Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Ko Nga Tikanga Nui O Te Ture O Ingarani

Upoko I. — Nga Hara Nui, Me Nga Whiu Hara

Upoko I.
Nga Hara Nui, Me Nga Whiu Hara.

Heoi ano o tenei upoko ko nga hara anake e whakawakia ana e te Kooti nui.

1. He mahi hara i mahia e te whakaaro kua takoto, i runga ano i te kino kua takoto, i te whakaaro ranei ki te keia, he hara tena.

He mahi hara i mahia e te tangata haurangi waipiro, a nana ano tana haurangi, e kore tana haurangi e tau hei whakaora mona. Ki te inumia mariretia hoki e te tangata te mea e mohiotia ana e ia he mea whakapoauau, he mea e kore ai e taea ona hiahia te pehi, ka tau ki runga ki a ia nga he o ana mahi.

I. Nga Mahi Tutu Ki Te Tangata.
Nga Whakamatenga.

2. Te hara whakamate koia tenei, ko te pokanoa ki te whakamate tangata i te mea kahore he take i te ture e tika ai, e waiho noa iho ai ranei, tana whakamatenga.

Ki te mea ka whakamatea te tangata i runga i ta te ture tikanga, i te mea ka oti ia te whakawa marire, hei whiu hoki mo te kohuru mo te tahi atu hara nui ranei, kahore he hara o te tangata nana i whakamate.

He whakamate ture kore, otiia e hara i te mea totika, i te kino ranei kua takoto, te ingoa mo tena, he Manslaughter (whakamate tangata).

He mea whakamete marire i runga i te kino kua takoto, he kohuru tena. Te tahi whakamatenga, ma nga kupu, mahi ranei, a te kai whakamate e whakaatu he kino tana kua takoto mo te tupapaku. Te tahi atu whakamatenga e kore e kiia kua takoto tana kino mo te tupapaku; engari he whakaaro kore nona, he kore e tupato kei mate te tangata: na, kei te pupuhi pu ki roto ki te ropu tangata, kei te patu kino ranei i te tahi (he iti nei te take,) a ka mate.

Ki te mea ka ngangare e tahi tangata kia raua, a ka papatu i te mea page 11e riri ana, a ka mate te tahi, he manslaughter (whakamate tangata) tena; no te mea he ngangare patu tonu iho, kahore he takiwa e mariri iho ai te pukuriri. Ki te mea ia he takiwa, na, he tohuru tena.

Na, ahakoa kahore he takiwa, a patu tonu iho i runga i te whawhaitanga, ki te mea ka kitea he kino kua takoto, he whakaaro kohuru ta te kai whakamate, he kohuru tena. Ki te ngangare hoki e tahi tangata kia raua, a ka papatu, na kua rite i te tahi he maripi mana, te tahi atu mea whakamate ranei, a ka whanga atu ki tona hoa riri; na ka pa tata ano ki a raua ka riri: na ka whakamatea tona hoa e te tangata i te maripi; he kohuru tera. Ki te mea he nui te riri o tetahi, he nui hoki no te take, na patua ana e ia te tangata mana te he, mate ake, he manslaughter tenei.

Ki te whakamatea ta te Ture kai mahi i a ia e mahi ana i tana mahi, me te mohio ano te kai whakamate he tangata ia na te Ture, mea tonu iho kia araia tana mahi; he kohuru tena.

I ta Mohi ture i wehewehea ano enei he.

"Ki te mea he ngakau kino tona, a ka wero i a ia; ki te whanga atu ranei ia, a ka epaina atu ia kia mate; ki te mauahara ranei ia, a ka patu i a ia ki tona ringaringa, e mate ai ia; kia mate, mate rawa, te kai patu, he kai kohuru ia." (Tauanga 35. 20-21.)

Na, te Manslaughter,

"Tena ko tenei he oho noa ake tana wero i a ia, a ehara i te mauahara, ki te epaina ranei e ia tetahi mea ki a ia, kihai i whenga atu; ki te patua ranei ia ki tetahi kohatu ki te mea e mate ai te tangata, a kihai i kitea atu; na kua u ki a ia, a ka mate, kahore ano hoki ona mauahara ki a ia, kihai ano hoki i rapu i te he mona: katahi ka whakarite te whakaminenga i aga korero a te kai patu, i a te kai takitaki toto hoki, kia rite ki enei ritenga. A ka whakaorangia mai e te whakaminenga te kai whakamate i roto i te ringa o te kai takitaki toto." (Tauanga 35. 2–25.)

