te Tai Rawhiti.

1087. Henare Kaihau: Kaore au i te patai mo nga rohe o te Tai Rawhiti. Ko taku e mea nei kia mohio au ko wai nga iwi i ko atu o tou, i roto i nga rohe o te Tai Hauauru, e whakaae ana ki te Pire. Kei whea o ratou wahi?

Paratene Ngata: I hua au he utu poto taku utu i to patai, a kua ea to patai, heoi mehemea e hiahia ana koe kia korero katoatia e au tona ritenga he maha nga ra ka mutu ai taku whakautu.

1088. Henare Kaihau: E mea ana au kia whakaaturia mai e koe nga ingoa o etahi poraka kia rua kia toru ranei e whakaae ana ona tangata ki tenei Pire, kia marama pai ai matou ki nga eka o aua poraka. Kia ea ai taku patai?

Paratene Ngata: Kotahi te Poraka e taea e au te hoatu hei maramatanga mou, ko te ingoa ko Ngawaka-a-kupe, e tae ana ki te 18,000 ki te 30,000 eka.

1090. Henare Kaihau: Kua moketetia ranei?

Paratene Ngata: Kaore. E araia ana tena e te ture.

1091. Henare Kaihau: Tena tetahi ano i ko atu i tena?

Paratene Ngata: Ko Tamaki Poraka me Tahoraiti Poraka e 57,000 eka, kei te Maori ano tena whenua.

1092. Henare Kaihau: Ko nga tangata ia nei ena nana nei nga menemana?

Paratene Ngata: Ae. Kua hoatu e au a ratou menamana ki te karaka o te Komiti, a kei te aroaro hoki o te Komiti.

1093. Henare Kaihau: He utu pai tena ki taku patai. Kaati ra, he whenua enei no nga tangata e tautoko ana i nga menemana. Kei whea nga tangata e tautoko ana i te Pire anake, haunga nga menemana?

Paratene Ngata: Kei roto i nga rohe o te Tai Rawhiti, me etahi ano kei roto i te rohe o te Tai Hauauru.

1094. Henare Kaihau: Ko wai ma ratou?

Paratene Ngata; Ko nga iwi o Patea, o Whanganui, timata atu i Parikino haere whaka te-raki.

1095. Henare Kaihau: Ha, ko te hanga ra ena nana nei nga pitihana turaki i te Pire?

Paratene Ngata: He maha ano ra nga pitihana hapai i te Pire?

1096. Henare Kaihau: E mea ana koia koe, he pitihana ano kei a koe a etahi o nga tangata o Whanganui me Taranaki e tautoko ana i te Pire nei?

Paratene Ngata: Ae. Kua tukua atu e au etahi ki te Komiti. Kei te Pirimia etahi.

1097. Henare Kaihau: Akuanei pea tokowha, tokorima ranei, nga tangata na ratou aua pitihana i haina. Na wai nga pitihana o Patea me taua takiwa i tuku mai ki a koe?

Paratene Ngata: Na Utiku Potaka.

1098. Henare Kaihau: Kei Rangitikei ke tera?

Paratene Ngata: Ahakoa; kei taua takiwa ano.

1099. Henare Kaihau: He tangata kptahi ra ia?

Paratene Ngata: Tera e pau te wiki mehemea e mea ana koe kia ata whakamaramatia atu nga tikanga katoa. I whakaaro ahau e patai mai ana koe mo nga rangatira kau.

1100. Henare Kaihau: Ko wai ma nga tangata o Whanganui kua haina i te pitihana nei?

Paratene Ngata: Ko Topia Turoa. Kei Poneke nei ia i naianei.

1101. Henare Kaihau; Kua tuku pitihana atu ia ki te Whare?

Paratene Ngata: Kei te ringa o te Pirimia te pitihana. Kei kona te nuinga o nga pitihana. He mea tuku mai ki au etahi, ki te Pirimia etahi. Kei konei ta Turoa pitihana. Ko enei pitihana katoa he tautoko i te Pire. Kua oti nga pitihana a nga tangata o Wairarapa o Whanganui te raku atu ki te Komiti. Kei konei hoki te pitihana a nga tangata o Taranaki.

1102. Henare Kaihau: E hiahia ana ahau ki te whakaatu atu ki te Tiamana, ko te take i penei ai aku patai, tena ano etahi tangata i whakahuatia e ia he kai-tuku pitihana mai mo te tautoko i nga menamena hei whakaurunga ki roto ki te Pire, a no to ratou kitenga ka kore aua menamena e wnakaurua ki roto ki te Pire, ka haina ratou i te pitihana whakahe mo te Pire?

