Turei, 25 o Oketopa, 1898.
Paratene Ngata: Ka haere tonu nga patai ki a ia.

958. Henare Kaihau: I whai aku kupu patai whakamutunga i te Paraire mo nga utu e whakapaua i nga whakahaerenga tuatahi i te whenua, a i runga i o kupu whakahoki mai kitea ana tae ana aua utu ki te £7, hui atu ki nga utu ruri, ko te utu ki te Poari e £2 tae atu ki te £3, a tera e tae nga utu mo te eka kotahi ki te £10?

Te Tiamana: Kei te pohehe pea a Henare Kaihau, ina hoki te ahua o paua patai. Ki taku i mahara ai i ki te kai-whakahoki patai, ki to naianei tu whakahaere tera e tae nga utu mo te mahi whakahaere ki te £7, ki te riro ma te komiti e meingatia ana kia whakaturia e £3 anake nga mom e pau. Na konei pea i pohehe ai a Kaihau, ara i huihuia e ia aua moni ra, i £10 ai te hui-huinga.

959. Henare Kaihau: Ko taku tenei i mea ai, ka tika kia huihuia nga moni i whakapaua i te whakawakanga o nga whenua e te Kooti i mua i te whakatuunga o nga Poari, ki nga moni e whakapaua mo te mahi a te Poari, a ko te huihuinga o aua moni ra te utu mo te mahi whakahaere

Paratene Ngata: Kaore; i ki ahau i neke rawa ake te utu i te tuatahi; ka neke rawa ake te utu i raro i nga ture e mana nei i naianei i te utu e mahara ana matou e whakapaua, i raro i te Pire page 91nei; ki taku mahara, i raro i tenei Pire e kore e neke ake i te £3 nga moni e pau mo te mahi whakahaere i te poraka whenua: He nui o kupu patai tikanga mo te eka kotahi

960. Henare Kaihau: E pai ana, me penei te ahua o taku patai ki a koe: Mehemea pea tena he whwnua 10,000 nga eka, kua oti nga ruri, kua whakawakia e te Kooti, kua oti hoki era atu tikanga e tau ana, a ki te paahitia te Pire nei kia mana, a ka tukua te whenua nei kia whakahaerea e taua Poari—tena he aha te utu mo te eka mo nga 10,000 eka nei mo nga whakawa o te tuatahi?

Paratene Ngata: Kaore au e mohio he aha te utu mo te whakawakanga me nga utu ruri i raro i nga tore e mana ana i naianei; notemea hoki ko etahi whenua e oti ana i nga ra e rua e toru, ko etahi tekau nga marama ka oti te whakawa. Engari ka ki au ki te tukua ma te Poari e mahi te mahi e whakahaerea nei e te Kooti Whenua Maori i naianei ka mama ake te utu i to mua tikanga. Ma nga komiti hoki e whakarite nga tikanga, ka tuku atu ai a ratou whakataunga ki te Poari, a ma te Poari e whakamana. Ka neke ake te pai o tenei i to mua tikanga. Ko taku whakahoki tena.

961. Henare Kaihau: Kaore i te marama tena utu?

Paratene Ngata: Ma te Komiti e ki mehemea e marama ano kaore ranei.

962. Henare Kaihau: Heoi ra, ka whakapotoa e ahau taku patai, ka peneitia e ahau. Ki taku whakarongo atu ki o kupu mehemea nei e mea ana koe, kei te taimaha aua tu whenua i runga i nga whakahaere a te Kooti, he roa te whakawakanga o etahi, e oti hohoro ana etahi, kei te pena

Paratene Ngata: Ae, i raro i nga ture e mana nei i naianei; a e ki ana hoki ahau me kokiri he tare hei whakatikatika i tenei tikanga.

963. Henare Kaihau: E ki ana koe, he nui te taimaha ki etahi i naianei, he iti ki etahi. E kore ranei e taea e koe te whakaatu mai i te utu ina tuhaina ki runga ki katoa?

Paratene Ngata: Kua utua atu e au tena: ara he nui te utu mo etahi whenua he lti te utu mo etahi.

964. Henare Kaihau: Ka taea ranei e koe te whakaatu mai i te utu kei waenganui i enei e takoto ana?

Paratene Ngata: E kore e taea e au te whakaatu nga whika. E kore ano hoki e taea e koe.

966. Henare Kaihau: Kaore au i patai atu ki a koe moku, engari mou ke taku patai?

Te Tiamana: Me kaua e pena te whakahoki mai a te whakahoki patai. Mehemea e kore e taea e ia te whakaatu i te utu e pau i raro i nga ture e mana ana i naianei me pena paua ki mai.

967. Henare Kaihau (ki te kai-whakahoki patai): Kaati, kaore e taea e koe te whakaatu mai?

Paratene Ngata: Ki taku mahara e mea ana te kai-patai kia kiia e ahau e mea utu mo te eka. Kei te pena taku titiro atu ki ana kupu, taku kupu, kaore au e mohio.

968. Henare Kaihau: Ka taea ranei e koe te whakamarama mai nga moni e pau mo te eka o roto o te 10,000 eka, mehemea ka paahitia te Pire kua takoto nei ki te aroaro o te Komiti hei Tore, a ka riro ma te Poari te whenua e whakahaere?

Paratene Ngata: Kaore. Ki taku, tera e iti iho te utu i to mua utu.

969. Henare Kaihau: Ko toku hiahia kia tohitu tonu to whakahoki mai i toku patai—kia pehea te hokinga iho o te utu?

Te Tiamana: Kua ki nei te kai-whakahoki patai e kore e taea e ia te whakahoki tohitu atu i taua patai.

970. Henare Kaihau: Kaati, mehemea e ki ana ia e kore e taea e ia te wkakahoki mai, heoi ano kua mutu taku. (Ki te kai-whakahoki patai): E waiho ana e koe kia kimi noa te Komiti i te utu i pau i te tuatahi mo te mahi ruri me era atu mahi i te whakahaerenga i te whenua. I tae ranei te utu mo te katoa ki te 1s. mo te eka?

