Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Proceedings of the Third Kotahitanga Parliament, April to May 1894

Pakirikiri, Mei 25, 1894

10 a.m.

Pakirikiri, Mei 25, 1894.

Tiamana.—Ka puare te Whare

Ika.—E 34 Mema. Pinepine Tekura.

W. Katene.—Kei te raruraru ahau mo te Pire a Wi Pere i te korerotanga e etahi ano onga Mema ri waho, a, [unclear: epai] ana ano ki roto ito Whare nei wahi ai. E tautoko aua ahau inga menemana.

Tiamana—Enga Honore Mema, kua whakaatu ahau kia koutou, kaua rawa e mauria atu nga mahi o tenei Whare ki waho kote ritenga o era tu mea, keite kai whakawa Pakeha te mutunga mai o era tu mea. Ekore e tika nga korero o tenei Whare kia whai korerotia ki roto i tera Whare i era atu Whare ranei, ahakoa kino. Hoi, mehemea na etahi onga Mema o te runanga ariki enei tikanga, ka kii penei atu au mo ratou. Ka tino mutu to ratau tae mai i ahau ki roto i tenei Whare.

H. Ruru.—Heoi ano te take oku i maia ai ki te, korero i tera Whare he pupuri naaku inga Mema e tino hiahia ana kite hoki atu ki o ratau. kainga notemea, mehemea e paahi te Pire a Wi Pere aianei tenei Whare ka tukua atu kite Rununga Ariki. A, ko apopo ite ata ka haere atu nga mema torutoru i toe iho e mahi taua Pire, mehemea ekore e paahitia ete Rununga Ariki. Tuarua. O aku kupu naaku nga mema katoa i powhiri. Kia haere mai ki konei. A, naaku hoki te Pire e mahia nei, ko taku hiahia kia oti taku Pire.

Tiamana—Me whakamutu pai noa iho enei korero i runga ite rangimarie.

H. Heke.—Kote paunga tenei o aku Mahara katoa mo runga ote Pire a Wi Pire, a, ki taku mahara keita tirotiro ate Whare te ritenga.

H. Ropiha.—Kei te [unclear: tino] whakapai ahau kinga whakatika page 120tika katoa ote Pire a Wi Pere, ite mea kua pau katoa oku mahara mo runga i tenəi Pire katoa. No reira etono atu ana ahau ite pooti kia tukua mai. "Hiahia!" "Kapai!"

Tiamana.—Tuku [unclear: pooti] mote rarangi 55 ote Pire, o Pinepine [unclear: Tekura]. Nga mema e whakaae ana kia patua te raraegi 55 me ki mae Ae! Ae! kua riro ite Ae! Noo! Enga Hon. Mema, keite nui taku whakapai atu kia koutou mo runga i to koutou kaha ki te mahi i tenei Pire, me ona whakatikatika katoa, a, e hangai tonu ana hoki te ahua onga whakatikatika katoa ki runga i o tatau hiahia katoa, a, e ahei ana kia kua he pire noto Kotahitanga. Hoi, kua paahi te Pire a Wi Pera a Pinepine [unclear: Tekura] i tenei ra, Mei 25.1894. Konga rarangi i patua, a, i whakaurua atu he riiwhi mo aua rarangi kote rarangi 20 mete 21. [unclear: Heoi], kote rarangi 55 i tino patua rawatia atu.

Ka nehehia [unclear: te] whare mo ate 2 p.m.

2 p.m.

Tiamana.—Kua puare te Whare.

Pika.—Mahi Tuatahi.

1. Ko to Ripoata ate komiti [unclear: whitiwhiti] mote Ripoata ate Kawanatanga.
2. Ko to whakatanga mai ate Runanga ote. Whare Ariki. Mote menemana mote Rarangi Tuatahi. Mote Pire Mana.

Me korero te Whare mo tonei menemana Mote Pire mana.

H. Rophia.—Kanui te marama ote Menemana mai ate Runanga Ariki mo taua Rarangi. A, kaore ano hoki enga mema he mana o tenei putake ki taku mohio. Hemea tika kia whakaaetia.

P. Tani.—E tautoko aua ahua mote [unclear: inoi] atu kia tukua mai te Pooti.

T. Whiua.—E tono ana kite Tianana kia panuitia mai ano te Pire mete Menemana.

Tiamana.—Ka Panui ite Pire, mete Menemana.

