.jpg)
Ko Nga Tikanga Nui O Te Ture O Ingarani
Upoko I. — Take Whakawa
Upoko I.
Take Whakawa.
1. Tenei ano etahi he ehara nei i te hara. Ko nga Tukino. E whakatikaia ana ano enei e nga Kooti: e rere ke ana ia te huarahi. Kei runga hoki i te moni nga utu mo nga he penei.
I enei whakawakanga, ki te pai nga hoa tauwhainga kia korero ki a raua, kia whakakahoretia te whakawa, tika tonu. I nga whakawakanga hara ia, e kore e tika.
Ki te hoki mai ano hoki tana ki a ia, pai tonu. I tera tangata tona taonga e puritia hetia ana, na ka tikina e ia, pai tonu. Otiia me tiki pai atu. Ka kore, me waiho ma te Ture e tiki e whakahoki ki a ia. Ki te tangohia hoki he hoiho, kitea rawatia ake e tona rangatira e haere noa ana i waho o te taiepa, me tiki atu e ia me hopu. Kei roto ia i te taiepa a tetahi tangata, kei tona whare ranei, e kore e tika te haere ki roto ki ta tera taiepa, te wahi ranei i tona whare, tango ai. Me tuku ma te Ture tana hoiho e whakahoki mai. He mea tenei kei ngangare, kei tupu te noho-kino: ki te tukua hoki mana ake tana tohe, ina tukinotia, na kua kore te Ture, kua riro nga tikanga i te tangata kaha.
Enei tu he, ehara nei i te he ki te Kuini, maha tonu. Ko nga he ki te tangata; ko nga he ki tana wakine, tamariki ranei; ko nga he ki ona taonga; ko nga he ki tona ingoa.
Tera atu ano etahi. Ko te takahanga kawenata; ki te kore e rite i a ia tana i whakaae ai.
I. Nga He Ki Te Tangata.
1. He patu take-kore; ki te whaia atu ranei e tana patu, e tona ringa ranei, ahakoa hibai i u, he he. I etahi o enei patunga he nui te mamae; i etahi he iti; i etahi he kore noa iho. Me whakarite marire te moni ki te nui o te he, ki te nui ano hoki o te mamae.
page 30
2. Ki te tomo pokanoa ki roto ki to tera whare nohoanga, a ka tohe ki te noho ki reira, ma te rangatira o te whare e pai, ka peia atu; ko tana kupu haere ia kia puta i mua. Ka kore e haere, ma te ringaringa o te tangata nona te whare, o tana tangata ranei, ia e pei ki waho. Ko te pei kau ki waho taua e whakaaro ai, he tutaki atu ano hoki. Kei neke kau ake te kaha, kati tonu tana i reira. Ka pera, kakore he he, Ki te kori ano hoki te tangata i roto i te wkare-karakia, ma nga kai-tiaki ia e hopu, te kaha ano te arahi atu ki waho. Ka pena, kahore he he.
3. He kuri, he kararehe ke ranei, kua mohiotia noatia ake he nanakia, na ka rere mai ki te tangata, a he iho te tangata i a ia, ka tau te he ki runga ki te tangata nana. He knri ia i tiakina marietia, hei tiaki mo taua wahi, he mea here i te awatea, na ka poauau tetahi tangata, tomo po ana ki roto, kua ngaua; kahore he he o tona rangatira.
4. I puritia ture-koretia tetahi tangata, i roto i te whare nohoanga, i roto ranei i te whare herehere, he he tera.
II. Nga He Ki Tana Wahine, Tamaiti Ranei.
5. a.I puremutia tana wahine, he maha nga mea e rere ka ai nga utu ki te hoa; e nui ai, e iti ai: he rangatira ranei, he ware ranei, he rawakore ranei te hoa tane, te tangata ano hoki nana i moe: he whanaunga ranei, kahore ranei? I pehea ia i taea ai te wahine? Nga tikanga a te wahine i a ia kahore i moea? He pehea ano hoki nga mahi a tana tane ki a ia i nga wa i mua ake? Me whakaaro enei katoa. Ki te mea i whakaae te hoa kia puremu tana wahine ki te mea ranei kua whakarerea e ia, he mea ture kore, a e noho ke noa atu ana i te wa i puremu ai, kahore he take hei whakawakanga.
b. I patua tana wahine, temaiti ranei, he mea take kore, e tau ma te tane, ma te matua, ma te kai tiaki ranei o te tamaiti e whakawa, e tono etahi moni hei utu.
c. He kotiro i puremutia, kei tona matua, kai tiaki ranei, te tikanga mo te whakawa mo te tono utu. Otiia me whakaatu mai e ia nga tau o te kotiro i tona moenga ai, kihai i tae ki te rua tekau ma tahi. I maha atu ona tau i te Rua tekau ma tahi, me whakaatu mai e te matua, kai tiaki ranei, i tona whare te kotiro e noho ana i a ia i moea ra, na, ka moea nei, kua kore tetahi wahi o tana mahi.