Paratene Ngata: E tae ana etahi ki te 1s., ki te 3s., ki te 9d. mo te eka. Kei te nui o te whenua tetahi tikanga.

971. Henare Kaihau: Kaati, hei tauira mo taku korero, me ki kia 1s. mo te eka?

Hon. Timi Kara: He 6d. i etahi, he 3d. i etahi, kei te nui o te whenua te tikanga. Kua oti te whakatakoto he rarangi whakaatu i te nui o nga utu.

Henare Kaihau: E tae ana ki te 1s. mo te eka i naianei hui atu ki te utu mo te mahi ruri.

Te Tiamana: Kua takoto he rarangi whakaatu i te nui o nga utu, e mea utu mo te whenua ngahere, e mea utu mo te whenua parae, e mea utu mo nga wahi ururua.

972. Henare Kaihau: Koia tena taku e whai nei: He kimi kia mohiotia ai te utu kei waenganui i enei e takoto ana. Hei tauira mo tenei me ki tatou he 1s. te utu mo te katoa o te whenua. Te take o tenei patai he mea kia marama ai te Komiti kia ahei hoki ratou te whakatau mehemea he Pire tenei e ora ai, e mate ai ranei te iwi Maori?

Paratene Ngata: E pai ana, ka waiho atu e au i te 1s. Engari, me ki atu ahau ki te kaipatai, ahakoa he pehea ranei te ture e mana ana, he pehea ranei te tikanga e whakahaerea ai nga whenua, me matua ruri te whenua.

973. Henare Kaihau: Kaati, e whakaae ana koe, me matua ruri te whenua, a ko te utu mo te mahi ruri he 1s. mo te eka?

Paratene Ngata: Ae, hei tauira tenei whakaaetanga mo tenei korero.

974. Henare Kaihau: A, he aha te utu mo te ruri tuarua o te poraka, me ki 10,000 nga eka —ara, mo te ruri wehewehe, kia ahei ai te riihi: ka riihitia ranei taua whenua katoa ki te tangata kotahi?

Paratene Ngata: Kaore. Ka wehewehea taua whenua ki etahi tangata riihi ai. Kei te takoto o te whenua te tikanga. Me pena hoki taku utu i te patai: kei te tu wehewehe te whenua te tikanga.

975. Henare Kaihau; Tena, me ki pea tatou he 6d. mo te eka?

Paratene Ngata: E pai ana. Me ki e koe kia pera hei tauira mo tena korero.

page 92

976. Henare Kaihau: A, tena, a te wa e wehea ai nga whenua Maori i roto i te poraka, ka toru ai nga ruri?

Paratene Ngata: Kaore, e rua anake. Ka oti tena i te ruri wehewehenga.

977. Henare Kaihau: E pai ana. Kua whakaae koe; tera e tae ki te 1s. 6d. mo te eka mo te mahi ruri. Mo te mahinga rori e hia nga moni e pau mo te eka?

Paratene Ngata: Kaore e taea e au tena te whakahua noa, notemea e neke rawa ake ana te utu e pau i runga i te mahi whakatakoto ruri i runga i etahi whenua i te utu e whakapaua mo etahi.

978. Henare Kaihau: Kaati, e kore e taea e koe te whakahoki maii taku patai?

Paratene Ngata: Kaore ahau e mohio.

979. Henare Kaihau: E mea ana ahau me ata tuhi rawa ta te kai-whakahoki patai e ki nei, kaore e taea ana e ia te whakahua i te nui o te utu mo te mahi whakatakoto rori ki runga ki tetahi poraka whenua?

Paratene Ngata: Kaore rawa i pena aku kupu. Na te kai-patai taua kupu.

980. Henare Kaihau: Kaore au e marama ana ki te tikanga o au kupu. I pataia e ahau mehemea ka taea e koe te whakahua i te utu mo te mahi whakatakoto rori i ruaga i tetahi poraka a i ki mai koe, kaore e taea e koe, a e ki nei koe kaore rawa i pena to kupu. E mea ana au kia whakahokia mai e koe tena?

Paratene Ngata: Kaore au e mohio.

981. Henare Kaihau: Kaati, ki te kore koe e mohio, he aha koe i tautoko tonu ai i te Pire nei, i te mea hoki kaore koe e mohio ana e hia nga moni e pau mo te mahi whakahaere whenua i raro i tenei Pire? He aha koe i mea ai me paahi te Pire nei hei Ture, ina hoki kaore koe e mohio ana ki nga tikanga o taua Pire? I ki koe i te tuatahi he tangata matau koe kua waia ki nga mahi, a he aha hoki te take e kore ai koe e mohio ki nga tikanga o te Pire?

Paratene Ngata: Ae, ka tuaruatia ano e ahau taku kupu, he tangata mohio ahau kua waia ki nga mahi.

982. Henare Kaihau: Tena, he aha tau mea e mohio ana?

Paratene Ngata: Kei te mohio au ki aku e mohio ana, engari kaore au e mohio ana ki te utu mo enei ruri me etahi atu mea. E hiahia ana ahau kia paahi tenei Pire moku, kia pa hoki ki oku whenua.

983. Henare Kaihau: Kaore i te pena taku patai atu ki a koe? E hiahia ana ahau kia whakahokia mai aku patai?

Paratene Ngata: Kei te whakahoki atu nei au i o patai. E hiahia ana ahau kia paahi tenei Pire moku, kia whakahaerea ki runga ki oku whenua kauaka mo ou. Maku te kupu mo oku whenua ake.

984. Henare Kaihau: Kahore au e patai atu ana ki a koe mo o whenua ake, engari mo te Pire nei?

Paratene Ngata: Kei te penei taku e korero nei. E hiahia ana ahau ki te Pire nei mo oku whenua.

