Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Proceedings of the Third Kotahitanga Parliament, April to May 1894

[Pakirikiri Wenerei, Mei 30, 1894]

10 a.m,

Pakirikiri Wenerei, Mei 30, 1894.

Ka puare te Whare.

page 142

Tiamana.—Nga mema i noho e 32.

1 Motini No 45, W. Kiriwehi.
2 Motini No 46, W. Kiriwehi.
3 Motini No 47, Wiremu Katene

W. Kiriwehi Motini No 45. W, Katene.—Tautoko.

W. Kiriwehi Motini No 46. W. Katene—Tautoko.

W. Katene Motini No 47. H. Paea.—Tautoko.

W. Katene.—Tautoko mote Motini No 45. Kia tere tonu te whakahaere inga kirihipi i tenei wa tonu ka whakaingoa inga mema e rite ana mo taua mahi a e inoi aua hoki ahau kia tere tonu ake hoki te kirihipi mo te taha kia matau.

H. Paerata.—E mahara ana ahau ko nga tangate e 40 i ko ahiria nei e tatau mo runga i enei mahi katoa a e mea ana ahau hei aua tangata aa ano.

H. Ropiha.—E whakapai ana ahau ki renei motini a e tono ana ahau me whakaingoa marie ano nga tangata mo te haina haere i nga kirihipi.

R. Rangiheuea.—Ma Kiriwehi e whakuhaae te haina ote kirihipi [unclear: ruo] te taha kia matou.

H. Niania.—Ko peai te Uamairangi te kai haina ma te taha kia matou.

H. Tukino.—E mea ana ahau me hanga rawa he korero ma nga tangata haere ki te mau haere ite kirihipi kia pai rawa mo nga kuaha pakeke ara Ate Whiti A. Tawhiao Ngatimania poto hei mea e riro pai mai ai ratou ki roto e tenei kotahitanga.

Liamana.—kei te pai uga korero ate minita nei a e mea ana ahau koia pu tetahi e haere mo te haina ki te tahi ki wa kato a mo te taha ki Tarauaki ko te kakukura me toona ta atu ki a te Whiti ma.

H. Ruru.—E tautoko ana ahau i nga kupu a te tiamana

W. Katene.—Mo Waikato ko te Heuheu me toona hoa Me Rotorua me taurunga A kume T Waata Mo whangaparaoa me oua waahi katoa ko Ngamoki Hirama Mokopapaki mo Ha araki Whitianga me [unclear: ona] waahi katoa ko Mangakahia.

H. P. Tunuiarangi.—E whakapai ana ahau ki tenei motini a e aite ana [unclear: mete mea kua] whaiti hoi kei nga tangata kua ingatia nei ta [unclear: ritenga] ite wa e rite ai ratou me te haore page 143E rika ana nga korero a tukino e mea ana ano hoki au tenei tetahi waahi pakeke kei tetahi waahi o ngatigorou i te taki wa o Ropata te Wahawaha e hiahia ana ahau kia airo mai tenei iwi no te mea kei tetaha pakeha tonu aatou ko pakeke o tawhiao raua ko te Whiti kei runga ote taha maori nei a e tino whaka ingoatia ana e ahau kote Heuheu tonu mo waikato ahu atu ki taranaki a ko ahau pu tetahi ko [unclear: tainahau] tetahi e haere mo te taha kia te whiti me o reira takiwa atu hoki e mea ana au me tiki hei tangata ko noatu mo taha ki ngatipoaou.

R. Wharerau.—E mea ana ahau ko hone heko tetahi hei hoa mo Tunuiarangi ma, mo te taha kia te whiti ma.

Tiamana.—E ingoatia ana hoki e ahau a H. Mangakahia hei hoa monga hunga haere ko Taranaki me ona Wahi atu.

R. Rangihenea.—E tautoke ana ahau i enei korero katoa.

H. Mokopapaki.—Epai ana me haere kia Tawhiao te tuatahi konga tangata katoa o tauranga no raro katoa ia tawhi ao kia oti mai te takiwa o tawhiao he mea noa o tauranga.