III. Nga He Taonga.
6. Kihai i whakaae te tangata nona, na kua tangohia kautia, kua puritia ona taonga, he aho te kore noa ai ona whakaaro tango rawa mai i aua taonga nei, he he tenei. He he ano hoki te rukeruke, aha ranei, i to tera taonga kia kore ai.
7. Kua tae nga kararehe hi to tera whenua, hohoro tonu ta te Ture whakatika mo tera. Me whiu ki te pauna (pound.) He taiepa te Pauna, e tu ana i tetahi wahi e pai ana mo te pera. He kai tiaki ano tona. Ta te kai tiaki pauna he tahi i te paru o te pauna, he whakapai, page 31
he whangai ano hoki i nga kararehe i roto, he whakainu: kia pai ano hoki te kai me te wai.
I tae nga kararehe ki tetahi whenua kua oti te taiepa, e tau ma te tangata nona te whenua, ma tana tangata ranei e kawe aua kararehe ki te pauna e tata ana ki taua whenua. Me tuhituhi ano e ia ki te kai tiaki o te pauna te maha o aua kararehe, he kau ranei aua kararehe, he aha ranei, me te ingoa ano e te tangata nana nei, Ki tana whakaaro iho, aua kararehe.
Ki te taka nga haora e rua tekau ma wha a kihai i tikina mai aua kararehe, me tahituhi atu o te kai tiaki pauna ki te tangata nana, me whakaatu ano hoki nga mea i tuhituhia ki te kai tiaki e te tangata nana i kawe mai, me whakaatu ano te ra, me te wahi, e hokona ai aua kararehe ki te kore to ratou rangatira e hohoro te whakaputa ki waho.
Ki te kahore nga kararehe e whakaputaina mai e te tangata nana, ka hokona e te Kai-tiaki pauna, katahi ka utua ana mea ake, nga utu pauna, kai, aha, aha, muri iho ko nga moni ma te tangata nana nei i kawe mai. Te toenga—mate tangata nana nga kararehe.
IV. Nga He Ki Te Ingoa.
8. He kupu i horihoria mo to tangata kua oati teka ia, he Slander (whakapoke ingoa) tera. He pena ano nga kupu whakapoke ingoa katoa i titoa e te ngakau kino, a i puaki i te ngntu.
Na, he kupu kihai i whakapae nui mai i tetahi o nga hara o whiua ana e te Ture, me whakaatu e te tangata mana te whakawa kua whai he tetahi mea ana i aua kupu. Ki te kahore, e kore e tika te whakawa.
He kupu e poke ai te ingoa, otiia kihai i puaki hei pena: engari hei ako, (i runga ranei i te whakaaro he hoa aroha tera nona,) e kore e pai kia whakawakia, no te mea kahore he tikanga kino i roto. E kore ano e whakawakia nga korero i haere i runga i te huarahi tika. Ki te korerotia hoki he korero mo tetahi tangata ki te Kai-whakawa, he mea e kore e pai kia ngaro i a ia, kahore he he. Ki te mea e hara i te korero teka, e kore te Kooti e whakaae ki tetahi utu ki te tangata mona nei taua korero.
9. Tetahi atu he o nga mahi whakapoke ingoa,—Ki te mea ka tuhituhia, ka taia ranei, he pukapuka hei tirohanga ma te tokomaha, a, te huarahi o tana korero he mea whakatakoto na te ngakau kino hei whakapoke i to tera ingoa. He aha te kore noa ai he tino kupu e whakawakia ai, ki te mea e rere ana te huarahi i runga i te whakatutua i te tangata, hei mea ranei i a ia kia whakahaweatia e ona hoa, hei kino aha ranei mona; ahakoa he mea tuhituhi, he mea ta, he mea whakaahua, he he kei roto i taua pukapuka; ka whakaaetia he utu, ina whakawakia. Te ingoa o tenei tu he, he libel.
10. Tetahi atu he, he whakawakanga, heoi ano ona take he kino mo tera tangata. Ka utua tera ki te whakamaramatia mai te korenga o te take, te hiahia ano hoki ki te kino mona. Kia kitea ano ia te kino kua pa ki a ia i runga i taua whakawakanga he; te hereherenga ranei, te page 32
whakapokenga ranei i tona ingoa; ana moni ranei kua pau i roto i taua whakawakanga nei.