985. Henare Kaihau: Kaore i kiia i roto i te Pire nei i whakaurua te Pire nei hei painga mou, mehemea i kiia he pena te tikanga, kua kore aku patai atu ki a koe. Hei aha hoki maku i pena ai mehemea ehara i te mea hei painga mo etahi atu?

Paratene Ngata: Ko taku e tono ana kia paahitia te Pire nei mo oku whenua.

986. Henare Kaikau: A, he aha koe te tuku tono atu ai ki te Pirimia kia unuhia te Pire nei ki waho o te Komiti, he mea kia whakatikaia kia whai mana ai ki runga ki a koe anake ina ka paahitia.

Te Tiamana: Ki taku mohio kua rahi ena tautohetohe. I haere mai hoki nga kai-whakahoki patai ki konei ki te whakaatu i o ratou whakaaro mo te Pire nei. E ki ana tetahi kai-witakahoki patai kei te whakahe ia ki te Pire nei me paua whakaatu hoki i nga take o paua whakahe a kei te whakaatu tenei kai-whakahoki patai i ana whakaaro me paua ki kei te hapai ia i te Pire nei. Ki taku, kaore e hangai ana enei kupu patai i ana whakaaro mo te Pire nei ki nga take e kimihia ana, a me whakamutu.

Henare Kaihau: Ae; engari e kimi ana ahau i te take i whakahe ai etahi ki te Pire, i hapai ai etahi. Ki taku mahara e tino hangai katoa ana ki te Pire nga take e pataia atu nei he ahau ki te kai-whakahoki patai. E ki ana ahau, mehemea e kore e taea te whakaatu mai e tae ana ki te aha te nui o nga moni e pau ki te whakahaerea te Pire nei ki runga ki nga whenua, me pehea e mohio ai nga Maori mehemea he painga tena mo ratou kaore ranei. Me pehea e rnohio ai ratou ki te roa e tatari ai ratou kia whiwhi ai i te painga i runga i te whenua, mehemea e kore ratou e mohio ki te nui o nga moni e pau mo runga i nga whakahaerenga o te tuatahi? Kua kitea e tatou e tae ana te utu mo te mahi ruri me era atu mea i raro i to naianei tikanga ki te 1s. 6d. mo te eka, engari kaore i kitea e tatou he aha ranei te utu mo te eka mo nga rori. Heoi ra, ka peneitia te haere o aku korero: Mehemea tena ano he awa kei roto i te 10,000 eka ra, a ki te hanga he piriti nui mo te awa, a ka tae ki te £10,000 te utu a whiti atu ki tera taha o te awa he mea kia tika ai te whenua mo te whakanohonoho ki te tangata, tena, e hia nga moni o taua £10,000 ra ka whakataua ki runga ki te 10,000 eka? Aianei pea ka waiho kia tau taua moui katoa ki runga ki taua poraka, penei ka rite tena ki te £1 mo te eka—a tae ana te huihuinga o nga moni ki te £1 1s. 6d. mo te eka. Na, ki te riro inaiauei ma te Poari e whakahaere te whenua, me puta mai te inatereti mo aua moni i hea?

Te Tiamana: E pa ke ana enei korero ki te Pire, e hara ena i te patai atu ki te kai-whakahoki patai. E mea ana ahau me tahuri a Henare Kaihau inaianei ki te patai i ana patai, taihoa ake nei matou whiwm ai i ana whakaaro e whakaputa ai.

Henare Kaihau: Ae; koia tena taku e whakamarama ai. Kua Mia e te kai-whakahoki patai he tangata mohio rawa atu ia, kua whai whakaaro, kua waia ki nga mahi katoa, a ki te tonoa kia page 93whakamaramatia mai e ia nga tikanga o te Pire ko reira matou te mohio ai ki te wahi e kinitia ana a te puutu, a kaore rawa ia e mohio ana ki nga tikanga o te Pire.

Hon. Timi Kara: He mea tika me marama te titiro i te Pire, me marama hoki nga patai kia murama ai hoki nga whakautu mai.

Henare Kaihau: Ki taku whakaaro he marama rawa taku patai. Ki taku whakaaro e kore e taea te neke ake o te maramatanga.

Paratena Ngata: E pai ana, ko taku whakahoki tenei mo te whai korero a Henare Kaihau.

Te Tiamana: Kaore matou e mea ana kia whakahokia mai te whai korero a Henare Kaihau. E mea ana matou me patai a Henare Kaihau i paua patai, a me whakahoki e koe. E kore e tukua E au kia haere tonu tenei tu mahi.

987. Henare Kaihau: Heoi ra, ka hoki whakamuri au ki tenei: kua oti e au te tuhi he 1s. 6d. to utu mo te eka mo te mahi ruri poraka whenua me etahi atu mea, a, e ki ana koe kaore koe e mohio ana ki te utu mo te mahi rori tena, ka taea e koe te whakaatu mai i te taunga o te utu mo te piriti? Mehemea he £10,000 te utu mo te piriti, pehea te nui o aua moni ka wnakataua ki runga ki te 10,000 eka ra?

Paratene Ngata: Kaore au e mohio, i te mea hoki hei painga mo te katoa taua piriti, ehara i te mea hei painga mo te poraka anake i tu ai taua piriti. Mehemea i whakataua te moni ki runga ki taua poraka e marama noa ana nga whika. Mehemea he £10,000 mo te piriti, he 10,000 nga eka, heoi ka rite te utu na ki te £1 mo te eka, engari koi nei taku kupu whakahoki tenei hei painga nui taua piriti mo nga whenua katoa e tata ana ki taua piriti. E kore e roa ka ea nga utu o te piriti i te nekehanga ake o te utu mo te whenua.

