Title: Whakarewarewa School Reserve, Motueka (Report of Mr. Commissioner Mackay upon the).

Author: Alexander Mackay

Part of: He reo ture nō te taha Kāwana / Language of the Crown

License: Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 New Zealand Licence

Share:

[Translation.]

Whakamaharatanga mo runga mo te Pitihana o Tapata Harepeka me etahi atu kia whakahokia atu etahi whenua kei Motueka kua karaatititia ki te Pihopa o Niu Tireni hei oranga mo tetahi Kura, i tangohia tenei whenua i roto i etahi whenua kua rahuitia hei oranga hei painga monga Maori.

I Te mea kei te huihui te korero mo te whakanohonoho nga te Kainga o Whakatu me te korero mo nga ritenga o te pitihana nei, e kore e taea te korero whakamarama mehemea kaore e matua korero poto i i nga tikanga mo taua whakanohonohonga taea noatia te wehenga me te whakatapunga o enei whenua rahui i Motueka e korerotia nei.

Tetahi tikanga nui i roto i te mahi o te Niu Tireni Kamupane, he whakarite rahui Maori, me te whakauru hoki i tetahi kupu i roto i nga pukapuka hoko whenua o nga Maori kia puritia kia rahuitia e taua Kamupane tetahi wahi o te whenua e rite ana ki te kotahi te kau eka i roto i ia rau eka hei painga hei oranga mo te hunga e tuku nei i o ratou whenua a ka puritia aua wahi i runga i te tikanga tiaki.

I runga i te whakamananga o tenei tikanga i rahuitia e taua Kamupane i te Kainga o Whakatu e ruatekau nga 100 eka, ara 100 nga 4 eka; 100 nga tekiona kei waho tata e 50 eka ki te tekiona kotahi me te 100 tekiona he 150 eka ki te mea kotahi kei waho ahua tawhiti. A heoi te wahi e mau ana 5,057 eka.

Hei apiti hoki mo ia 10 eka o rato i te rau i whakaae ano te Kawanatanga me te Kamupane o Niu Tireni, me hoatu ano etahi atu whenua hei nohoanga mo nga Maori, i te mea hoki ko ia 10 eka i rahuitia ra kaua e nohoia era, erangi me waiho era tu whenua kia whakahaerea a ko nga hua e puta mai ana me whakapau hei oranga hei painga hei ahatanga ma te hunga tuku.

Ko te whiriwhringa i aua rahui ra he mea rotarota, pena me o nga pakeha.

Ko aua te kau ra, i roto i nga taone me waho atu he mea whiriwhiri e te Tumuaki o nga Pirihimana, e Te Tamihana i te tau 1842.

Hei whakamanga mo te ritenga i whakaotia e Kapene Wekipire me nga Maori i muri tata o te taenga mai o nga pakeha hei noho, i whakaritea kia puritia e nga Maori etahi wahi rahi o te motu ngaherehere nui i Motueka kei reira hoki a ratou mahinga kai i taua wa. A i te mea kua oti te ruri a ratou mahinga i roto i nga tekiona na reira ka whiriwhiria ka rahuitia enei rimatekau eka mo ratou i raro i te ritenga o te Niu Tireni Kamupane, ara Nama 157, 159, 160, 161, 183 me 187, hui katoa 300 eka, na Te Tamihana i rahui.

I te tau 1844 I tukua mai a te Peina me te mana nui hoki ki aia na te Kawanatanga o Ingarangi i tuku mai hei rapurapu hei whakatau te Kereme o te Niu Tireni Kamupane ki etahi whenua i te koroni nei. A i tae atu ia ki Whakatu ki te rapu i nga tikanga mo te kereme o taua Kamupane ki taua takiwa. No tona taenga atu ki Motueka rokohina atu e noho ana nga Maori i runga i o ratou na rahui, ara i aua tekiona, me te whakanoho me te mahi kai hoki ki etahi atu whenua kua oti te whiriwhiri e nga pakeha mo ratou ake. Na reira i peneitia kia mana te ritenga a te Kamupane ki nga pakeha i hoko ona whenua, a ka whakawhitia enei tekiona ka hoatu etahi mea ke kei roto i nga tekau kua oti te rahui i etahi atu takiwa Tona mutunga iho ka riro e whitu nga tikiona hei riwhi mo nga tekiona e whitu e rite ana te pai kei te Ngahere nui. Hoatu ana e Te Komihana Peina e toru nga tekiona hou hei apiti huihui katoa nga tekiona 16, nga eka o roto 800.

I te tau 1853. ia Hurae me Akuhata ka whakaputaina nga Karauna karaati e rua mo nga eka 1078 : 0 : 5. Ki te Pihopa o Niu Tireni hei painga hei oranga mo tetahi kura hei whakaako i nga tamariki ki nga tikanga Karaipiture me nga tikanga o te Ingirihi me nga mahi kimi oranga. Me uru nga tamariki o nga iwi e rua me nga tamariki o nga rawakore me nga tamariki o nga tangata o nga moutere.