H. Paea.—E mea ana ahau konga atha kaua e haere kite haina i nga iwi.

H. Ropiha.—E tautoko ona ahau ko nga ateha kaua rawa e haere ki te haina engari me whakamutu ka pai te haere kite haina i nga kirihipi ki nga iwi.

H. Tupara.—E tautoko ana ahau ko Hone Heke e haere kia te whiti.

T. Waata.—E whakaae ana ahau ko au tetahi hei whaka haere mo te haina mo tenei kirihipi.

W. Kiriwehi.—E whakaae ana ahau a e mea ana ahau ko porokoru me whakaingoa mote haina ote takiwa ki whanga nui.

H. P. Tunuiarangi.—E tautoko ana ahau i te korero a w. kiriwehi mehemea e kaha ia kite haere kinga takiwa katoa krnui te pai notemea ko taku tino hiahia me haina tonu i muri tata o tenei paremata ko ahau i runga i aku haere mo runga o tenei mahi kaore rawa au e tono atu i tətahi oranga mooku ite kawanatanga i tetahi rangatira ranei. Ko au tetahi onga ateha nui ote kawanatanga i runga ote motu nei otira ite tau 1891 ka puta taku kupu ite tiriti o Waitangi ka mutu taku mahi ateha ko taku mohio ko ahau ateha i una tuatahi [unclear: o matou] page 144Katoa otira e hari ana ahau mo te Ingoatanga mai o H. Heke hei hoa mo matau a e hari ana ahau monga korero pai katoa i korerotia nei i tenei ka natemea kote kaupapa tenei o to tatau Pire Tono Mana ko te haina i nga motu e ma kete kirihipi mote whakawhiti atu ki Ingarangi. Mote takiwa Ngatiporou. E penei ana ahau mehemea etaea e tenei whare mete Timoti Whiua ranei e haere kia R. Wahawaha. Mengatiporou nga Iwi e pakeke ana ki ta tatau maei e ana ahau koia e haere ki reira.

Tiamana.—Kei waenganui ia mana ko Timoti Whiua ma mana e haina kote ota pepa ate Kawanatanga e £200 i tera tau i mate taua moni no reira kaore i kaha kita mau haere inga kirihipi.

W. Ihaia.—Kaore e kirihipi o tetahi taha o Hokianga tae ki Muriwhenua a e tono atu ana au me homai e kirinipi mo reira otira i tonoa ano e au ite Waipatu i te tau 1893.

Pika.—Nga mema e whakaae ana ki tenei Motini No 45 me ki mai Ae! Ae! kua riro ite Ae! kua paahi Mei 30, 1894, at 10 a.m.

W. Kahurunga.—Nga tangata mo te takiwa o te Wairoa, mote hania mote kirihipi. Watene kaharunga, kerei Teota, Hoori Niania. Kua nekehia te whare 2 p.m.

2 p.m. Turei, Mei 30, 1894,

Ka puare te whare. Pika, M. Teata; Tiamana, T. Tikao.

Ka te Whakahokinga mai e te Rumanga o te Whare Ariki i pukapuka kaute ooga moni i kokia mate Kawanatanga i te Waipatu 1898, £628. He məa tuku mai e ratau ma te Runanga o te Whare o Raro e whatatau. No reira enga mema e tukua atu ana kia koutou pahea ta koutou whakaaro.

H. Ropiha,—E mea ana ahau me paahi tenei kaute i runga ano i te kaute a T. Whiua. Engari ko te wahi kia Te-whatahoro me waiho tena. Notemea kei to ngaro atu ia ionei ake te wa e ina an a ia.

H. Paea.—E tautoko ana ahau inga korero a H. Ropiha.

H. Tukino, Minita.—Tautoko.

R. Rangiheuea, Minita,—E rapu aua ahau i te puenga e enei moni, e rapu ana ahau pehea eanei a ratau ritenga na te tangata kotahi ranei notemea kei te pukakuka e mau ana page 145nga mahi hei [unclear: paunga] mo enei moni, a he rere ke nga mahi i pau ai! no reira e raruraru ana te ngakau ki tenei kaute hemea tika ma tetahi onga Minita e whakamarama mo te maa ko te ara tenei he moni kia marama rawa te paunga me te toenga onga moni, no te mea kaore rawa he tikanga kia hoatu noatu [unclear: he] moni i runga ite nama me punga rawa katahi ka tika.