988. Henare Kaihau: Ae, ae; taihoa e whai atu i tena. Waiho ake tena, engari me whai tonu i te patai mo te 10,000 eka. E hia moni e pau mo te mahi whakahaere a te Poari ki te whakahaere riihi, mo etahi atu mea hoki i runga i te 10,000 eka ra?

Paratene Ngata: Kaore au e mohio, engari ki taku, tera e iti iho i to mua tikanga.

989. Henare Kaihau: Ki te riro ma te Poari te whenua nei e whakahaere a ka nama e te Poari nga moni e £200,000, ma wai e utu te inatereti?

Paratene Ngata: Ki taku mohio, kaore tena i whakaurua ki roto ki te Pire: e mutu mai ana i te £5,000 ke te moni e taea te nama.

990. Henare Kaihau: Ki taku mahara i whakahuatia ano te £200,000 i roto i te Pire, engari i whakahokia iho ki te £5,000: a, ma wai e utu i te inatereti, e hia nga moni mo te inatereti?

Paratene Ngata: Ki taku mahara, i kiia i roto i te Pire he £5, te utu mo te inatereti.

991. Henare Kaihau: E hia te moni mo te inatereti mo te 10,000 eka?

Paratene Ngata: E taea noatia tena te whakahoki atu. E £250 mo te 10,000 eka.

992. Henare Kaihau: E hia mo te eka?

Paratene Ngata: Kaati, ko koe hei tuhi i te kaute.

993. Henare Kaihau: Kaore au e pai kia tirohia e koe aku kaute e tuhi ai, engari mau tonu e whakahoki mai taku i patai ai?

Paratene Ngata: He 6d. mo te eka.

994. Henare Kaihau: A hui atu tena ki te 1s. 6d. ra ka 2s. ai hereni?

Paratene Ngata: Me whahahoki atu au i tena?

995. Henare Kaihau: Ae?

Paratene Ngata: E utua ana e au te inatereti £10 te £8 te £7 i roto te £100.

996. Henare Kaihau: A i mua, i te tukunga o nga whenua nei ki te reti, ka 2s. e pau mo te eka mo enei raruraru: kei te pena te ritenga?

Paratene Ngata: Kaore, e utua ana he inatereti mo runga i nga moni nama anake. I utua tonutia nga utu ruri, e kore ena e tau hei nama ki runga ki te whenua.

997. Henare Kaihau: Ka taea ranei e koe te whai kupu mai mo nga rahui mo nga kura Maori i roto i tetahi poraka? Ka taea ranei e koe te ki he aha te utu mo te eka mo era 1 roto i te 10.000 eka?

Paratene Ngata: Kaore au e mohio. Kei te koroni ke te tikanga mo era.

998. Henare Kaihau: Heoi, e kore e taea e koe te whakahoki mai i te patai nei?

Paratene Ngata: Na reira au i raruraru ai. Ka toru ka wha o patai pena mai: ahakoa kua kiia ano e au "Kaore," a me tuarua atu ano e au te kupu na?

999. Henare Kaihau: Kaore i whakahokia mai e koe, ehara rawa tau i te kupu whakahoki mai mo taku patai?

Paratene Ngata: Aua hoki.

1000. Henare Kaihau: Kaore ha o mohiotanga ki te Pire nei?

Paratene Ngata: He nui taku mohiotanga.

1001. Henare Kaihau: Kaore ha o mohiotanga ki nga tikanga o te Pire nei?

Paratene Ngata: E mohio katoa ana ahau.

1002. Henare Kaihau: A he aha koe te ahei ai te whakahoki mai i te kupu patai ngawari penei

Paratene Ngata: Notemea kaore he kupu pera i roto i te Pire. Kaore he kupu i roto i te Pire nei whakaatu i te utu mo te eka mo nga mahi whakahaere.

1003. Henare Kaihau: Engari kei roto i to whai-korero i te aroaro o te Komiti.

Hon. Timi Kara: Kaore; engari te wehenga whenua hei rahui mo nga kura.

Henare Kaihau: Ko tetahi tonu tena o a te Poari mahi, a me whai moni ratou e taea ai.

Hon. Timi Kara: Ehara te Poari i te kai-whakahaere o te mahi o te Tari Whakahaere i nga Tikanga mo nga Kura.

Paratene Ngata: Kua uru nga mea ki roto ki nga tekiona hou me nga menamena.

1004. Henare Kaihau: A tena he patai mo tetahi atu mea. E hiahia ana ahau kia whaka-aturia mai e te kai-whakahoki patai, e hia nga tau e taea ai ne te Poari te whakahoki mai nga moni i whakapaua tuatahitia. Kua whakaaetia e koe te 2s. mo te eka, a tena ano etahi mea ke atu kaore i page 94mohiotia e koe te peheatanga ranei o te utu. Me ki tatou hei kupu whakarite mo tenei korero i tae te taimahatanga i eke ki runga ki te whenua ki te 5s. mo te eka. Me ki kua paahi te whenua i runga i te mahi whakahaere a te Poari, a i tae te utu ki te 5s. mo te eka, bui atu ki nga utu mo nga whakawakanga mo te mahi ruri me etahi atu raruraru hoki, e hia nga tau e whakahaerea ana i raro i te Poari ka ea ai nga moni uama me te inatereti, ka puta atu ai he painga ki nga tangata no ratou te whenua i runga i te mahi whakahaere a te Poari? Me ki au kia tekau nga tau?

Paratene Ngata: Kaore: Kaua e whakahuatia he tau; ko te mahi mau he patai ko te mahi maku he utu atu.

1005. Henare Kaihau: Heoi ra, utiia mai?

Paratene Ngata: Tena, me ata noho koe, kaua e korero, maku e whakahoki atu. Mo etahi whenua kotahi te tau ka puta te moni, ko etahi e tae pea ki te rua nga tau. Kei te penei te ahua—ko etahi whenua ko te mahi anake a te Poari he tuku mo te riihi—ko etahi me wawahi rawa e te Poari ka tukaa ai mo te riihi. A tena ano e puritia etahi o nga moni e te Poari hei utu i te mahi whakahaere, ko te toenga ka utua atu tena ki nga Maori. Heoi ano.

