page break

I.

I mua, i te mea kahore ano te Pakeha i tae noa mai ki tenei motu, e noho kuare noa iho ana te tangata maori; e patu noa ana tetahi i tetahi; ahakoa i tetahi te tika kihai i tukua e etahi; no te mea e kaha ana ratou. Otiia kua mohio te tangata maori inaianei ki etahi o a te pakeha ritenga: a e whakaae ana nga mea kua mohio, engari rawa nga ritenga a te Pakeha e tika ana. Tenei ano etahi atu ritenga a te Pakeha, kahore ano pea i mohiotia noatia e nga tangata o Nui Tireni.

Miharo rawa te tangata Maori, ina haere atu ki tawahi ki Ingarani; miharo rawa te Pakeha ina haere mai ki Nui Tireni. I miharo ai te tangata Maori, i kite ia i te hua o te tangata. Kapi katoa nga wahi o Ingarani, kahore he wahi takoto kau; he mara kau, he whare, he taone. Me nga taonga hoki, me nga kaipuke, tini, tini, whakaharahara. Kahore hoki he whawhai; ahakoa mano tini whakarere te tangata, kihai rawa i rite ki a te tangata maori whawhai, te mau, te kino: noho noa ana tera tangata me ona taonga, me ana mara, me ana aha, me ana aha; te ai he taua ki a ia, te ai he wehi, he aha, he aha.

Miharo rawa hoki te Pakeha, ina haere mai ki Nui Tireni. Te unga ki uta—ka patai, keiwhea nga tangata o Nui Tireni? Heoi ano nga tangata ko tenei hunga tokotorutoru! keiwhea hoki o ratou whare, a ratou mara, o ratou taonga? He rarauhe kau to tenei motu!

Nana, ko nga tangata tenei o Nui Tireni, ko nga wheua e kauki nei, ko anamata parekura hoki; heoi ano nga taonga o te page 6 tangata Maori ko tona oneone; kahore hoki ona ngakau ki te hanga whare, ki te rongoa taonga, i te tini o nga taua, i te noho kino o tenei whenua.

Otiia kua puta ke te whakaaro a etahi o nga tangata Maori, a e hiahia ana ki te pai. Ae ra, ki te maia ratou, ki te tapatahi ta ratou whakaaro, ka kake ano tenei mota ka rite ki Ingarani.

Na, ko te tino mea tenei i kake ai a Ingarani, ko te Rongo Pai. I te poauautanga, i rite tahi ano ki Nui Tireni. Karakia ka karakia, na, ka kake; no te mea hoki, e mahara ana te Atua ki te hunga e mahara ana ki a ia.

Ko te tahi mea hoki tenei i kake ai a Ingarani, ko nga tikanga kua oti te whakatakoto mo tenei mea, mo tenei mea, mo tenei mea. I he tetahi tangata, i tahae ranei, i patu ranei i tetahi tangata, ka kawea ki te kai whakarite whakawa, a ka whiua tona hara: na, ka wehi etahi ki te noho kino, a kore noa iho nga pakanga nui, nga penei me o tenei whenua.

Ko te mea tenei i he ai te Maori. No tetahi ta hara—utaina tonutia atu ki runga ki etahi. No konei hoki te whakatauki a te tangata Maori, "He kai kora nui he riri." Otiia e he ana— Ko te tikanga tenei. No tera tangata te he—me utu ano e ia; kaua e rapua te utu i era atu tangata. e noho noa ana. A ma wai e whakarite te utu? Ma te tangata i tahaetia tana mea, i ahatia ranei, tana aha, tana aha? Kahore, ka kawea hoki ia e te whakatakariri; a, ki tana, kia nui noa atu te utu. Ki te kohurutia tetahi, ma wai e takitaki tona matenga? Ma tona iwi? Kahore. Titiro hoki. Kotahi ano te tangata i kohurutia i Rotorua i mua. Me i hopukia te tangata nana i kohuru, me i whakamatea, kihai i whawhai a Rotorua raua ko Waikato. Tena ko tenei, ka kaiponuhia taua tangata, na, ka whakatika a Waikato; a e wha nga pahoro, e rima rau hoki nga tupapaku, nga utu mo taua kohuru kotahi: tini noa iho nga tamariki, nga wahine, nga tane, i mate hei utu mo tana mahi Ko ta te Pakeha tenei— Heoi nga tangata e mate, ko te tangata nona te he.

I mua ia rite tonu te Pakeha ki te tangata Maori; he patu noa ta tetahi tangata i tetahi tangata; he tunuhuruhuru noa iho; no te mea hoki kahore he kaumatua nui hei whakatakoto i nga tikanga, hei whiu i nga tangata kino.

page 7

Na wai a—te kitenga a te Pakeha, engari rawa te ata noho; na, ka mea ratou, Ma te aha e mau ai te pai? Ma nga tikanga kia whakatakotoria mo tenei mea, mo tenei mea, ma nga kaumatua hoki hei tohe i aua tikanga, hei whiu hoki i te hunga noho kino.

Na, ka whakaritea e ratou etahi kaumatua pai hei whakatakoto tikanga, etahi hoki hei whakarite whakawa. Ko te Kingi raua ko tana Kawana nga kai whakatakoto tikanga: ko te kai whakarite whakawa te kaumatua hei whakarongo i nga korero a te tangata e whakawa ana i tetahi, a te tangata hoki e whakawakia ana.