V. Takahanga Kawenata.
11. Maha noa atu nga whakawakanga o te Kooti nui e tu ana i runga i tenei take.
Na, —te Kawenata, he whakaaetanga tera ki tetahi mahi kia mahia e ia, ki tetahi moni ranei kia homai e ia, hei utu mo tetahi mahi ka mahia e ahau, mo tetahi moni ranei ka hoatu e ahau.
a. Ki te whakaae hoki te tangata kia mauria mai etahi tana wahie hei utu mo nga eka whenua ka parautia e ia:
b. Ki te whakaae ranei kia mauria mai he taonga, a,—nga utu,—ko etahi moni;—kia mahia ranei, a, te utu ko nga moni e hia ranei mo te ra.
c. Ki te whakaae ranei, na te utu mo te kai mahi he utu ra: a me mahi tonu tera kia rite ra ano etahi ra: me utu haora ranei te kaata, te hoiho, te poti ranei:
d. Ki te wkakaae ranei, me wkakatarewa mai etahi moni kia kotahi rau pauna, a me whakahoki mai aua moni i te takanga o nga marama kotahi tekau ma rua, me te tapiri mai ano e ia etahi atu, kia tekau pauna, ki runga, hei hua.
12. I mua he mea karanga kau te kawenata; he torutoru hoki no nga tangata e mohio ana ki te tuhituhi. He maha ia nga raruraru o taua kupu kau nei. Ki te tautohectohe raua, a ka mea tetahi, kua taka ta tera whakaaetanga, a ka tae mai ki te Kooti ki te utu mo tona matenga, me pehea e mohio ai te Kooti ki ta raua whakaaetanga? He wa ano ka whakangaua ketia nga korero e nga kai wkakaatu, no te mea kahore he pukapuka e kitea ai a ratou korero teka.
No reira ko enei tikanga.
a. He hokonga taonga, a kotahi tekau pauna, maha atu ranei, nga utu, e kore e mana ki te mea kihai i riro mai etaki o aua taonga i te tangata mona; ki te mea ranei kihai i takoto tana mea hei punga, hei whakakapi ranei mo tetahi wahi o te utu; ki te mea ranei kihai i tuhitukia te whakaaetanga ki tetahi pukapuka, whakapiri tonu iho i te ingoa o te tangata mona te whakawa, o tana kai whakakapi ranei.
Tenei tikanga mo nga whakaae hoko taonga, kotahi nei tekau, maha atu ranei, pauna nga utu. Mau tonu tenei tikanga i runga i nga taonga e mauria mai ana i muri rawa i te wakaaetanga, i runga ano i nga mea kihai i hohoro te oti, te homai.
b. He roa te mahinga o tetahi mahi i kawenatatia kia mahia, he mea e kore e oti i nga marama kotahi tekau ma rua, e kore tera e taea te whakawa ki te kahore i tuituhia he pukapuka, ingoa rawa e te tangata mona te whakawa, e tana kai whakakapi ranei, hei whakaatu i te kawenata. Me pera ano, ina whakawakia te kai piki turanga mo te nama a tona hoa kihai i ea, mo tana mahi ranei kihai i oti.
Tini atu nga raruraru o nga kawenata kupu kau; no reira tuhituhi rawa nga kawenata: engari nga mea ka kohoro te whakaotia e kore ena e tuhituhia; ara, ki te hokona e koe he taonga, utua tonutia iho. He tangata tupato ia, me tuhituhi ano tera,—te hokonga, me te rironga page 33
o to moni. Tenei pukapuka, tiaki rawa, kei wareware, kei tonoa ano he utu. Ahakoa kua mate nga tangata nana i homai, nana i tango, te moni, me nga tangata i kitea ai te hokonga, takoto tonu te pukapuka hei whakaatu i ta raua mahi.
13. KI te whakaae koe KIa homai etahi taonga, a ka rite to ahua me te pai o te taonga, na, te putanga mai o nga taonga, kihai i rite te ahua, te pai, ki tau i whakaae ai, ka tika taku whakahoki ata, ki te mea kihai i purutia roatia e ahau: ki te purutia rawatia, na me'hoatu nga moni e rite ana hei utu.
14. I nga taonga e hokona ana i te makete, ka patu te hama a te kai makete, na ka mohiotia te whakaaetanga ki te kawenata hoko. Ka karangatia e koe he moni, he whakatakotoranga tera nau i te utu mo tona taonga. Ki te mea kihai i patu te hama, e pai ana ano kia wha-kahokia e koe to karanga.
15. Ka whakatarewaina mai he moni, ka tuhituhia i roto i te kawe-nata, me whakahoki mai tana moni i te wa e rite ai, me te utu ano mo taua moni kua takoto nei ki a koe; Taua utu he interest; ko nga hua hoki o roto o taua moni nei. Te rironga mai o te moni i a koe, nau tonu iho. Ki te mea kua whakatarewaina mai etahi moni ki a koe, kotahi tekau pauna, haere ana koe; i te ara kua ngaro, kua tahaetia, kua wera ranei i te ahi, me utu ano e koe i te wa e rite ai.