1006. Henare Kaihau: Kaore tena i te marama. He kupu whakarite taku mo tetahi keehi e nama ai te Poari i te moni e rite ana ki te £5 mo te eka me te moni inatereti ano hoki, e hiahia ana ahau kia whakahokia mai. E mea nga moni i te tau ino te mahi whakahaere, e mea nga utu mo te inatereti, e mea nga moni e puritia i ia tau, i ia tau, hei whakaea i te moni nama me te inatereti ko te toenga me utu atu ki nga tangata no ratou te whenua, e hia nga tau e pau ka taea ai?

Paratene Ngata: Ko taku utu atu tenei ka hoki ano he moni i te tau tuatahi, notemea kua oti ra ano nga moni mo te ruri me nga moni mo te Kooti te utu, heoi kau te mahi ma te Poari he whakahaere i nga tikanga tuku riihi. Ka puta atu te moni ki nga tangata Maori no ratou te whenua i taua tau tonu ano.

1007. Henare Kaihau: E ki ana koe kua oti ano nga moni mo te ruri me nga moni mo te Kooti te utu, na wai aua moni i utu?

Paratene Ngata: Na matou ano i mua noa atu.

1008. Henare Kaihau: Kaore au e patai ana mo ena whenua. Tena ano he whenua kei te takoto tarewa nei i runga nga moni utu ruri me nga reiti—e korero ke ana ahau mo aua tu whenua?

Paratene Ngata: E korero ana ahau mo aku whenua. Na reira i tino marama rawa ai aku kupu whakahoki, kaore aku korero mo nga whenua o nga tangata ke.

1009. Henare Kaihau: Kaore e taea e koe te whakahoki mai?

Paratene Ngata: Kua whakahokia atu e ahau.

1010. Henare Kaihau: Heoi kau nga kupu whakahoki mai e taea e koe mo ou whenua anake, kaore mo nga whenua o era atu tangata. A me pehea ra e mohio ai matou ki te peheatanga o nga painga e puta mai i raro i te Pire nei ki te nuinga o nga tangata ki te kore e taea e koe te whaka-marama mai?

Paratene Ngata: Kua oti i au nga whakamarama ki te Komiti, ko etahi o enei patai au kaore e marama ana ki ahau, me taku mohio kaore hoki te Komiti i te marama.

1011. Henare Kaihau: Ki a hia nga tekau tau o te whenua nei ki te Poari ka hoki mai ai ki nga tangata Maori no ratou te whenua?

Paratene Ngata: Kaore au i te mohio. Heoi taku i mohio ai ko nga kupu i roto i te Pire mo nga moni nama.

1012. Henare Kaihau: E ki ana koe, kaore koe e mohio ana?

Paratene Ngata: Taihoa; ko te taima i whakaritea i roto i te Pire mo te moni nama e wha-tekau ma rua nga tau. Heoi kau nga kupu i roto i te Pire mo tena.

1013. Henare Kaihau: Kaore au e patai atu ana ki a koe mo tena, engari e hia nga tau e takoto ana te whenua i te ringa o te Poari ka hoki atu ai ki nga tangata Maori no ratou te whenua. Kei te mohio koe kaore ranei koe i te mohio? Kaore koe i te mohio?

Paratene Ngata: Kei te mohio ano ahau. I kiia atu ano e ahau ki te Komiti ki taku whakaaro kia tae ki te wa e eke ai te Maori ki te matauranga o te Pakeha, hei reira, ma ratou ano o ratou mea e whakahaere.

1014. Henare Kaihau: Na, e pai ana, mo koutou tena. E hoki mai ranei nga whenua ki a koutou uri, ka puritia tonutia ranei e te Poari?

Paratene Ngata: Ka tuturu nga whenua ki nga tangata no ratou te whenua a tae atu ki nga whakatupuranga; engari ma te Poari e whakahaere aua whenua—ara e mahi.

1015. Henare Kaihau: A, katahi hoki koe ka mohio ka hoki ano nga whenua?

Paratene Ngata: E ki ana ahau ka tuturu tonu nga whenua ki nga Maori tae atu ki o ratou whakatupuranga e haere ake nei: engari ko te whakahaere, ma te Poari tena.

1016. Henare Kaihau: Kia hia nga tau o te whenua nei ki te Poari ka hoki mai ai te whenua ki nga tangata no ratou te whenua?

Paratene Ngata: Kua utua atu ano e au tena patai.

1017. Henare Kaihau: Ki taku titiro, kaore koe e mohio ana?

Paratene Ngata: Kua utua atu ano e au tena patai.

1018. Henare Kaihau: Heoi ra, e kore e taea e koe te ki, ka hoki ranei, e kore ranei e hoki?

Paratene Ngata: E anini ana toku matenga i enei tu patai. Katahi ano au ka rongo patai.

1019. Henare Kaihau: E mea ana ahau kia whakahokia mai te patai nei. Tena ano ranei he kupu kei roto i te Pire hei whakaatu e hia ranei nga tau e pau ka hoki atu ai te whenua ki nga tangata Maori no ratou te whenua?

Paratene Ngata: Kua whakahokia atu ano e au tena patai. Ka tuturu te whenua ki nga tangata no ratou te whenua, engari ko te whakahaere ma te Poari tena

1020. Henare Kaihau: E hia nga tau e mana ai te whakahaere a te Poari ka hoki ai te whenua ki nga tangata Maori no ratou te whenua?

Paratene Ngata: Kaore au e mohio ki tena.

page 95

1021. Henare Kaihau: Heoi ra kaore he kupu i roto i te Pire hei whakaatu—ranei ki te kotahi rau tau ka hoki ai, e kore rawa ranei e hoki?

