Otakou Poraka.

E mea ana ahau me takoto motuhake aku korero mo tenei poraka, natemea e rere ke ana nga tikanga o te hoko. No te whakatarewatanga e Kawana Pitiroi i te mana hoko whenua a te Karauna i runga i nga eka 150,000 i te Waipounamu i te marama o Pepuere, 1844, kia ahei ai te Whakaminenga o Niu Tireni ki te whakanohonoho tangata i te kainga hou ko Niu Etinipara te ingoa—ka hokona e tetahi apiha o te Kawanatanga i te 31 o nga ra o Hurae, 1844, mo taua Wha-karainenga tera piihi whenua e mohiotia ana ko te poraka o Otakou e 400,000 nga eka, mo nga moni |e £2,400, a i whakaae hoki te Whakaminenga ki te whiriwhiri i taua 150,000 eka hei whenua mo taua kainga ka tuku ai i to toenga ki te Karauna.

E toru nga poraka whenua i roto i te hoko i puritia e nga Maori, ara, i Otakou Heeti, i Taieri, me Te Karoro, ko nga eka o aua poraka e 9,615 eka. Kihai i ata tatauria nga Maori e noho ana i runga i te whenua i te wa i hokona ai, engari i kiia i te timatanga o taua tau e rua rau aua tangata.

I te wa i hokona ai te whenua e ai ki ta Te Haimona, te apiha i whakaritea e te Kawanatanga hei hoko, i ki a Tuhawaiki, a Taiaroa, a Karetai hoki i a ratou ko o ratou tangata te whenua i waenganui o Otakou o Taieri; a ko te whenua i Taieri ahu atu ki Tokota i a Tuhawaiki me ona whanauuga. I meingatia ano i taua wa kia whakaritea he porohita ma nga Maori, haunga ia nga whenua i puritia e ratou, pena ano me nga porohita i whakaaetia i era atu hoko a te Whakamine-nga o Niu Tireni; inahoki nga kupu a Te Haimona i tuhi ai i te 2 o nga ra o Hepetema, 1844, mo tana (taua) hoko ara. " I penei ai taku whakahaere i nga porohita ma nga Maori he tino mohio naku kihai ratou i marama ki nga tikanga o era atu hoko a ratou i o ratou whenua nunui, a i runga i te kupu a Kanara Wairaweke i waihotia e ahau ma te Kawana e whiriwhiri etahi atu porohita ara te wahanga kotahi i roto i nga wahanga kotahi tekau o nga whenua katoa e hokoua ana e te Whaka-minenga o Niu Tireni, no reira kihai ahau i whai kupu ki nga Maori mo aua porohita."

I raro i nga whakaritenga i waenganui o te Whakaminenga o Niu Tireni me tetahi Kamupene tangata i Otakou i te tau 1847 i meingatia kia 144,600 eka nga whenua mo te kainga o Niu Etini-para, a ko nga wahi whakatekau o tenei whenua ka tae ki te 14,460 eka. Otira i runga i nga tikanga o te hoko a te Whakaminenga ratou ko te kamupene i Otakou kahore i taea te wehe ke tetahi wahi o te whenua i riro i te Kamupene hei porohita ma nga Maori, engari i meingatia ano kia whakaritea he whenua ma ratou i roto i te toenga o taua poraka; ka kitea hoki tenei mehemoa ka korerotia nga pukapuka o te Paremete me nga ripoata a te Whakaminenga o Niu Tireni; inahoki etahi o nga kupu:—

I tuhituhi ripoata a Kanara Wairaweke ki te Hekeretari o te Whakaminenga i te 31 o nga ra o Akuhata, 1844, mo te hoko o te Poraka o Otakou, a i penei hoki ana kupu mo aua porohita ara: "E rua nga take hei tino whakaaro iho ma te Kawana: take tuatahi, ko te toenga o te whenua i waho o te 150,000 cka (eka) e tangohia ana c te Whakaminenga ma ratou, me pewhea ra te tuku i taua whenua a muri ake nci; take tuarua, ko nga porohita ma nga Maori pena me nga porohita e whaka-ritea ana ma ratou i era atu kainga kihai hoki i whakaurua he kupu whakarite rahui i roto i te pukapuka whakakakoto tikanga mo te kainga o Nui Etinipara, a kia oti hoki nga whenua te ruri kia tirohia nga wahi e paingia aua katahi enei ka taea te whakaoti."