Te Tiamana: Kei te pena ano te tikanga ki nga Pakeha ano.

Paratene Ngata: Ae ra; engari kua riro noa atu te pitihana i a ratou i te mea kaore ano kia mahia noatia nga menamena. Na etahi tangata tokorua tokotoru ranei i Poneke i mahi, a tukutukua ana i roto i te Motu nei kia hainatia, na te Pirimia te whakaaro kia tukua atu ki te Komiti ma te Komiti e titiro.

page 101

1103. Henare Kaihau: E pai ana, kua tutuki tena ki taku e whai ana. Kaore ranei koe e kite ana kei te takahi te Pire nei i te Tiriti o Waatangi?

Paratene Ngata: Kaore; nau ke te Pire kei te takahi i te Tmti o Waitangi.

Te Tiamana: Kaua Paratene Ngata e whai kupu mo te Pire o Henare Kaihau.

Henare Kaihau: E kore ranei to Tiamana e whakaae kia pataria atu e au kia toru nga patai mo taku Pire

Te Tiamana: Kaore; e kore rawa an e whakaae kia korerotia taua Pire.

1104. Henare Kaihau (ki a Paratene Ngata). E ki ana koe kaore te Pire Poari i runga i tona tikanga e takoto nei i te whakahe atu ki teTiriti o Waitangi?

Paratene Ngata: Ki taku e mohio ai, kaore. Ki taku titiro ki te Pire, ko te kupu mo te hoko whenua anake te kupu i roto i te Pire e rere ke ana i te Triti o Waitangi.

1105. Henare Kaihau: Ki to mahara, kei te tokomaha ake nga tangata o te Motu nei e tautoko ana i te Pire nei i nga kai-tautoko i te Tiriti o Waitangi?

Paratene Ngata: Ko au ra me toku iwi kei te tautoko i te Pire nei, a ki taku i momo ai ko koutou me etahi atu tangata o te Motu nei kei te whakahe atu; engari, ki taku whakaaro, ki te paahitia te Pire nei, a ka kitea e ratou hei painga nui mo ratou, tena ano ratou e tahuri mai e homai i o ratou whenua kia whakahaerea i raro i te Pire nei.

1106. Henare Kaihau: Na te aha koe i mohio ai e ka uru katoa te iwi ki raro i te mana o te Pire a te wa e whakahaerea ai?

Paratene Ngata: Kaore au e ki ana ka pera katoa, engari ka pera etahi—ara, nga mea, e hiahia ana kia whakahaerea o ratou whenua.

1107. Henare Kaihau: Kaore ia nei koe i te mohio, ko te nuinga o to iwi i tenei wa, kaore i te whakaae kia riro ma te Kawanatanga e whakahaere o ratou whenua. Ko to, nga Maori e mea ana ma ia hapu ano e whakahaere ona whenua, i raro i nga mana i whakaaetia ana e te Kuini ki a ratou, ara, kia rite to ratou ahua ki nga Pakeha o tenei whenua e matau ana ki te whakahaere i aua mahi? Kaore ia nei koe i te mohio koia nei te hiahia nui o te iwi puta noa te Motu nei?

Paratene Ngata: E tika ana pea, kei te pena pea te whakaaro o etahi. Kaore au i te mohio ki o ratou hiahia, engari kei te penei ta toku iwi whakaaro me taku e whakaatu nei.

1108. Henare Kaihau; Kaore ia nei koe e mohio ana ki tenei whakahaere ki te Kotahitanga? Kaore koe i te mohio e penei ana to ratou whakaaro me taku i ki ake nei? Kaore koe i te rongo, koia tera te whakaaro o ona mema, timata mai i Ngapuhi tae noa ki tera pito o te Motu nei? Kaore koe i te mohio ko te iwi e kiia nei e koe ko te iwi o te Kingi i Waikato, pera ano ta ratou whakaaro?

Paratene Ngata: I rongo au, a i haere a tinana tonu ano au ki a ratou hui kia mohio ai au ki ta ratou whakahaere; heoi kaore au i kite i tetahi tikanga marama i roto i ta ratou whakahaere. No reira au me taku iwi, tae atu ki o matou whenua, i tu ai ki waho i taua whakahaere.

1109. Henare Kaihau: E ki ana koe i tu koe ki waho i taua whakahaere; otiia ki taku titiro atu ko te hiahia nui tena o nga tino iwi o te Motu nei?