I tukua mai etahi taonga ki a koe mo etahi ra, he mea utu kore, kia pai rawa to tiaki i taua taonga nei. Kahore hoki he utu ki te tangata'nana. Mo reira kia tupato rawa kei he tona taonga.
16. E utua ana e koe te mahinga e taua taonga nei, o te kaipuke ranei, o te hoiho ranei kia pai to whakainahi; koia ano kei ta te tangata tupato whakamahinga i tona taonga ake, me whakahoki mai ano i te wa e rite ai, kia rite ano te pai ki to te homaitanga. Na, i tika te mahi, heoi kua he tetahi aha ranei o taua taonga i runga i te whakamahinga, kahore ho he.
Kei a koe te taonga, heoi ano te mahinga tika mona ko te mahinga i homai ai ki a koe. Ki te homai hoki he hoiho hei ekenga mou, puta ke ana i a koe hei hoiho to kata, ka he.
17. Ahakoa kahore he kupu karanga, tera ano nga meatanga e man ai te kawenata, ara, ki te tono tangata koe ki te whare taonga ki te tiki taonga. Na kua riro mai. Ahakoa kahore he kupu mo te utu, me homai e kore nga utu e rite ana. Ka utua koe hei kai mahi, he kawenata tera nau, mo to mahi ka tika i akoe ka mahi na.
He kai harihari taonga, me tiaki marie nga taonga e haria ana e ia. He whare tirahaere, me tiaki e tona rangatira nga taonga e mauria mai ana ki a ia, me nga hoiho ano e kawea mai ana ki tana tepara. He kai whakawhiti awa, kia tika tana kawe i nga taonga ki tera taha. He parakemete, kia tika tana whakanoho i nga hu o te hoiho.
Ka utua e ratou to ratou he, me te he ano o a ratou kai mahi. Ki te totitoti hoki taku hoiho i ta te parakemete kai mahi i tana whakano-hoanga i te hu ki a ia, me utu e te parakemete. Ki te kahore ia e mahi, me rapu e ia he tangata e mohio ana ki te mahi.
18. Te tangata i motuhia ki te kawe tangata, taonga ranei, i uta ranei, i te wai ranei, a hei mahi tonu tenei hei mea moni maua: he page 34
common carrier ia. Kei mahue tana mahi, ma hianatiae tetahi tangata a ka takoto nga utu e rite ana; ara, ki te mea he wahi takoto kau kei runga i tana kata ranei, kaipuke ranei, aha ranei, ki te mea ano e takoto ana ano tana tikanga mo te haere. Ki te he tetahi aha ranei i a ia, 1 ana kai mahi ranei, me utu e ia. E kore ia e utua nga wharanga, matenga ranei, kahore nei e taea te arai atu.
Kuaretanga. (Mistake.)
19. I riro kuare ma he moni i a koe, ho moni ehara nei i a koe, me hoatu e koe ki te tangata nana. Ki te mea hold kau rite te whakaae ki nga utu mo etahi taonga, he utu a pauna: kitea rawatia ake he iti te taimaha, he nui nga moni, me whakahoki nga moni i maha ake.
Kua riro nga moni, a kua he nga tikanga i hoatu ai, me whakahoki te moni. Ara, kua takoto to moni hei utu taonga, a kahore nga taonga e homai; me whakahoki to moni ki a koe.
Whakaaro Keia. (Fraud.)
20. He kawenata i runga i te tinihanga, i te whakaaro keia; te tangata nana te tinihanga, e kore e tukua he whakawa mana i runga i taua kawenata.
E rua nga tohu o te whakaaro keia; tetahi ko te korero teka, tetahi ko te hunanga i nga mea e marama ai te huarahi o te kawenata.
I runga i te keia te korero teka, ki te mea i mohiotia putia e ia te tikanga o ana mea nei, heoi wkakangaua ketia ake. He pihi whenua hoki toku i tukua ki te reti, na ka horihoria e ahau he nui noa atu nga moni o taua reti nei. He keia kei roto i tena kupu.
Tena ko tenei, i mangere te tangata nana i hoko toku whenua, a i rite tahi to maua huarahi e kitea ai te tika, te he, o nga korero, a kihai i puaki i a au he kupu hei arai mona kei rapua e ia, kahore he kupu mana i muri. Me i tupato hoki ia, kua kitea e ia.
21. I hunaa te tikanga, he whakaaro naku ki te keia, ka taka ta maua kawenata. He whare hoki noku e hokona ana, kua ngatata tetahi taha; titiro ana ahau, pania ana ki te moata, whakapiritia iho he pepa hei huna mo te ngatata, kua he te hoko; me whakahoki atu ana moni.