I tuhituhia e Meiha Rotimana (Eetimana), te Huperetene o Niu Manita, tetahi pukapuka i to 23.o nga ra o Mei, 1844, ki a Kawana Pitiroi, he whakaatu kupu atu nana mo nga mahi a Te Haimona i runga i tana whakahaere i te hoko o Otakou, a i ki aia i roto i taua pukapuka kia tae ki te wa e whiriwhiria ai nga tekiona whenua me haere atu tetahi apiha ki runga i te whenua whiriwhin ai i nga wahi hei porohita ma te Kawanatanga ma nga Maori hoki, a i ki ano hoki ia ka whakaturia e ia a Te Hai-mona hei whiriwhiri i aua wahi (mehemea iaka kore e tae wawe atu kia ia tetahi kupu whakakore i (taua mahara ana). I whai kupu ano hoki a Meiha Retimana kia Kawana Pitiroi mo aua porohita, i roto i tetahi pukapuka i tuhia e ia i te 12 o nga ra o Huue, 1844: I matua whakaaturia atu e ia te ahua o te whakahaere mo nga porohita a te Kawanatanga, ka mutu ka penei ana kupu mo tana whakahaere i nga porohita e wehea ana ma nga Maori: " Kua kite ahau ki te tuaono o nga rarangi o te pukapuka whakatakoto tikanga mo te Kainga o Niu Etinipara, ko nga whenua i whaka-ritea e te Whakaminenga o Niu Tireni i mua ma nga Maori kua waihotia ma te Kawanatanga o te page 14takiwa e whakarite inaianei; kati ka tono atu ahau mo te taha ki nga Maori Ma homai ma nga Maori te wahanga kotahi tekau o ia ahua whenua, ara, nga whenua o te taone nga whenua i waho tata o te Taone, me nga whenua koraha, a ka whakaritea e maua ko te tino kaiwhakahaere o te Whakaminenga mo te kainga hou, te ahua o te whiriwhiri i aua whenua, ki te kore ia e tae wawe mai ki au o kupu tohutohu i mua o te taenga mai o te kaiwhakahaere o te Whakarmnenga me nga pakeha mo taua kainga."

I roto i tetahi pukapuka i tuhituhia e te Haringitana, te Hekeretari o te Whakaminenga ki te tino kaiwhakahaere o te Whakaminenga, he whakaatu atu nana i nga tikanga hou mo te hoko o te poraka o te Kamupene i Otakou, i whakaae a ia mo te taha ki te Whakaminenga e whai mana ana te Kawanatanga o te takiwa ki te whakarite porohita ma nga Maori i roto i taua poraka, haunga auo hoki nga whenua i kapea ma nga Maori, e kore cra e kiia he porowhita i whakaritea c te Whakaminenga o Niu Tireni.

Ko te tikanga wehewehe whenua ma nga Maori tetahi o nga tino kupu i whakauraa ki roto i te pukanuka whakaaetanga i tuhia i te 14 o nga ra o Noema, 1840, a na tana whakaaetanga hoki i puta ai te pukapuka whakamana i te Whakaminenga o Niu Tireni i te 12 o nga ra o Pepuere, 1841. Koi te 13 o nga rarangi o taua pukapuka whakaaetanga enei tikanga mo nga porohita mo nga Maori ara: "I te mea kua whakaae te Whakaminenga ki te whakarite i etahi whenua hei oranga mo nga Maori, e whakaaetia ana i konei ma te Kawanatanga o te Kuini e wehe aua whenua i roto i nga whenua katoa e karaatiria ana ki te Whakaminenga, hei whakaea i nga kupu i roto i te pukapuka whakaaetanga kia whakaritea he whenua hei oranga mo nga Maori, engari e puritia ana e te Kawanatanga te mana ki te wehe ke i etahi whenua e mahara ana ratou e tika ana e pai ana hei oranga mo nga Maori i roto i era atu whenua." Ko te tikanga o te kupu i roto i te pukapuka whakaaetanga be wehe ki i te wahanga kotahi i roto i nga wahanga kotahi tekau. I te marama o Aperira, 1846, i puta he karaati tuku rawa atu i te 400,000 eka raki te Whakaminenga o Niu Tireni, ko nga porohita anake i whakaritea mo nga Maori i kapea ki waho o taua karaati.

I te 5 o nga ra o Hurac, 1850, i whakakorea e te Whakaminenga o. Niu Tireni te mana i tukua noi ki a ratou, a ko a ratou whenua katoa i riro i a te Kuini i raro i nga tikanga o te 113 o nga rarangi o te Ture o te 10 me te 11 o nga tau o te Kuinitanga o te Kuini, i raro hoki i nga kupu tohutohu o te tau 1846, me te 12 o nga ra o Akuhata, 1850, mo nga whenua o te Karauna i roto i te koroni.