918 : 0 : 5. Eka o aua whenua i tangohia i roto nga te kau ara nga whenua e tiakina ana mo nga Maori, 160 eka no te whenua Karauna. I roto i te wahi i tangohia i roto o nga whenua tiaki mo nga Maori. Ko nga whenua pai rawa atu era otiia ko te 160 o te whenua Karauna he whenua pakihi rawa atu, a e takoto nei tona ahua inaianei.

I roto i te 918 kua tangohia ra, kei kona te 350 eka i ata rahuitia e Te Peina i mua mo nga Maori a koina ano te take i kore ai e whai painga taua kura, he pouri no nga tangata ki te tango-hanga hetanga o to ratou whenua.

I te whakataunga o nga whenua rahui i Motueka a ka rangona taua whakaotinga ka paahitia e te Porowinihera Kaunihera Whakatu tetahi motini e whakahe ana i te whakaputanga ketanga o enei whenua, me te ki hoki e tino takahi ana tenei i te ritenga i whakanohoia te takiwa o Whakatu. I tukua hoki tetahi memoriara ki te Heketari o te Koroni kei Ingarangi e whakaatu ana i nga take e tika ana Kia kaua e Whakaputaina nga karaati o aua whenua ki te Pihopa.

page 7

I runga i taua kupu whakahe a taua kaunihera, i tukua mai te whakaaetanga kia whakawakia taua mea i raro i tetahi tu whakawa, otiia no muri ka mahara penei, ahakoa kei te mau tonu to ratou whakahe ki te whakaputanga ketanga o aua whenua, me kati noaiho me waiho marire kei nui te raruraru i te pakarutanga o aua karaati.

I homai te ritenga mo nga rahui o Motueka ki te aroaro o te Paremete i te tau 1867 i runga i te motini a Paka (Mr. C. Parker) te mema mo Motueka. A i runga i tana i whakaatu ai me te whakahe hoki mo to whakahaerenga o tera whenua me era atu whenua hoki e puritia ana hei ora mo nga kura i raro i te tikanga tiaki i roto i te koroni ka whakaturia he Roiara Komihana i te tau 1869 kia viuia nga ritenga e pa ana ki enei mea.

I nga Komihana e whakaputa Ripoata ana ka ki penei: "I etahi keehi maha ko nga karaati mo etahi tu whenua penei, kei te tino he, kaore pea i te mana, i raro i te Ture. A tera tetahi whenua i tino pokanoa rawa te whakaputa ke i te mahi i whakaritea mo taua whenua ki hai rawa nei i haere te whakamahinga i runga i te take i whakaritea ai aua whenua i te tuatahi.…. Na reira ka mea nga Komihana i runga i te hiahia me te whakaaro kia whakapumautia ki nga tangata e whai paanga ana nga tika me nga painga i whakaarohia kia peratia i te tuatahi me whakaputa he Ture hei whakamana i te Kawanatanga kia whakaturia he Apiha Kaitiaki a me pumau enei whenua ki aia tiaki ai mo nga tangata me nga take i whakaritea ra i te tuatahi ana kitea kei te whakaputaina hetia nga ritenga mo aua wahi."

Mo runga mo nga karaati e koreotia ra inaianei e penei ana nga kupu a nga Komihana: "He nui te amuamu mo enei karaati e whakapumau ana i etahi whenua (ara he whenua i rahuitia i te tuatahi ma nga Maori katoa e noho tata ana ki Whakatu) kaore e tino rite ana ma nga Maori o taua takiwa…. Ko taua mahi whakatu kura i taua takiwa (Motueka) me penei te ki, kaore i kaha."

Kaore i whakamana nga ripoata a nga Komihana.

I te tau 1879 ka whakaturia ano he Komihana i raro i nga tino pukapuka whakamana, kia rapua kia whakaatutia nga ritenga mo te tino kareti o Niu Tireni me nga mahi kura hoki. Hui atu ki te mahi uiui ki era atu mahi whakaako; i rapua ano nga tikanga mo te whenua kura i Motueka, a tera e kitea nga korero o taua mea kei nga rarangi 137 tae ki 139, 157 tae ki 161, 162 tae ki 166, o te apiti ki te ripoata a nga Komihana. Kaore i tapiritia e nga Komihana he kupu mo te ahua o aua mahi whakaako na reira kaore e mohiotia i pehea ta ratou mahara mo enei mea.

Mo runga mo nga kupu o te pitihana e ki nei i hoatu e nga Maori enei whenua i runga i te ritenga me hoki mai aua whenua ki a ratou ana tutakina nga kura, e kore pea e kitea he korero hei whakapono i tera kupu, hei whakahe ranei. Otiia e tino mohiotia ana, kaore rawa i haere pai taua mahi, a he maha nga takahanga o te Karaati.