Paratene Ngata: Kaore au e kite ana i te tapu pera i roto i te Pire; engari e kite ana au i roto i to Pire e mea ana koe kia riro nga whenua Maori katoa ki raro i te mana o te Kaunihera Maori.

1022. Henare Kaihau: Kaore akn kupu patai atu ki a koe mo taku Pire?

Paratene Ngata: Kaore; e mohio ana ano ahau ki tena. He kupu whakaatu tenei naku.

1023. Henare Kaihau: Me kaua koe e korero mo tena, engari me tahuri koe ki te whakahoki mai i nga patai mo te Pire e takoto nei i te aroaro o te Komiti. Kia tae taku Pire ki te aroaro o te Komiti ka ahei koe te korero mo paua Pire, mehemea kei konei ano koe?

Paratene Ngata: Ae ra; engari e rite ana o patai ki to Pire.

1024. Henare Kaihau: E patai ana ahau mehemea ka tekau nga tau he ran ranei nga tau e nau ka hoki atu ai te whenua ki nga tangata no ratou te whenua, a e kore koe e mohio?

Paratene Ngata: I ki au kaore au i mohio, i ki hoki au e tonoa ana i roto i to Pire kia riro nga whenua Maori katoa ki raro i te mana o te Kaunihera Maori.

1025. Henare Kaihau: Heoi ra, kaore koe i te mohio. Na, ka patai atu nei e ahau ki a koe, me pehea e mohio ai nga Maori te titiro atu, ki te kore ratou e mohio ki te roa o te taima e pau ka hoki atu ai nga whenua ki nga tangata no ratou te whenua, a mehemea ranei hei painga mo ratou tenei Pire kaore ranei?

Paratene Ngata: Ko au me toku iwi e mohio ana hei painga mo matou te Pire nei. E kite ana toku iwi me nga tangata e tautoko tahi nei me matou i te Pire nei hei painga tenei Pire mo matou. Kua tukua mai e etahi tangata o etahi atu wahi a ratou whakahe mo te Pire nei.

1026. Henare Kaihau: Kaore au i patai atu ki a koe mo tena?

Paratene Ngata: Paahitia te Pire nei mo matou me to matou takiwa, kei te penei taku tonu, i te mea kua ara mai nga whakahe a nga tangata o etahi atu wahi o te motu nei.

1027. Henare Kaihau: Me pehea e marama ai to iwi ki nga tikanga o te Pire nei, ina hoki kaore koe e marama ana?

Paratene Ngata: E mohio katoa ana ahau ki te Pire nei me toku iwi hoki; engari mo o kupu patai mai mo te moni me etahi atu mea, me tatari koe, a maku e tuhi nga whika ka oti ka tuku atu ai i te whakaatu ki a koe.

1028. Henare Kaihau: E ki ana koe kaore koe i te mohio e hia nga tau e pau ka hoki atu ai te whenua ki nga tangata Maori no ratou te whenua, a e ki ana hoki koe mau e tuhi nga whika a ka whakaaturia mai e koe e hia nga tau e pau, me pehea?

Paratene Ngata: Hei aha maku tena. Kaore au e mohio. Ka taea e au te tuhi nga whika mo te utu mo te eka. E kore e taea e au te tuhi nga whika mo tera, notemea naku ano te whenua i naianei, ahakoa kua riro ma te Pakeha e whakahaere. A te wa e eke ai ahau te Maori ki nga tihi o te matauranga o te Pakeha e ahei ai au ki te whakahaere i aua whenua penei me te Pakeha e whakahaere nei i ana whenua, hei reira pai ai kia whakahokia mai te whenua ki oku unga.

1029. Henare Kaihau: Kei te pena te kupu i roto i te Pire?

Paratene Ngata: Kaore.

1030. Henare Kaihau: Heoi ra; nau ake tena whakaaro. Koi nei nga menemana i kiia nei e koe me whakauru ki roto ki te Pire katahi ka whakaaetia e koe. Kei te pena te tikanga?

Paratene Ngata: Naku i korero tenei ki te Komiti.

1031. Henare Kaihau: Ae; koia tena. E hiahia ana ahau kia takoto marama nau ake tenei whakaaro, engari kaore i kiia i roto i te Pire—tera, taihoa ka whakahokia atu te whenua ki nga Maori—e mea ana ahau kia noho mohio koe kaore te Pire i pena?

Paratene Ngata: Kei te mohio rawa ahau ki nga kupu o te Pire, engari he maha nga ture e paahitia ana e tenei Whare kaore i tuturu mo etahi tau maha i runga i te tikanga i paahitia ai, engari e whakatikatikaia tonutia ana. Ko taku e hiahia kia hopukia tonutia te huarahi e tuturu ai he oranga mo taku iwi.

1032. Henare Kaihau: Kaore ano au kia tae noa atu ki tena. Ko taku e hiahia nei kia whakamaramatia mai e koe me pehea e mau tonu ai te whenua ki a koe, kua riro ke na hoki te whakahaere i te Poari. E ki ana koe kei a koe te mana, he tikanga pehea tenei i te mea hoki kei te Poari te mana i runga i te whenua? Ka taea nei hoki e te Poari te hoko, ka taea e te Poari te mokete, ka taea e te Poari te riihi i te whenua; a kei hea to mana e ki nei koe kei nga tangata no ratou te whenua te whenua e pupuri ana?

Paratene Ngata: Koia tonu tena, engari ko te whakahaere kei te Poari. Kei au te whenua kei aku tamariki i runga i te tikanga kai-riiwhi moku. Ehara te Poari i aku nei kai-riiwhi, a ki te whai uri aku tamariki ka tau iho te whenua ki a ratou kaore ki te Poari, heoi ra naku te whenua kaore ki te Poari.