H. Ropiha.—E tino mea ana ahau inaianei me paahi i runga i tenei take kia tae mai nga Rihiiti o te paunga o enei moni.

H. P. Tunuiarangi, Minita.—E tika ana nga korero ate Minita kua noho ake ra hoi ko taku kupu tenei ko au tetahi onga Minita kaore rawa e mohio mote kaute mo enei moni e rite tahi ana tatau hoi ano aku e mohio ana kote Ripoata ate Kawanatanga i tera tau terua konga moni i kohia i te Kawanatauga o Mangakahia £180 ko taku rongo kau ano etira kaore au e mohio i rongo au kua uru mai taua moni ki enei otira kaore rawa au i mohio ki te take o taua rironga mai. Hoi i tenei Paremata mehemea he moni he aha ranei e homai ana ki te kawanatanga tera au e inoi atu kia ratau hia korerotia nai ki au kia Whakamohiotia ahau ara matau katoa kinga mea katoa. E whakaae taha mani ana ahau kinha korero a H. Ropiha kaore hoki au e marama rawa ana ki tenei kauto kote moni ia Tewhatahoro raano noho katoa i enei moni he moni kotahi me enei i te kaute a Timoti Whiua.

H. Tukino, Minita.—kaore au i mohio kite paunga o enei moni ahakoa ko au tetahi onga Minita ote Kawanatanga. Engari ko etahi onga moni i pau i rongo au e whakahuatia ana, engari kaore e kaha ki te kii penei e he ana te paunga onga moni. E tautoko ana ahau inga kupu ate Minita Hon. R. Rangiheuea.

R. Wharerau, Minita.—Kei au te pukapuka ko te kaute ote paunga ote £25 i homai maku.

Tiamana.—ko te whakataunga tika mo tenei kaute kia takoto Mario nga Rihiiti ia Timoti Whiua, Minita kite hui ote Paremata Maori ka tu ki Ohinemutu Rotorua ate 7 onga ra o Maehe, 1895.

Pika,—Nga mema e whakaae aua ki tenei whakatau me ki mai Ae! Ae! Kua riro ite Ae! kua paahi, Mei, 30, 1894, at 2 p.m.

Kote Ripoata [unclear: maiate] Runanga o te Whare Ariki monga mema mo te komiti monga mema ote koroni ki Poneke, 1, [unclear: Henare Tomoana], 2 Hoori Rophia, 3 Watena Kaharanga, 4 page 146Otene Pomare, 5 H. Tehoata. Menemana ate Runanga Ariki. Ekore e araia nga mema e uru mai.

H. P. Tunuiarangi, Minita.—Ko taku kupu mo tenei whakatau a te Whare Ariki, Konga tangata a tae ki Wairarapa hei reira tatau whiriwhiri ai i etahi tangata hei hoa monga mema e 4 kua whakataua mai nei ete Runanga Ariki.

Pika.—Nga mema e whakaae ana kia whakaurua te Rarangi Ingoa mango mema ki Poneke o te Runanga Ariki me ote Whare o Raro me ki mai Ae! Ae! Kua riro ite Ae! Kua nekehia 7 p.m.

7 p.m. Ka puare te Whare. Pika, M. Teata. Tiamana T. Tikao.

Nga mahi i tenei po kote whakatuturu inga tangata mo te komiti ki Poneke i runga i te motini a Hone Heke. Kua whakaaetia e tenei Whare. Ko o ratau Ingoa. Kei nga korero o te 29 Mei, 1894, at 10 a.m., e mau ana.

Pika.—Nga mema e pai ana ki tenei rarangi ingoa hei me ma mo te komiti ki Poneke i runga i te motini a Hone Heke me ki mai ae! ae! kua riro ite ae! Kua paahi mei 30, 1894, at 7 p.m.

Te pitihana ate peene o Heretaunga

H. P. Tunuiarangi.—Kaore he tikanga o tenei pitihana kia mahia e tene whare no to mea kua tukua a tenei paremata he mana ki nga marae me o ratou komiti hoi kei nga komiti o nga marae te ritenga.