Te whiu mo te kohuru he mate. Te whiu mo te whakama-te-tangata me herehere: ma te kai whakawa e karanga, a mate noa, kia hia ranei nga tau.

4. a. Na, he kai, he aha whakamate ranei, i hoatu ki tetahi tangata hei whakamate mona:

Ki te motu te tangata i tetahi tangata ki te haua ranei i a ia tona tinana, he whakaaro kohuru ano hoki nana:

Ki te whai te tangata kia hoatu he kai, he aha whakamate ranei ki tetahi atu tangata hei whakamate mona:

Ki te pupuhi pu, ki te whai ranei kia pupuhi i te pu, aha ranei ki tetahi atu, me te whakaaro ano hoki ki te kohuru:

Ki te rumakina e ia tetahi ki te wai, ki te araia te manawa, notia ranei te kaki, he mea mana kia mate:

Te whiu mo era mahi, he herehere, a mate noa, taka noa ranei nga ra e karangatia e te Kai-whakawa nui: akakoa kihai i ngau kino ki te tangata, ka hereherea ano.

b. Ki te pupuhi tetahi ki te tangata, ki te whai ranei ki te pupuhi pu, aha ranei, he mea nana kia motu atu tetahi wahi o te tinana, kia ahua-kino ranei, kia kore ranei te kaha, he mea e he ai tetahi wahi o te page 12tinana, hei whakararu ranei mo ta te Ture hai hopu, kei mau i a ia tana tangata i whai ai:

Ki te motu te tangata i tetahi tangata, hei mea e motu ai tetahi wahi o tona tinana, e ahua kino ai ranei, e kare ai ranei te kaha, e he ai ranei tetahi wahi o te tinana, hei whakararu ranei mo ta te Ture kai hopu, kei mau i a ia tana tangata i whai ai:

Te whiu mo tera, he herehere, a mate noa, taka noa ranei nga ra i Karangatia e te Kai-whakawa nui.

c. Ka takoto te whakaaro kino a tetahi tangata, a ka motu i a ia tetahi tangata, he mea pokanoa, he mea patu noa iho, patu ranei ki te rakau, aha ranei, a haua iho tetahi wahi o te ti nana o tetahi tangata: te whiu mo tena, he herehere; kaua e neke ake i nga tau e toru. Ringa-pa. (Assault.)

5. Tera atu ano etahi mahi tutu ki te tangata. Te ingoa, he Ringa-pa. (Assault.)

Ahakoa kihai i whara te tinana, ka kiia he Ringa-pa, ki te mea kua takoto te whakaaro kia pa ki te tinana, a he kaha ano tona e taea ai. Ki te akina mai he rakau ki te tangata, hei kuru mona, ahakoa kihai i u, he Ringa-pa.

Ki te whara ia te tinana, katahi ka nui rawa te he, mo te whainga atu hoki a tona ringaringa. Ahakoa kihai tona ringa i whai atu, tenei ano etahi meatanga e kiia ai he Ringa-pa; ara, ki te whakangaua ki te kuri; ki te ngarea te hoiho ki runga ki a ia; ki te whiua ranei te kata ki runga; he Ringa-pa ena.

Te whiu mo te Ringa-pa, he whaina, (he utu ki te moni,) he herehere; raua e rua ranei. Kei te Kooti te tikanga.

He iti te Ringa-pa, ma te Kai-whakawa tuturu e whakawa, ma nga Kai-whakawa ranei. Ki te mea he nui, ma nga Kai-whakawa nui o te Kooti nui.

II. Nga Mahi Tutu Ki Te Wahine.

6. a. He wahine kihai i pai; heoi kumea ana e te tane, na kua taea: te whiu mo tera, he herehere, a mate noa, taka noa ranei nga ra e karangatia e te Kai-whakawa nui.

b. Ki te moea te kotiro kihai nei i rite noa ona tau kotahi tekau ma rua ahakoa pai noa te kotiro, ka whiua: he herehere, kei te Kai whakawa nui te tikanga mo te roa.

c. Ka whangai i te wabine ki te rongoa kia mate-roto ai tana tamaiti, ka uru ranei ki tena mahi, ka mahia ranei e tona ringa kia pera ai: te whiu mo tena he herehere, a mate noa, taka noa ranei nga tau e whakaritea e te Kai-whakawa nui.