Paratene Ngata: Kua utua e au tena patai.

1110. Henare Kaihau: I ki ia nei koe, "Ae"?

Paratene Ngata: Ae; ko taku rongo tena.

1111. Henare Kaihau: Tena, kei te mohio ha te Komiti ko te hiahia nui tena o nga iwi katoa o tenei Motu?

Paratene Ngata: Kaore; ko etahi tangata kau ena o etahi iwi. Ko enei tangata kua paua ki rahaki, a kua whakaturia mai etahi hunga ke. Pena te mahi nui.

1112. Henare Kaihau. Ae; engari he mea kau tena nou hei whakaora mau i tetahi whakahoki au o mua ake ra. Kua kiia ake ra e koe, e mohio ana koe ki nga mahi o nga hui, a e whakaora ana ra koe i taua korero au. I ki koe i tae koe ki nga hui i Waikato he mea nou kia mohio ai koe ki nga mahi e whakahaerea ana, a e mohio ana hoki koe he iwi kaha taua iwi, a i te mea kua kite nei koe kua whakaae koe ki tetahi tikanga e turaki ana i ta korua Pire ko te Pirimia, na kona koe i tahuri ai ki te whakaora i taua korero au, i runga i tetahi atu korero ano?

Hon. Timi Kara: Kaati, he aha te take i tautoko ai te Kotahitanga i te Pire?

Henare Kaihau: Kua ki te kai korero kua kore noa atu ia i roto i te Kotahitanga—kua tu ke ia ki waho o taua mea?

Paratene Ngata: A, pehea te tikanga mo te toru mano tangata i haina nei i te pitihana tautoko i te Pire nei?

1113. Henare Kaihau: Kaore au i te mohio. Kaore koia koe i te mohio neke ake i te tekau mano nga tangata o te Kotahitanga kua haina i te pitihana whakahe i to Pire?

Paratene Ngata: Kaore aku tikanga mo ena tangata. Hei aha maku ena tekau mano tangata.

1114. Henare Kaihau: Engari kei to neke ake te tekau mano i te toru mano?

Paratene Ngata: He mangai au mo te toru mano tangata, mo te iwi nui te whenua, mo matou anake te Pire nei. Ko nga whenua o te tekau mano tangata e pitihana whakahe nei ratou mo te Pire nei kei raro i etahi Ture ke, na reira ka kapea aua whenua ki waho o te Pire nei. E korero ana ahau mo te Ture Ngawha me etahi atu. A ko nga whenua o Ngatimaniapoto hoki kei raro i etahi o aua Ture I riro katoa nga whenua o Waikato i te rau o te pate, heoi kau nga piihi i a ratou ko nga piihi iti i whakahokia atu ki a ratou, a i rahuitia hoki.

1115. Henare Kaihau: Tena ano he Poraka whenua kei reira a tae ana te nui ki te 90,000 eka, ki te 40,000 eka, he poraka aif e 50.000, eka he poraka ano e 250,000 eka, he poraka ano e 50,000 eka, a he nui ano te whenua. i waho atu o ena. Huihui ena ki nga whenua o Ngapuhi, ki nga whenua i te Tai Hauauru, i Taupo hoki, a ki taku mahara ka kitea he iti rawa nga whenua i te Tai Rawhiti i o te Tai Hauauru?

Paratene Ngata: E pai ana; waiho tenei Pire mo toku takiwa. Me kape o whenua ki waho i nga tikanga o te Pire. Kaore kau ou mana i runga i oku whenua i tahuri ai koe ki te arai i oku hiahia.

page 102

1116. Henare Kaihau: Heoi ra, kei te mohio te Komiti, kei te whakahe nga tangata kei a ratou te nuinga o nga whenua ki te Pire nei?

Paratene Ngata: Mehemea koia tena, me kape atu ratou ki waho, me homai te Pire ki an, mo toku takiwa.

1117. Henare Kaihau: Ka pai to whakaaetanga ki tena?

Paratene Ngata: E ki atu ana au me kape atu o koutou whenua ki waho o te Pire, me homai te Pire ki au mo toku takiwa. Kaua koe e riri mai, kaua e whakaiti i te Pire, kaua e whakahawea, he mea Ida kaua ai au e kite i nga painga o roto.

1118. Henare Raihau: E whakaaro ana ahau he mea pai pea me mutu i konei aku nei patai, i te mea hoki kua tohitu mai te kupu whakahoki mai, kei te whakahe te nuinga o nga tangata no ratou te nuinga o te whenua ki te Pire: kei te penei ia nei to whakaae?