T. Whiua.—Tautoko.

H. Heke.—Tautoko,

Pika.—Nga mema e pai ana kei nga komiti marae to ritenga mo tanei pitihana me ki mai ae! ae! kua riro ite ae paahi mei 30, 1894, at 7 p.m.

Tiamana.—Kote tumuaki kaore o whakakorea tana tunga mema notemea kotahi tonu tau e mana ai taua tumuakitanga no reira e mana ano ia i tana tunga mema mehemea ka korero a ia i ana mahara.

Tuarua.—Kua hoki mai te whakaaetanga o ie tumuaki i te whare ariki a e tika ana kia oatitia a ia aianei.

Pika.—Ka whakaoati ia Pene taui hei tumuaki.

page 147

Pene Taui—Ka oati i tenei ra Mei 30, 1894, at 7 p.m.

[unclear: Ki] muri o tana oatitanga ka tu ka mea E nga mema honore kia ora tonu koutou katoa a e hiahia ana ahau me tea ora nga [unclear: mema katoa] kite hui ka tu nei ki Rotorua ate 7 onga ra maehe 1895.

Tiamana.—E mea ana ahau me whakapai katoa tatau kia tatau i tenei po no te mea ka pakaru tatau apopo taku kia koutou katoa e aroha ana ahau e mihi ana kia koutou i runga i to koutou kaha ki te mahi i nga mahi i ote i tenei [unclear: taunga] o te paremata maori kia [unclear: ora tonu] nga minita ote kawanatanga te aputihana tae atu ki nga mema honore katoa ma te atua tatau katoa e tiaki.

Nga Pire i Paahitia e tenei Paremata Maori.

1. Kote pire Tono Mana Motuhake a te Kotahitanga o te Iwi Maori o Nui-Tireni.
2. Kote Pitihana i hanga mo te Pire Tono Mana Motnhake.
3. Kote Tono a Temarini Tamakarau ote Urewera.
4. Ko te whakahaero i te haina o nga kirihipi kinga [unclear: motu e] i tenei tau.
5. Tuku Mana Kinga komiti onga Marae.
6. Me whakawhiti ki Ingarangi Te Pire Tono Mana, Ite wa e rite ai.
7. Ko mohi Teatahihikoia hei Pika mote Paremata Maori at Runaga Whiriwhiri.
8. Te tono a Hoori Ropiha kia tu te aputihana.
9. Te tono a nga wahine kia tu he komiti mo ratau.
10. Ko te Rihina o Heoare [unclear: Tomoana] tona nohoanga Pika.
11. Kate pitihana turaki mo to Ture Hoko whakawhiwhi [unclear: whenua Maori] 1893–Ture Reiti [unclear: whenua] Maori 1893.
12. Pinepine Tekura (Pire a Wi Pere)
13. Te Pitihana o Pinepine Tekura.
14. Pire Kohi moni.
15. Pire Tuku [unclear: mana kite] Kawantanga Maori.page 148
16. Ture Perehi.
17. Pire Roia.
18. Pire Marae.
19. Whakatu komiti [unclear: hei] Loa mo te Kawanatanga.
20. Tumuaki mote Paremata Maori ko Pene Taui o Ngapuhi
21. Te Tono ate Arawa kia tu te [unclear: hui] ote Paremata Maori ki Ohinemutu Rotorua. Ate 7 Maehe 1895, 2 p.m.

Ko nga mea katoa kua pahitia tika tia enga. Whare e rua nei kua pahitia i runga i te pono i te tika ka hainatia e au Na Pene Taui.

Nga Pire kihai i paahi i nukuhia kite hui ki Rotorua.

1. Te motini a Pene Taui mo te whakakore pooti mema mo te Paremata mote koroni, ko te panuitanga tuatahi i peahitia i konei.
2. Te Pitihana a Porokoru Patapu.
3. Pitihana mote Pihopa Maori i nekehia kia tu te Hinota ki Weakatu, 1895.
4. Te Pitihana a W. kaharunga.
5. Te Pitihana a K. Kiwa.
6. Te Tono a Te Hauheu Tukino i te tunga tuturu mo te Paremata Maori ki Tokaanu—taupo—Hui—a—Tia.
7. Te Pitihana a Te Henheu Tukino.