III. Mahi Tutu,—Tahu Ahi.

7. a. Ka tahuna maoritia he whare nohoanga, he tangata ano i roto:

Ka tahuna he whare karakia; ka tahuna ranei he whare nohoanga, tetahi atu whare ranei, kia whai kino ai tetahi tangata, kia riro ke mai ai ranei ana moni:

page 13

Te whiu he herehere, a mate noa, taka noa ranei nga tau e whakaritea e te Kai-whakawa nui.

b. Ka tahuna he kaipuke, ka kore ranei i a ia te kiapuke, he mea kia mate ai tetahi tangata:

Ka tahuna he kaipuke, ka ahatia ranei kia kore ai te kaipuke i oti, te kaipuke ranei kihai i oti, he mea kia whai kino ai te tangata nona te kaipuke, nona ranei nga taonga i runga:

Te whiu he herehere, a mate noa, taka noa ranei nga tau e whakaritea e te Kai-whakawa nui.

c. Ki te poka ranei te ngakau kino ki to tahu i tetahi haupu witi, oti, aha ranei, pi, pini, aha ranei; kakau witi, karaihe, rarauhe, waro, raukau ranei: te whiu he herehere, a mate noa, taka noa ranei nga ra e whakaritea e te Kai-whakawa nui.

d. Ka poko te ngakau kino ki te tahu i te mara witi aha ranei, he mea e kainga ana, ahakoa i te tu, i tapahia ranei: ka whiua: he herehere. Kaua ia e neke ake i te tekau ma wha o nga tau.

IV. Te He Tomo-Whare.

8.I wahia tetahi whare nohoanga i te po, tomo ana ki roto ki te mahi i tana hara: i roto ranei i a i tetahi whare nohoanga e mahi ana i tana hara, na, ka wahia e ia taua whare nahoanga, ka puta mai ki waho i te po: te whiu he herehere, a mate noa, kia taka noa ranei nga ra i whakaritea e te Kai-whakawa nui.

I wahia tetahi whare nohoanga, i tomo ki roto i te po; na ka pa te ringa ki tetahi tangata i roto, hei whakamate mona; ka wero ranei, kuru ranei, patu ranei i tetahi tangata; te whiu he mate, he herehere ranei a mate noa. Kei te Kai-whakawa nui te tikanga.

Ahakoa he tatau, he wini ranei, kihai i rakaa, na ka whakatuwheratia; heoi ano. Ki ta te Ture he wawahi whare ano tena.

V. Nga He Taonga.
Tahae. (Larceny.)

9. Kihai i whakaae te tangata i te taonga, na ka tangohia, ka mauria atu, he whakaaro kia riro keia mai nga taonga o tera tangata, he tahae tera. Te whiu he herehere: kei neke ake i te toru o nga tau. I riro kuare mai, ka hua, e tika te tango; i whakaaro ranei i a ia e tango ana, me whakahoki ki te tangata nana; ehara tena i te tahae.

10. Mo nga tabae noa ake nei taua whiu. Ka neke ake te he me tona whiu ano, ki te mea i wahia te whare, tomo atu ai,—whare nohoanga,—hoko,— takotoranga taonga,—whare ranei e piri ana ki te whare nohoanga; na kei te tahae i roto:

——i tahaetia ranei i roto i te whare nohoanga, i te whare ranei e piri ana ki taua whare, tetahi moni ranei, aha ranei i waiho hei punga nama kei tere; he mea e rima, maha ake ranei pauna ona utu; page 14——he whakatupu wehi ranei tana tahae i roto i te whare nohoanga:

——he tahae ranei i runga i te kaipuke, poti ranei, i te mea e tu ana; i te taha wai ranei, i runga i te kaipuke e tau ana, i te pehanga taonga ranei; he tahae ranei i tetahi wahi o te kaipuke kua eke, kua pakaru ranei, i te tahi taonga o taua kaipuke:

He kai tiaki toa, kai mahi ranei, tangata ranei e mahi ana i te aha ranei i reira, ki te tahaetia e ia he taonga, moni ranei, mea utu ranei i waiho hei punga nama, he mea i tukua ki a ia no te mea he kai mahi ia: te whiu mo era he herehere. Kei neke ake i nga tau ko tahi tekau ma wha,

b. Ki te tau te he tahae ki runga ki tetahi tangata, a muri iho ka mau ano e tahae ana: te whiu mona he herehere, kei neke ake i nga tau ko tahi tekau.

11.Te tahae hoiho, kau, hipi ranei: te patu hoiho, kau, hipi ranei, me te whakaaro ano kia tahaetia te tinana, te peha, tetahi wahi ranei ote mea i patua:

Te patu ranei i tetahi kararehe kia mate, kua maru ranei tetahi wahi o te tinana, kua motu ranei, he ngakau kino hoki nona ki tetahi tangata:—

Te whiu mo era he herehere: kei neke ake i te tekau ma wha o nga tau.