Paratene Ngata: Kaore i te pena taku kupu. Ka kapea atu e ahau o whenua me nga whenua o nga tangata e whakahe ana ki waho o te Pire nei. Kei te mohio koe ki te nui o ou whenua, kaore aku hiahia Ma pa atu ki ena. E kore koe e homai i tetahi wahi ki au, heoi taku e whakaaro ai ko oku whenua ake.

1119. Tiaki Tiwini: Te take o to tautoko i te Pire nei he mahara nou hei painga te Pire nei mo te iwi Maori?

Paratene Ngata: Ae, a ki te kitea, ina whakahaerea te Pire, kaore i tino pai etahi wahi ka taea ano ena te whakatikatika.

1120. Tiaki Tiwini: I korero koe e rima miriona nga eka whenua Maori e toe ana, kaore ano Ma hokona a kua oti te whakatau ki etahi tangata: I penei ia nei to kupu?

Paratene Ngata: Ae.

1121. Tiaki Tiwini: A, mehemea kua whakataua te whenua ki aua Maori, ahakoa kaore i wehewehea i runga i te karaati, engari ko te hea o ia tangata i whakataua, ka taea ranei e koe te korero mai ki au i tetahi take e kore ai aua tangata e kaha ki te whakahaere ki te riihi i o ratou whenua?

Paratene Ngata: Ehara i te mea he kuare no ratou ki te whakahaere i a ratou mahi, engari kaore ratou e whiwhi ana i te moni reti nui, te take he kore kaore e kotahi ana to ratou whakaaro. Ko etahi e hiahia ana ki te riihi ko etahi kaore i te pai. Ko etahi ka whai i tetahi Pakeha ko etahi ka whai i tetahi atu Pakeha hei reti i to ratou whenua. Ko tetahi he mahi nui rawa te haina haere i nga tangata ki te tiiti o te riihi, na reira kaore te kai-tango i te riihi e kaha i te hoatu i te inoni rahi mo te reti. Notemea ka whakaaro ano ia ki te rahi o ana moni e pau i te whaka haerenga me te hainatanga o nga ingoa ki te riihi. Ina hoki mana e utu te kai-mahi i te riihi mo te hainatanga i te ingoa o ia tangata ki te tiiti.

1122. Tiaki Tiwini: E kore ranei tena e oti pai i runga i te wehenga o te hea o ia tangata o ia tangata Ma motu atu ki tena ki tena?

Paratene Ngata: Ae, ka pai kau tena ritenga mo nga poraka whenua nunui artake e puritia ana e te hunga tokoiti.

1123. Tiaki Tiwini: He aha te take i pena ai? Ka taea ranei e koe te whakaatu mai te take e kore ai e pai mo nga whenua ririki?

Paratene Ngata: E kore e pai mo nga poraka ririki he tokomaha nga tangata o roto. Te take ka horomia katoatia te whenua e nga moni mo nga ruri, mo te Kooti, me etahi atu raruraru.

1124. Tiaki Tiwini: E pena ana ranei te ahua o nga whenua e hokona ana e te Kawanatanga i nga Maori, a e kotikotia na Ma kotahi eka Ma rua eka te rarahi? E pau ana koia te whenua te horomi e tena tikanga?

Paratene Ngata: Ko te Kawanatanga ano ra ki te kotikoti i ena, koia ano hoki ki te utu i te kotikotinga.

1125. Tiaki Tiwini: Engari ra he pono, e penatia ana e te Kawanatanga, e kotikotia ana Ma rima tekau Ma ono tekau piihi?

Paratene Ngata: He tikanga pai tena. Ko te Kawanatanga ano kei te ruri, ko ia ano hoki ki te utu i nga raruraru.

1126. Tiaki Tiwini: Engari ra ma ia poraka ano e whakaea ona raruraru. Kaore hoki e paugohia ana mai te moni i tetahi atu wahi. Mehemea e taea ana tena e nga whenua Pakeha he aha i kore ai te taea e nga whenua Maori, i te rohenga atu o te piihi o tena o tena ki a ia?

Paratene Ngata: Ko taku whakahe ki tena whakahaere Ma whakahaerea ki nga whenua Maori he tokomaha kei roto, kei to wehenga o to ia tangata ki a ia, ka neke noa atu te moni e pau mo te ruri i te moni mo te whenua.