1033. Henare Kaihau: Ki te hokona e te Poari te whenua e kore e mau tonu te mana o o tamariki ki te whenua. E kore e taea e koe te whakanoa i tena?

Paratene Ngata: He tikanga ke rawa tena, kei tetahi atu wahi o te Pire te kupu mo tena, e kiia nei e ahei ana te Poari te hoko i raro i nga tikanga o etahi atu Ture, me te ata whakahua ano i aua ture.

1034. Henare Kaihau: Kaore koe i te whakahoki mai i taku patai, a ka patai tonu ahau a whakahokia ma ra ano e koe. Ki te hokona e te Poari te Whenua ka whai mana tonu ranei o tamariki ki te whenua?

Paratene Ngata: Heoi kau nga wahi e hokona e te Poari ko nga wahi anake e ahei ana kia hokona i raro i nga tikanga o eyahi atu Ture. Na, ko nga moni e riro mai i runga i te hokonga o taua wahi whenua, ka Whakahaerea ena hei whakapai i nga toenga o te whenua kaore nei i hokona, naku te whenua i toe, a ko te moni i riro mai mo te wahi i hokona maku tena taka atu ki aku tamariki.

page 96

1035. Henare Kaihau: Na, ki taku kei te penei te hangai o au kupu mai, ara, ka riro atu te whenua i runga i te hoko, ko te moni ka riro atu tena i a koe tae atu ki o tamariki?

Paratene Ngata: Ae; etahi wahi o te whenua, ehara i te mea ka riro katoa atu oku whenua, e kore e riro katoa atu.

1036. Henare Kaihau: Katahi au ka marama. E whakaae ana koe, i te he to kupu whakahoki mai i naianei, mehemea hoki kua hokona te whenua kua riro atu i runga i taua hoko, heoi e kore rawa e hoki mai ano ki a koe?

Paratene Ngata: Kaore; ko te wahi i riro ka riro atu, ko te wahi i toe ka toe mai ano. Te tikanga o tenei Pire he rahui he tiaki i nga whenua Maori. Heoi kau nga tikanga kua takoto, he riihi he hoko i etahi wahi iti i runga i etahi tikanga.

1037. Henare Kaihau: Heoi ra, kei te mohio tuturu koe kei te tika tau—ara, ki te riro te whenua i te Poari, a ki te hokona e te Poari te whenua, kua kore rawa e hoki atu te whenua ki nga tangata no ratou te whenua? E ki ana koe ka hokona te whenua ko te moni i riro mai i runga i taua hoko ka puritia tena mo koutou ko au tamariki—engari ko te whenua kua riro rawa atu tena—ko te moni ia ka puritia tena i te wa o te hoko ma nga tangata no ratou te whenua?

Paratene Ngata: Na wai ena korero e whakahuatia nei e koe?

1038. Henare Kaihau: Nau?

Paratene Ngata: Kua korerotia e au aku korero a ko koe kei te whakohoki mai i te patai. Ka tono au kia tuhia, na Henare Kaihau ke te whakahoki ehara i au.

1039. Henare Kaihau: Kaore e taea ana e koe te whakahoki mai, no reira i whakamaramatia ai e ahau te tikanga o taku patai?

Paratene Ngata: Kua oti i au te whakahoki atu.

1040. Henare Kaihau: Kiia mai, ae, kaore ranei—kia tika tonu te whakahoki mai.

Paratene Ngata: Kua oti ano te whakahoki atu; engari ka whakahokia atu ano. E ki ana ahau, i raro i etahi tikanga, i raro i te Ture mo nga Mahi Nunui a te Koroni, ka ahei te Poari ki te hoko i etahi wahi o te whenua, engari ia ko te tino tikanga ia o te Pire he rahui i nga whenua kia kore ai e ngaro atu i nga tangata Maori no ratou te whenua. Heoi kau te mea e puare ana he whakarite mo etahi mea e taea te mahi i raro i te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni. Ara, ko te nuinga o oku whenua ka toe mai ki a matou ko oku tamariki, a ko toku hea o nga moni mo te piihi e hokona, ma aku tamariki tena. A ahakoa ka kore e paahitia, ka mau tonu te mana o te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni.

1041. Henare Kaihau: Me whakaatu atu e ahau ki te Komiti kei te moumou noa te kai-whakahoki patai i taku patai; e tohe tonu ana ia ki te korero mo nga mea kaore i pataia atu e ahau. He aha te tikanga o te kupu i ki nei koe i whakatakotoria te Pire nei hei rahui i te whenua mo nga tangata Maori no ratou te whenua? Kaore koia i pena to korero? A, ahakoa tena, kei te takoto ano he ritenga i roto i te Pire e ahei ai te Poari ki te hoko whenua?

Paratene Ngata: Heoi kau nga wahi e taea ana te hoko ko nga wahi e ahei ana kia paugohia i raro i nga tikanga o te Ture mo nga Mahi Nunui o te Koroni, a ka whakahaerea nga moni i puta mai i runga i aua hoko hei painga mo nga tangata Maori no ratou te whenua ano kaore i hokona aua wahi. I a koe e ki nei, kaore au i te mohio, he kupu whakaiti tena moku. Tirohia nga tekiona o te Pire. Kara koe e tawai mai ki au, engari me titiro ke koe ki te 19 o nga tekiona o te Pire, me te titiro hoki ki nga kupu kua takoto i reira.

1042. Henare Kaihau: Kaore aku patai atu ki a koe mo taua tekiona; I patai atu ahau mehemea i rahuitia te whenua. I ki koe i paahitia te Pire hei rahui i nga whenua kia kaua e hokona, engari kei te whai mana ano te Poari ki te whakahaere hoko?

Paratene Ngata: E pa ana anake tenei ki nga whenua e whakahuatia ana i roto i taua tekiona.