I te mea kahore i hokona e te Kamupene o Otakou te 144,600 i whakaurua nei ki roto i to ratou kirimina ki te Whakaminenga o Niu Tireni o te tau 1847 a kahore hoki i whakanohonohoia e ratou he tangata ki taua whenua, ka kore to ratou mana ki taua whenua i te 23 o Noema, 1852. Ahakoa te korenga e taea e te Kamupene o Otakou te whakamana i te kirimina ki te Whakaminenga o Niu Tireni, i mahara te Kawanatanga o Ingarangi he mea pai kia whakahaerea nga wahi i toe o te 144,600 eka i runga i nga tikanga i whakaritea i mua, tae noa ki te wa e puta ai i te Paremete tetahi kupu hei whakarereke, a i puta he kupu tohutohu ki te Komihana o nga whenua o te Karauna kia whakahaerea c ia nga wahi i toe o taua 144,600 eka i raro i aua tikanga, a ko te toenga o te Poraka o Otakou me whakahaere i raro i nga whakaritenga a te Kawanatanga i tuhia i te 4 o nga ra o Maehe, 1853.

Ahakoa ka taea te ki e te tangata i whakarerea e te Karauna tona mana ki te 400,000 eka i roto i te Poraka o Otakou i te tukunga atu i te karaati o taua whenua ki te Whakaminenga i te 13 o nga ra o Aperira, 1846, i hoki ano nga whenua a te Whakaminenga ki te Karauna i runga i to ratou whakahokinga i te pukapuka whakamana i a ratou i Hurae, 1850, a kua taea noatia i muri mai i taua wa te wehe ke i nga wahanga whakatekau i roto i te toenga o te poraka, i waho o te wahi i riro i te Kamupene.

I tino marama te whakaaetanga a te Whakaminenga o Niu Tireni kia wehea ketia nga wahanga whakatekau i roto i te Poraka o Otakou ma nga Maori pena hoki me era atu kainga a ratou; engari i waihotia ma te Kawanatanga o te Koroni e whakarite e whiriwhiri hoki i aua whenua, otira kihai i whakahaua e Kawana Pitiroi kia whiriwhiria aua whenua ahakoa i maha nga kiinga atu a te Huperetene o Niu Manita ki a ia he mea pai kia peratia. Kahore i te mohiotia te take i kore ai e whakaritea aua whenua, natemea ko tetahi o nga tino tikanga i whakatarewatia ai te mana hoko o te Karauna "me whakamana nga whakaritenga a te Kawanatanga mo nga kainga o te Whakaminenga o Niu Tireni."

Heoi, he mea he rawa kia whakawhiwhia ho mate ki nga Maori e whai take ana mo te korenga e whakaritea e te Kawanatanga o te Koroni nga wahi o te Poraka o Otakou i whakaaetia nei e tika ana kia riro i a ratou : kaati ka kitea inaianei ko te mea tika me tere tonu te whakahaere i tetahi tikanga hei whakaora i te mate i tau nei ki nga Maori i runga i te korenga e whakaritea he whenua ma ratou. Hore kau he porowhita i whakaritea ma nga Maori i roto i te Poraka o Otakou, ko nga whenua hoki e nohoia nei e ratou i puritia era e ratou i te wa o te hoko, koia na hoki etahi wahi o ratou whenua o mua. I whakaaetia ano hoki tenei e te Whakaminenga o Niu Tireni ara e to ratou hekeretari e te Haringitana i tana whakaaetanga e tika ana kia whakaritea e te Kawanatanga he porowhita ma nga Maori i roto i te poraka i runga i te whakahaere a te Whakaminenga.

Kahore ano ahau i ahei te ui ki nga Maori e whai paanga ana ki taua poraka mehemea ranei e whakaae ana ratou kia riro he whenua i a ratou hei utu mo te korenga e whakaritea nga wahi whakatekau i memgatia nei kia tukua ki a ratou, no reira e kore ahau e ahei te whakaatu atu i etahi kupu mo te taha ki a ratou. Heoi ano hoki te mea kahore ano i whakaritea ki a ratou ko te wehe i nga wahi whakatekau. Kihai hoki i whakaaetia he hohipetera he kura ranei i te hokonga o te whenua Mehemea e whakaaetia ana e tika ana kai riro i a ratou nga wahi whakatekau, ko nga eka 14,600 te hokmga iho o nga eka e tika ana kia wehea atu ma nga kai hoko ma o ratou uri ranei i te tuatahi, me te apiti atu i etahi atu eka hei utu mo nga tau maha i hapa ai ratou i nea panga o enei whenua.

Ka tukua katoatia atu enei kupu, ki a koe o te Kawana.