1127. Tiaki Tiwini: E nui atu ana koia te utu mo te ruri o tetahi whenua notemea no te Maori taua whenua i mua atu i te hokonga a te Kawanatanga mona?

Paratene Ngata: Ae; ko nga whenua Kawanatanga e kotikotia penatia ana e hohoro tonu ana te whanau mai o te moni ki a ia i te wa e nohonohoia ai te whenua, tena ko nga whenua o te Maori mehemea ka roherohea ki nga tangata hou ka tau ano ma nga tangata tawhito o te whenua e utu nga moni o te ruri.

1128. Tiaki Tiwini: Otira mehemea ka motuhake ki ia Maori tona piihi e kore ia nei tena e whakangakau nui i a ia ki te mahi i tona ake i tona ake piihi, ki te hanga whare, ki te whakatu taiapa hoki?

Paratene Ngata: E tika ana tena; engari ki te whakaungia e koe tena hei ture tuturu ki waenganui i nga Maori, tera ka pa he mate nui ki etahi.

1129. Tiaki Tiwini: Me pewhea e taea ai e koe te karo taua mate i runga i te whakaturanga o te Poari kua tini tini nei nga korero mona?

Paratene Ngata: Me penei: mo nga poraka penei me a tatou i korero ake ra tokomaha nei nga tangata noua, ma ratou e whakatu tetahi komiti poraka, he mea whiriwhiri i a ratou ano a ma taua komiti e whakahaere taua whenua, e riihi, Ma puta mai ai he painga. Ma nga tangata o te whenua e tohutohu te komiti, ma te komiti e tohutohu te Poari, a ma te Poari e whakatutuki te hiahia o te iwi mo te riihi i te whenua. Ko te hoko ia kaua e tukuna.

page 103

1130. Tiaki Tiwini: A kaati, ko fee tangata o te whenua e mea ana ki te hanga i tetahi whare mona, me matua whakaae ra ano ra pea e te komiti nei?

Paratene Ngata: Kaore; he mea ke tena. Ka whai paanga ke tena patai ki nga wahi o te whenua e puritia ana hei kainga hei nohoanga hoki mo nga tangata.

1131. Tiaki Tiwini: A tena ki te hiahia tetahi tangata ki te whangai hipi, ki te whakatipu witi taewa ranei, me matua whakaae ra ano koia e te Poari i te tuatahi ka ahei ai ia te peraka?

Paratene Ngata: Kaore. Ka penei hoki te roherohe o te whenua: Ko te wahi ano hei nohoanga me te wahi ano hei mahinga ka puritia ano ki waho, hei wahi mahi hei wahi noho mo nga tangata o te whenua.

1132. Tiaki Tiwini: Me huihui tonu ranei tena mafai me tena noho, me motuhake ranei?

Paratene Ngata: Me noho huihui ngatahi ano ratou i te kainga, mehemea kua ata wehea tetahi wahi o te whenua hei kainga, engari ki tena tangata ano tana mara, a ko nga wahi e hiahiatia ana e ratou hei paamu hipi me etahi mea pena ma te komiti e whakarite.

1133. Tiaki Tiwini: Ka ahei ano ra pea, hei tiaki i nga tangata kei hanga kinotia e to komiti, me whakatu ratou i a ratou hei kamupene, ka mea ai ko te komiti hei tohutohu hei whakahaere, notemea ki toku mahara kaore e neke atu te pai o te komiti i nga Ateha i korerotia ake nei?

Paratene Ngata: He korero he rawa atu nga korero i puta ake ra mo nga Ateha. Ko te komiti te mea tika hei whakahaere i o ratou take, notemea kaore ratou e tono atu mo ratou. Heoi anake nga tangata e utua ko nga tangata e whakaturia ana hei kai-whakahaere me etahi mea Pera.

1134. Tiaki Tiwini: E mahara ana ranei koe ki te tare o 1883, i hoatu ra i te mana ki nga Maori ki te whakatu komiti i tenei koroni?

Paratene Ngata: Ae.

1135. Tiaki Tiwini: Ki to mahara i tahuri ano ana komiti ki te mahii tetahi mea pai?

Paratene Ngata: I kite au e mahi ana, otiia kihai ratou i kaha ki te whakaoti i tetahi mea. Kaore o ratou mana. Ko nga mea e oti ana i te komiti te hoatutanga ki te Kooti, kaore e tirohia I ana e te Kooti, heoi ka kite ratou kaore tahi he mana kei a ratou.