Pahua. (Robbery.)

12. a. He tango pu noa iho i te mea e mau ana ki te tangata, he he tango maori kia riro mai ai ta tera tangata taonga, he tango ranei I tetahi mea ana, i runga i taua tikanga, me te titiro ano ia, me te kore ano ia e pai; i runga i te rupahu, i te whakawehi, nui atu to tera he; tona ingoa he Pahua. Te whiu he herehere: kei neke ake i te takau ma wha nga tau.

b. E pahua ana, kua oti ranei te pahua, na, wero tonu iho te kai pahua i te tangata e pahuatia ana, ka motu ranei ia i a ia, ka maru ranei. Te whiu he herehere, a mate noa, taka noa ranei nga ra e whakaritea e te Kai-whakawa.

c. He patu ta te kai pahua: Kotahi, tokomaha ake ranei nga tangata i piri ki a ia:

E pahua ana, kua oti ranei te pahua, na, kua motu i te kai pahua tetahi tangata, kua patua e ia, tukinotia ana e ia:

Te whiu mo era he herehere, a mate noa, taka noa ranei nga ra e whakaritea e te Kai-whakawa nui.

d. He tono taonga i runga i te whakawehi, i runga i te tutu hei tahaetanga mana: te whiu he herehere, kei neke ake i te toru tau.

e. He pahua i runga i te moana, te whiu, rite tonu ki to te pahua i uta.

TangoI Te MeaTahae. (Receiving stolen goods.)

13. I taongohia mana te mea i tahaetia, me te mohio ano he mea tahae: te whiu he herehere; kei neke ake i te tekaua a wha o nga tau.

page 15

VI. Hara Tinihanga.

Tuhituhi Pokanoa. (Forgery.)

14. He tuhituhi pokanoa, he whakariro ke ranei i tetahi mea i tnhituhia, hei mea e whai kino ai tetahi tangata, i runga ano i te whakaaro keia:

Te whiu he herehere, a mate noa, taka noa ranei nga ra e whakaritea e te Kai-whakawa nui.

Whakapati Taonga. (Cheating.)

15. a. He pauna hei hokoa ai, he ruri he ranei: te whiu, he whaina, he herehere ranei, kei te Kai-whakawa nui te tikanga.

b. He korero teka i riro mai ai te moni, mea utu nui ranei i runga ano i te whakaaro me tinihanga, me keia e ia te taonga: te whiu he herehere; kei neke ake i te wha o nga tau. Kei te Kai-whakawa nui te tikanga, me hererehere ranei, me whaina ranei; ko aua whiu ranei e rua.

VII. Hara Whakawehi.

16. I whakapangia mai he hara, i tuhituhi mai ranei, ka whakapangia mai; he whakawehi kia riro mai ai he moni mana: te whiu he herehere, a mate noa, taka noa ranei nga ra e whakaritea e te Kaiwhakawa nui.

Ki te mea he take tera e tika ai te whakapa hara, e tika ai ranei te kianga ka whakapangia atu, kahore he he o te whakapa. Tena ko tenei he whakapa tana kia riro mai ai e moni mana, katahi ka he. Ki te mohiotia ake e te ngakau kua hara tetahi, me whakaatu ki te Kaiwhakawa. He mea he te huna.

Ki te mea he tika tana whakaaro i whakapa hara ai, he take ano hoki e ahukahuka ake ana ki te tika, heoi kahore e tau te he; e kore e pai te ture kia whakawaki taua kai whakapa e te tangata mona nei te whakapa. No te mea e tiakina ana e te ture nga tangata e whai ana kia whakaputaina ana tikanga.

17. I reira ano ia, i uru ano hoki ki te mahi hara, i huihuia ano hoki nga whakaaro ki reira, rite tonu te he ki o nga tangata nana te mahi; kotaki tonu ano te whiu.

Kahore i reira i te mahi hara, heoi i uru ki te whakatakoto tikanga mo taua mahi, i whakahau, i aha ranei i taea ai taua mahi kino, heoi ano. Kua urn ki te mahi: te whiu mona, pera tonu me to te mahinga i te hara, ki te pai te kooti.

18. I whai atu te ringa ki to hara, ahakoa kihai i pa, ka whiua; he whaina, he herehere ranei, raua e rua ranei, kei te Kai-whakawa nui te tikanga.

Tera atu ano etahi atu hara kahore i konei, he hara e whiua ana e te ture: he tini hoki nga putanga ake o te kino. Ko nga upoko nui ia enei o te hera, ko nga hara e honohono tonu ana.

page 16