Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Two acts passed by the General Assembly of New Zealand, 1858, relating to native affairs, namely: the Native Districts Regulation Act; and the Native Circuit Courts Act. He Ture hou, erua, i whakatakotoria e te Runanga Nui o Niu Tirani, 1858. Ara; Ko te Ture whakakoto Ture-iti ki nga Takiwa Maori, ko te Ture whakarite Kooti Maori.

III.—Te Tikanga mo te Whakahaere Whakawa Hiwhiri

III.—Te Tikanga mo te Whakahaere Whakawa Hiwhiri.

XIII. Ka meinga te Kooti kia whai tikanga mo te whakarongo mo te whakaoti i nga he Hiwhiri katoa ki te mea he tangata Maori te hunga whakawa, tetahi tetahi, a ki te mea hoki e noho ana te tangata e whakapaea ana te he ki a ia i roto i taua Takiwa ano i turia ai te Akihana a tera, he mahi rauei tana i reira, i rokohanga ranei ia e te meatanga a te Kooti ki reira; a, ki te mea ano hoki he tangata Maori te hunga whakawa, tetahi tetahi, a i tupu ki roto ki taua Takiwa te putake o te Akihana, tetahi tino wahi ranei o taua putake; otira, ka whai tikanga ano a Te Kawana ratou ko tona Runanga mo te rohe, i tenei taima i tenei taima, i nga tikanga page 14 whakawa Hiwhiri a tetahi Kooti pera hei whakahaere ma taua Kooti i runga i tenei Ture, ara, kia waiho i nga mea kahore e neke ake i ta te Kawana ratou ko tana Runanga e whakatakoto ai hei rohe mo to taua Kooti whakawa, ara, te moni nama, te utu ranei, te aha ranei i meatia kia whakaputaina e taua Kooti, a ka whai tikanga ano hoki ratou mo te whakariro ke mo te whakakahore hoki i tetahi rohe pera.
XIV. Kei te Akihana Hiwhiri e turia ana i runga i tenei Ture, ki te tonoa e tetahi o te hunga whakawa, i te mea kahore ano i timatatia noatia te whakawakanga o ta raua mea, ka waiho ma te Kooti te whakaaro ki te mea kia whakawakia taua mea e tetahi Runanga Huuri, a ma te Kooti ano e whakarite tetahi ra ke hei ra whakawa i taua mea, ara, kia ahei ano tetahi Runanga Huuri te whakarite.
XV. Ka peneitia te whakaritenga Runanga Huuri mo te whakawa i nga Akihana Hiwhiri i runga i nga tikanga o tenei Ture; ma te Ateha Kai-whakawa Maori ma nga Ateha ranei e tuhituhi ki tetahi pukapuka etahi tangata kia Kotahi tekau ma waru, he mea whiriwhiri i roto i te hunga e tu noa iho ana i reira, i roto ranei i te hunga e noho ana i nga wahi katoa e patata ana ki te wahi e noho ra taua Kooti, ko te patata tenei, kaua e neke atu i te kotahi tekau maero te mataratanga atu, a ka kowhitiria i roto i taua tekou ma waru kia tokoono, he mea makamaka rota, a ko taua tokoono, tokohia ranei o ratou e kitea mai e pai hoki ki tera mahi, ka meinga kia noho hei Runanga Huuri hei whakawa i tera mea : Otira, ki te hoki iho i te tokowha nga tangata i kowhitiria ra e kitea mai e pai hoki ki taua mahi, ki te noho atu ranei tetahi o nga tangata o te Runanga Huuri, ki te kounuhia ranei e te hunga whakawa, ki te ahatia ranei, a, na taua meatanga hoki iho ana i te tokowha nga tangata oteRunanga Huuri, na, me whakatae te Runanga Huuri ki te tokowha e te Kai-whakawa Tuturu, me tango i roto i te hunga e tu noa iho ana i taua wahi hei tangata mo te Runanga Huuri. Otira, ka tika ano hoki, me he mea whakaae na te hunga whakawa, na tetahi na page 15 tetahi, kia whakanohoia tetahi Runanga Huuri, neke ake ranei neke iho ranei i te tokoono, hei whakawa i te Akihana Hiwhiri i runga i nga tikanga o tenei Ture. Ko te whiriwhiringa tangata mo taua Huuri me pera me tera i korerotia ake ra.
XVI. Ka meinga kia tika ma te hunga whakawa e kounu etahi o nga tangata i whiriwhiria hei Runanga Huuri, kia tokotoru ma tetahi kia tokotoru ma tetahi.
XVII. Ko te Runanga Huuri ka whakanohoia peratia ka meinga kia tino korero i etahi kupu ki te aroaro o te Kai-whakawa Tuturu kia rite ki te Tauira korero No. 2 e piri nei ki tenei Ture, kia rite ranei ki aua kupu ina whakamaoritia ki te Reo Maori, ka meinga ano hoki ko te kupu whakaoti a taua Runanga Huuri kia kotahi, me puta i runga i te whakaaro tahi. Otira, ki te mea kaore e ahei i te Runanga Huuri te whakakotahi i tana kupu, a taka noa nga haora e wha, na, me tuku nga tangata o te Huuri kia haere, a ko te mea e whakawakia ana ka waiho mo tera atu nohoanga o te Kooti.
XVIII. Ko nga wahi tautohe katoa, kei te Kooti ranei te tikanga hei whakaoti kei te Huuri ranei, na, me whakaoti ki runga ki ta te Tika, ki ta te ngakau tapatahi i kite ai hei tika; a, ka waiho ma te Kooti e whakarite nga tikanga katoa mo te whakamananga i ana Ki whakawa, tona aheatanga tona peheatanga hoki, ma te Kooti e whakarite ki runga ki tana i ata whakaaro ai he tika; a ka whai tikanga mo te whakarongo i nga ahua korero whakapuaki katoa e meinga e tona whakaaro ka tika kia whakarangona, a ka whai tikanga hoki mo te mea i aua ahua korero whakapuaki kia puakina, ahakoa aua korero whakapuaki te haere tonu i runga i o te Ture ritenga ake.