1136. Tiaki Tiwini: Ehara ia nei i te mea ko te take i hinga ai aua komiti, na runga ano i te ngakau-mangere o te komiti? I kaha ta ratou mahi mo to marama tuatahi, heoi i muri i tena kua hoha, pena to ratou ahua me tetahi tamaiti me tana mokaikai?

Paratene Ngata: Ko etahi pea o nga komiti i pena, engari kei te korero an mo toku ake takiwa. I toku takiwa he maha nga take i whakataua e te komiti; a kaati i ta ratou tukunga atu ki te Kooti kihai i tirohia mai. No reira he aha ra te tikanga o te mahi atu ano o te komiti. I toku takiwa ko nga tangata ano ki te whakahaere i a ratou nei mahi i naianei.

1137. Tiaki Tiwini: E mahara ana ranei koe ki nga komiti i whakaturia i Haaki Pei, ko Henare Tomoana te tiamana o tetahi, ko Henare Koura to tetahi?

Paratene Ngata: I rongo au.

1138. Tiaki Tiwini: Ehara ia nei i te mea he pono ko nga mema tonu o te komiti nga hoa whawhai o te komiti?

Paratene Ngata: Ae pea.

1139. Tiaki Tiwini: E whai paanga katoa ana ra te hunga o te komiti ki nga whenua e whakawakia ra e ratou?

Paratene Ngata: Mehemea ra e pena ana, e kore ano e tika ta ratou whakatau.

1140. Tiaki Tiwini: Ehara ia nei tena i tetahi o nga take nunui e kore ai te Kooti e tango i nga mea i mahia ra e te komiti?

Paratene Ngata: Kaore. I whakamanaia te komiti kia tonoa he ruri kia tono ano hoki kia utua ona raruraru.

1141. Tiaki Tiwini: Ehara ia nei i te mea i whakamanaia ano ratou ki te whakawa?

Paratene Ngata: Ae. I whakamanaia ano ratou kia whakahaere ritenga mo te ruri, kia tono kia tu he Kooti, engari kihai i mana i te Kooti a ratou tono. Tetahi tikanga ano, ki te tukua tetahi tono kia whakawakia tetahi whenua, me haina e nga taha e rua nga tono katoa, hei whakaatu i to ratou whakaae. Mehemea ka tae to komiti ki te unga i tetahi taha o nga tangata kia haere mai, kaore tonu e haere, a kaore hoki e taea e te komiti ratou te to atu ki tona aroaro, heoi haere ana ratou ki te Kooti.

1142. Tiaki Tiwini: Mo te tono ra pea tena kia whakawakia tetahi whenua e te komiti?

Paratene Ngata: Ae.

1143. Tiaki Tiwini: Kaati ra, i te wa i watea ai nga Maori ki te tango i tana i pai ai i waenganui i te Kooti raua ko te komiti heoi tangohia ana e ratou ko to Kooti?

Paratene Ngata: Ae; engari he take ano ra i pena ai. He mohio no ratou e kore e taea e ratou te tito i te komiti, pena me ta ratou tito ki te aroaro Kooti, he mohio hoki ratou ka mau to ratou tito. Na reira pai ke atu ratou ki te Kooti i te komiti.

1144. Tiaki Tiwini: I pai katoa ranei ratou ki te Kooti a i kino ki to komiti?

Paratene Ngata: Ko etahi i pai. I te mea kaore he mana o te komiti, heoi ko te Kooti anake te wahi e taea ai e ratou te mahi i a ratou mahi.

1145. Tiaki Tiwini: Mehemea ka tu te Poari, ki tou mahara ko te korero ranei i te pono ki te aroaro o te Poari, te hunga i oma ra ki te Kooti, i mataku ra kei mau a ratou tito?

Paratene Ngata: Ko taku kupu tenei: Kaore e meatia tetahi mea e te Poari, engari ma te komiti ra ano te whakahau, a kia oti nga mahi i te komiti katahi ka hoatu ki te Poari; e kore e tate e tetahi tangata te tito i te aroaro o te komiti, te take e mohio katoa ana nga tangata e whakarongo mai ra he pono ranei he tito ranei me ta ratou whakaatu mai ano. I roto i te kooti Whenua Maori kaore e ahei te tangata ki te korero te korero ko nga tangata anake e whai keehi ana ki te aroaro o te te Kooti a e whai mana ana ranei i raro i te ture.

1146. Tiaki Tiwini: He kai-korero ra pea tetahi?

Paratene Ngata: Ae.