Tuatahi i mutu noa iho te kura i roto i nga tau e toru i te 1857 tae noa ki te 1860. Muri iho ka tutakina ano mo nga tau e wha, mai ia Maehe, 1864, tae ki a Mei, 1868, i runga i te omanga o nga tamariki i te mea kihai ratou i pai kia whakamahia ratou me te ahua whakatete ano hoki. I whakapuaretia ano i te marama o Mei, 1868, me te ahua pai o te haere i raro i te tiakanga o Te Ronihana Minita me te puare tonu i raro i aia ia Hohepa Peka mo nga tau 13. Me te ahua ngoikore haere. I whakaturia a Te Peka i te Mei, 1872. I tuturu te tutakitanga mai ano ia Mei, 1881, a mau mau whakatuwhera hou i te mea kua kore he tamariki hei whakaako.

Ko te tino putake i ngoi kore tonu ai taua kura mai ano i te tuatahi, he pouri tuturu no nga Maori o taua takiwa i te mea ka tangohia hetia a ratou whenua. Koi nei te take nana nei i arai nga Maori ki te tuku atu i o ratou tamariki me te hua o nga mahi puhaehae i kore ai nga Maori noho tawhiti e tuku mai i o ratou tamariki ki taua kura. No te whakatuwheratanga tuatahi. Ko Te Tuta, Minita te Kaiwhakaako i te mea kaore ano kia tangohia te whenua, a i pai rawa te haere. Otiia i te tangohanga i te whenua me te whakahekenga o nga Maori i nga wahi e mahia ana e ratou ki te kai, heoi, tupu ana he amuamu, he riri, he whakaparahako, a e mau tonu nei.

Tera ano he mate i puta i runga i te murunga o enei whenua a waiho ana hei he mo nga Maori i runga i etahi atu tikanga na te mea kihai i kaha taua kura na reira ka mahia he ritenga ke hei whakaako mo nga tamariki me te whakapau haere hoki i nga moni e hua mai ana i nga whenua penei. Kaore rawa nei i tika kia tangohia era moni i te mea hoki kua ata whakaritea he whenua utu nui mo tera mahi.

Tera e whakaaetia he take tika enei e Whai ake nei kia whakakahoretia aua karaati kia hanga hoki he Ture hei whakapumau aua whenua ki te Kaitiaki o te Katoa.

(1.)

E tino mohiotia ana e tino he ana nga Karauna karaati ki te Pihopa o Niu Tireni, kaore rawa i pono hoki. Ko te he ra tenei i te mea hoki ko nga whenua i ata whakaritea mo tetahi mahi ara hei painga mo etahi tangata Maori, kua whakaputaina ketia. Kaore i pono, inahoki ko aua whenua i ata whakaritea hei painga mo etahi tangata i runga i te whakaaetanga pono, ara he tikanga utu taua whakaaetanga mo te hokonga a o ratou whenua ki te Kamupane o Niu Tireni kua whakaputaina ke tia inaianei, kua kiia hei oranga ena mo te mahi whakaako i nga tamariki pakeha me nga tamariki a nga rawakore o era atu moutere.

(2.)

Ko nga ritenga o te karaati, kaore i whakamana ara tenei ritenga, me whakaako nui i nga tamariki ki te Karaipiture me nga matauranga katoa, me te reo Ingarihi, na kihai enei tikanga i tupono, inahoki he ngoikore noaiho te whakahaere, me te tutaki mo nga tau e toru e wha, a kua tino mutu rawa inaianei i te mea hoki kua kore he mahi mo taua kura.

Ahakoa kaore e taea te ki, pewhea ra nga painga ra kua tau ki nga Maori i runga i te tukunga i nga eka e 900, ara te wahi momona rawa o to ratou whenua hei oranga mo nga mahi kura. Otiia ka taea ano te ki ko te moni hua kua puta ki te tikanga Tiaki hei oranga, hei painga mo nga Maori e kore rawa e iti iho i te £8,000 mehemea i tika te whakahaere o enei whenua a mehemea ano kaore i whakarereketia te tikanga.

Hei mohiotanga ma te komiti mo runga mo tenei mea koia ka hoatu e au enei pukapuka e whai ake nei, ara : (1.) Pukapuka whakaatu mo te mahi o roto o te Porowinihera Kaunihera o Nerehana Whakatu mo runga mo te tukunga o te karaati ki te Pihopa o Niu Tireni mo etahi whenua i Motueka. (2.) Pukapuka huinga o nga kerero i whakapuakina ki te aroaro o te Roiara Komihana page 8i te tau 1870 i runga i tenei mea. (3.) Pukapuka huinga korero i whakapuakina ki te aroaro o te Roiara Koimihana i te tau 1879. (4.) Pukapuka huinga korero me nga ripoata mo te ahua o te kura i Motueka i nga tau 1856, 1876, 1877. (5.) Pukapuka huinga korero mo te kupu whakamahara mo nga tekau o te Kamupane o Niu Tireni. (6.) Nga mapi mo aua Rahui i Motueka.