XIX. Ka meinga te Ki-whakawa a te Kooti hei mutunga rawatanga mo te Akihana Hiwhiri a tetahi hunga whakawa, e kore e tukua kia karanga tetahi ki tetahi atu Kooti; e kore hoki e meinga kia ahei tetahi mea page 16 whakawa kia whakanekehia ki tetahi atu Kooti o runga ake. Otira, ka waiho ma te Kooti Maori te whakaaro ki te whakahau iho kia whakawakia ano, kia whakarangona ano, me te whakatakoto ano i nga tikanga e ata rite mo taua meatanga houtanga.
XX. Kei te Akihana Hiwhiri kua puta te Ki-whakawa a te Kooti, te Whakahaunga ranei i tetahi moni kia utua, ki te tonoa e te tangata e mea ana kia whakamana taua Ki-whakawa, taua Whakahaunga ranei, na, me tuku e te Kai-whakawa Tuturu tana Warati ki tetahi Katipa hei mea ki a ia kia tangohia kia hokona nga rawa me nga hanga o te tangata mona taua Ki-whakawa, Whakahaunga ranei; a me pera ano e taua Katipa. Ko te Katipa ia me whakatu ano hei wkakahaere i nga tikanga o tenei Ture. Ko nga moni utu o ana hanga ka hokona hei whakarite i a te Kooti i ki iho ai, whakahau iho ai, kia utua, i nga utu hoki o te mahinga, a ko nga toenga o te moni i riro mai i taua hokonga, ki te ai toenga, me hoatu ki te Kai-whakawa Tuturu, me whakahoki ki te tangata nona nga hanga i tangohia i hokona, mana ano e tono mai kia whakahokia; a ko nga Katipa katoa me nga Apiha Kai-tiaki o te Ture i roto i o ratou Takiwa me whakauru ki te mahi i te Warati pera. Otira, ka waiho ma te Kai-whakarite whakawa Tuturu ano te whakaaro ki te whakaroa i te putanga o tana Warati Tango-rawa, a tana takiwa ano e tika ai ki tana whakaaro iho.
XXI. Ki te mea ka hoki mai taua Warati, a ka kore he rawa, kahore ranei i rite hei whakaea i nga moni e meatia ana kia utua, ki te mea ranei ka whakakitea mai, a tino kite iho ana te Kai-whakawa Tuturu, kahore he rawa e rite hei tango ma tana Warati me e tukua ana; penei ranei, pera ranei, na, ka meinga kia tika ki ta te Ture, kaore ia e meinga hei tino Ture mona, heoi, ma te Kai-whakawa Tuturu e tuku me Warati ano na tona ringaringa, mana e tuku te tangata mona te Ki-wha- page 17 kawa Whakahaunga ranei, ki tetahi Whare-herehere, ki reira noho ai taea noatia tetahi takiwa, kaua ia e neke ake i te marama kotahi mo te Rima Pauna, mo tetahi wahanga ranei o te Rima Pauna, o te moni i meinga kia utua. Otira, kaua rawa te takiwa o te Whare-herehere-tanga e neke ake i te wha marama, a me ahei ano te tangata te tuku e te Kai-whakawa Tuturu, ana tonoa atu, ana utua hoki te moni i kiia iho i whakahaua iho ranei kia utua, me te apiti ano nga utu whakawa e ata tika ana ki te whakaaro iho a te Kai-whakawa Tuturu.
XXII. Ka meinga kia tika ki ta te Ture, kei te Akihana Hiwhiri ma taua Kooti e hamene nga tangata wha-kapuaki korero, e whakarongo hoki nga korero e wha-kapuakina ana i runga i te oati, e mea hoki kia whaka-kakitea nga pukapuka katoa e ahei nei te mea e tetahi Kooti Whakawa kia whakakitea; a ko te tangata ka hamenetia kia haere mai hei whakapuaki korero, a wha-kakahore ana, turi ana, kahore hoki he take pono, a ka kore e tae mai ki runga ki te tikanga o te Hamene, ka kore ranei e ata whakakite i nga pukapuka kei a ia e takoto ana e man ana ranei, a i meinga e taua Hamene kia whakakitea, ko te tangata hoki i reira i tetahi nohoanga o taua Kootl meinga ana kia whakapuaki korero, na, ka turi, ka mea kia kaua e whakaoatitia, kia kaua e whakapuaki ki korero, na, ka meinga kia utu, mo ia meatanga mo ia meatanga, kaua ia e neke ake i te Rua tekau pauua; ko aua moni me whakaputa e taua Kooti ano, me mahi ranei i te tikanga o te whakawa tata e tetahi Kai-whakawa Tuturu, ma te Kawana ano e whakatu hei whakarongo i taua mea.
XXIII. Ka meinga taua Kooti kia whai tikanga mo nga tononga Hiwhiri katoa e tupu ana na tetahi Ture-iti i whakatakotoria i runga i nga tikanga o "Te Ture Whakatakoto Ture-iti kinga Takiwa Maori 1858," ara, o te hunga whakawa ehara nei i te tangata Maori, me o te hunga whakawa, tangata Maori ano, tetahi tetahi, me page 18 whakahaere ia ki runga ki ta tenei Ture e whakarite nei; erangi me waiho ano ki roto i te rohe o te whakawa e whakaritea e Te Kawana ratou ko tona Runanga, he meatanga i runga i te mana pera e tukua ana e tenei Ture.