1043. Henare Kaihau: Me tohitu tonu to whakahoki mai i taku patai. Mehemea tena ano he mana i raro i te Pire nei e taea ai te hoki hoko te whenua, heoi ra kei te he tau e ki nei, he Pire tenei hei rahui i nga whenua kia kaua e hokona?

Paratene Ngata: Kaore; kei roto i te Pire.

1044. Henare Kaihau: Ki te hokona te whenua, me pehea?

Paratene Ngata: Ka whakahaerea nga moni e riro mai mo te whenua i hokona hei whakaneke ake i te utu o nga wahi i toe mai, ma reira ka tino whiwhi ai nga tangata no ratou te whenua i hokona ki te painga whai tikanga. He painga nui rawa.

1045. Henare Kaihau: Kaati, ehara i te rahui? Ko te tikanga o tena mea o te rahui e kore rawa e taea te hoko, engari ka taea te riihi; tena ko tenei e tuwhera ana te hoko i raro i te Pire nei.

Hon. Timi Kara: I runga anake i etahi tikanga, kua takoto marama tena i roto i te Pire.

1046. Henare Kaihau: Kaati, kaore te kai whakahoki patai i te mohio ki te tikanga o taua mea?

Paratene Ngata: Kei te mohio ano au, ko te take hoki tena i hapai ai au i te Pire nei, a i pai ai hoki matou ko taku iwi kia whakahaerea te Pire nei ki roto i to matou takiwa.

Henare Kaihau: Ki to mohio he maha ake ranei nga painga e pa ki to takiwa ki te whakahaerea te Pire ki reira?

Paratene Ngata: Ae. kiaku e ata whakamarama atu. Ki te whakahaerea te Pire nei i roto i to matou takiwa, kua kore nga tangata o reira e taimahai nga mahi whakahaere a nga Kooti. Ma matou ano o matou whenua e whakahaere. Kei te 500,000 eka tae atu i te 1,000,000 eka nga whenua papatupu o toku takiwa, a ma tenei Pire ka taea ai nga whenua watea te whakahaere i runga i tetahi tikanga e puta ai he painga. Tetahi tikanga nui hoki he whakamutu i te hoko, otiia, kaore he rori i roto i toku takiwa.

1048. Henare Kaihau: Heoi ano ranei?

Paratene Ngata: Tena ano etahi atu mea, engari ko ena nga mea tino whai tikanga

1049. Henare Kaihau: I kiia ana koia i roto i te Pire, tera ka whakaturia he komiti?

Paratene Ngata: Kei roto i a matou menamena, kua korerotia hoki e au ki te Komiti

1050. Henare Kaihau: Engari, kaore i roto i te Pire, nei?

page 97

Paratena Ngata: Kaore. Ko tetahi atu ano tena o nga mea e hiahia ana matou kia whakaurua ki roto ki te Pire.

1051. Henare Kaihau: Tena, ki te kore te Pirimia e whakaae ki te wbakauru i paua kupu ki roto ki te Pire, e whakaae ranei koe ki taua Pire?

Te Tiamana: Kua oti tena te patai atu ki te kai-whakahoki patai, i tohitu paua whakahoki mai Kaore he take e whakahokia mai ai ano e ia.

1052. Henare Kailmu: Tena, mehemea tera ano he whenua 10,000 nga ekai roto kotahi rau nga tangata nona. a me ki tatou a te paunga o nga tau e wha-tekau kua neke te tokomaha o nga an ki te kotahi mano, kei hea he whenua hei oranga mo ratou, kua riro ke nei ma te Poari te whenua e whakahaere? Me pehea e taea ai e te Poari te whakarite he whenua mo enei tangata? I roto i enei tau kua whakapakehatia ratou, kei te mohio ratou ki nga mea katoa penei me ta te Pakeha mohio. Kaore hoki i whakaritea he wa i roto i te Pire e hoki atu ai te whenua ki a ratou. Kei te penei ha te tikanga?

Paratene Ngata: E whakaritea ana i raro i tenei Pire, me wehewehe te whenua ki ia tangata ki ia tangata o nga Maori no ratou te whenua, a ma te Poari e whakahaere etahi wahi o enei whenua. A, ki te tokomaha haere nga tangata, ka pau nga tau o nga riihi, ki te tika kia pera ka whaka-hakia atu etahi o ana whenua i riihitia ra hei kainga nohoanga mo nga tangata i neke ake nei te tokomaha, penei me enei i whakahuatia i roto i te patai nei.

1053. Henare Kaihau: Koia tonu taku e whai nei i roto i taku patai. I pataia atu e ahau ki a koe i te tuatahi, e hia nga tau e pau ka mutu te whakahaere a te Poari ka hoki mai ai te whenua ki nga tangata no ratou te whenua. Na, e ki nei koe ka hoki mai ano etahi wahi o te whenua ki a ratou, a ka mahia hei painga mo nga tangata kua neke ake nei te tokomaha. I au i patai atu ki a koe i mua, ko ahea hoki mai ai, kaore i taea e koe te whakaatu mai, ka taea ranei e koe te whakaatu mai i naianei?

Paratene Ngata: Kua whakahoMa atu nei e au taua patai. Kua takoto i roto i te ture me ruatekau ma tahi nga tau o te riihi, me rua tekau ma tahi hoki nga tau o te whakaaroanga atu o te riihi. A tenei taku kupu mo nga whenua kua wehea hei whenua riihi, ki te tika, i te mea kua tokomaha haere nga tangata, kia whakaritea kia nui ake etahi whenua hei wahi nohoanga mo nga tangata no ratou te whenua, ka tika ina ka mutu nga tau o tetahi o nga riihi nei kia wehea tetahi wahi o te whenua hei wahi nohoanga mo nga tangata no ratou te whenua.

1054. Henare Kaihau: Kaore i takoto he kupu pera i roto i te Pire. Kaorb kau a te Pire korero mo tena?

Paratene Ngata: Kua oti i te Pire nga tikanga mo naianei.