Ko tahi tekau ma rua hoki nga hoa o te kai whakarite whakawa; ko o ratou ingoa "ko te tekau ma rua." Ka whakaae ratou, e tika ana te korero a te tangata nana te whakawakanga; na, ma te kai whakarite e mea, me aha ranei, me aha ranei, te utu mo taua kino. Koia hoki i hanga ai e ratou te whare whakawa kia nui; kia rongo katoa ai nga tangata, kia mohio ai e tika ana te mahi a nga kai whakarite whakawa.

Kua ano hoki etahi rangi te whakarite e ratou hei ra komiti; a ka taka mai aua ra, na, ka huihui mai te kai whakarite whakawa ratou ko te tekau ma rua, ko te tangata nana te whakawakanga, ko te tangata hoki e whakawakia ana, ki te whare whakawa. Na, ka whiua katoatia te tikanga ma ratou— ma te kai whakarite whakawa, ratou ko te tekau ma rua— a ka puaki mai ta ratou kupu, he whakawa tika ranei, he whakawa he ranei: heoi ano, mutu tonu iho te totohe; a e kore e tukua ta ratou kupu kia takahia e te tangata. Na; ka whiua te tangata, me he mea e kino ana—a ka tukua kia haere noa, ki te mea kahore ona hara. A kore noa iho te whawhai, te penei me a te tangata maori.

Tenei ano hoki te tahi mea i he ai te Maori, ko te tautohe kainga. Ko tetahi take tenei i Mnga ai te tangata i mua i maumauria ai, i tikopuratia ai, nga kai pai i ho mai nei e te Atua ma tatou. Ko te tahi take riri hoki tena a matou i mua; a mate iho te tangata i runga i tona oneone. Na a matou tikanga hou ia kua kore te whawhai mo te oneone.

Ki te tautohea te kainga, e kore te tahi e tukua kia peia maoritia e te tohi; he ritenga he hoki tenei: ma teuei hoki, page 8ahakoa tika noa nga korero a te tahi, ka riro tona oneone i te tangata kaha.

Ko ta te Pakeha tikanga tenei—ki te tautohea te tahi oneone, me haere nga tangata nana te totohe ki te kai whakarite whakawa ratou ko te tekau ma rua, a ma ratou e whakaatu te tikanga me te tangata nona te oneone. Na, ka peia te tangata pokanoa; a, ka ho mai te kainga ki te tangata nona tena wahi.

Tenei ano tetahi tikanga a matou mo te noho kainga. Ki te nohoia tetahi kainga e tetahi tangata, a ka kiia e ia, nona tena kainga, a kahore ano i whakakahoretia tana kupu e tetahi tangata—a taka noa nga tau e rua tekau; mona tonu iho tena kainga.

Tenei ano tetahi tikanga mo te tangata e patua ana e tetahi. Ki te rapu utu ia, kaua e tukua kia taka nga tau e wha, me haere ki te kai whakarite whakawa ki te tono utu. A ki te whakaroa ia, a ka taka aua tau e wha—heoi ano. E kore e whakaaetia atu he utu mo tona patunga. E mea ana hoki matou, he mea he te whakaroa; engari me hohoro, i te mea e ora ana nga tangata hei whakaatu mai, nana ano pea te ringa whiti, he tono riri ano ranei nana i patua ai. E mea ana ano matou: he mea he te mauahara. E ngari, kia hohoro te haere M te kai whakarite whakawa, kia rangona ai nga kupu a nga tangata nana i kite te patunga. E kore ano hoki e tukua e matou te tangata i patua Ma whakarite i te utu mo tona patunga; e ngari ma te kai whakarite whakawa ratou ko te tekau ma rua; a ka rite mai i a ratou, heoi ano; rnutu tonu iho te mauahara.

Tenei ano tetahi tikanga mo te kainga e meatia pokanoatia ana e te tangata, e tuakina ana nga rakau, e wahia ana ranei nga taiepa, nga aha, nga aha. E ono nga tau e tika ai te whakawa a te tangata nona te kainga; ka taka te ono, e kore e rangona ana korero.

Ko ta te tangata Maori kupu tenei ki a Kawana i nga wahi katoa—Ma matou etahi Pakeha—E tika ana: ko ta te Pakeha mea pai ano hoki tenei te noho ki uta; ma konei hoki e whiwhi ai te tangata maori ki te taonga. Otiia, me pewhea e pai ai te noho, ki te tukua nga tangata kino, nga mea hikaka, page 9 kia mahi noa iho i ta ratou e pai ai—ki te patu noa iho—ki te muru noa iho i te tangata. E kore te pakeha e pai kitena tikanga; e ngari ka hoki ia ki tawahi ka whai ranei ki nga iwi e noho pai ana.

Ko ta te Kuini pai he whakaora tangata. No reira, ahakoa tini noa iho ana hoia, ana kaipuke manuao, kihai ia i pai ki te whawhai ki te taugata Maori.

Me he mea ko tetahi atu iwi tenei o tawahi, kihai i roa kua whawhai ki te tangata Maori. Ko tenei, hei aha ma Wikitoria te ngangare? He tini noa atu, he nui noa atu ona kainga; a ki te kakore te tangata e whakatari pakanga ki a ia, ko tana e pai ai ko te ata noho. Ko ia taku i mea ai: "Kati ra te noho kino, e te whanau; e ngari tukua nga tikanga ki nga tangata nana tena mahi, te whakarite tikanga; kia roa ai to tatou noho i runga i te whenua rangatira."