T. Whiua.—E pohehe ana ahau kite komiti ote Menemana E patai ano ko tehea komiti?

A. Tekume.—Ko taua komiti ano i kohiria i konei.

T. Whiua.—Mehemea ko taua komiti i kowhiria atu e page 121tenei Paremata Maori, te komiti i Menemanatia mai nei, e te Runanga Ariki. E tautoko ana ahau.

Tiamana.—Konga tangata ote komiti i kowhiria i tenei Paremata hei hoa mote Kawanatanga kinga mahi, mo te kirihipi me etahi atu mahi. Kei ae Kawanatanga te ritenga. No reira emea ana ahau epai ana nga kupu ote menemana nei te tuku atu ki roto ote Ripoata.

Pika.—Tuku pooti. Nga mema e whakaae ana kia apititia te menemana ate Rununga Ariki mote rarangi tuatahi ote Pire Mana, me ki mai Ae! Ae! kua riro ite Ae! Paahi, Mei 25, 1834. Apiti ote Rarangi Tuatoru atu Pire Mana. Nga mema e whakaae ana kito apiti. Mo tenei Rarangi n.e ki mai Ae! Ae! kua riro ite Ao! Paahi, Mei 25, 1834. Motini No. 3.A W. Katene.

W. Katene.—Ko tenei motini he tono naaku i tetahi oranga monga mahi ate kawanatanga kote kohi i runga i taku hiahia 1a mate tangata kotahi wahine tamaiti puta noa i nga motu e rua a kei te tangata te hiahia mo te nui atu.

Tiamana.—Me hanga mai ano he pire mo te motini nei a e mea ana ahau me whakatakoto mai ete kawanatanga te pukapuka onga moni inaianei a e mea ana hoki au kanui te pakeke o tenei [unclear: 1s] i runga ano i etahi take. A he take tika tenei me neke kite marae kia rongo nga iwi otira ka tuturu taaku kupu me neke hei muri atu ite panuitanga onga pukapuka moni ate kawanatanga kaua te whare e korero mai inaianei mo tenei take.

T. Whiua.—E tono ana ahau kia whakaaturia nga puka puka moni te kaute kia mohio nga mema ki te paunga menga moni e toe ana ki te kawanatanga ka tukua atu e ahau inaianei.

Tiamana.—Me nuku mo tetahi taima tenei take,

Motini No 36 a H. Heke.

Tiamana.—Kua whakamaramatia ano ete honore mema e mohio ana ano koutou no reira me korero te whare mo tenei take.

H. Ropiha.—E mea ana ahau heoi ano te komiti ko nga mema ake ano o te koroni a kaua e hoatu nga rangatira nei pera me tera tau he nui rawa atu te raruraru otira keite whare te ritenga a e pai ana tenei motini e hai aaa-me tuku te pooti whakaae mo te motini a hei [unclear: teira] ka kowhiri.

page 122

Pika.—Nga mema e whakaae ana me ki mai ae! ae! kua riro ite ae!

W. Katene.—E mea ana ahau kaua nga rangatira nei e haere ki poneke mo taua komiti pera mote raruraru o tera tau otira kei te whare te ritenga.

H. Ropiha.—Hei te kawanatanga Maori anake e haere hei hoa mo nga mema o te koroni ki poneke kaua nga rangatira

W. Katene.—E tautoko ana au a e mea ana ahau ko te Pika mete Tiamana hei hoa mo te kawanatanga.

R. Wirihana.—E tautoko ana ahau.

Tiamana.—E nga mema honore kua mahara koutou ki a koutou kupu koi konei e takoto ana i mea he komiti he hoa me nga mema mo te koroni. Otira kua rito mai nei hei a maua he hoa e tika ana otira heoi nei te he ko te kore oranga mote noho ki Poneke e pai ana ano te haere onga rangatira ki reira i runga ano i te ratau hiahia. E whakaari ana au ko Hoori Ropiha tonu tetahi. Kei Wairarapa tetahi. Ko Hamuera Tamahau.

H. Ropiha.—E whakaae ana ahau ko au tetahi onga mema a, maaku ano taku oranga.

Tiamtna.—Me [unclear: neke] atu te ritenga nei, mo tetahi atu wa.

Motini No. 37 A H. Heke.

W. Katene.—E kore e tino tika te korero o tenei take notemea kei te ngaro nga Minita. kei a ratau hoki tana take inaianei.

T. Waata.—E hiahia ana au kia oti wawe tenei take i mua i taku hokinga.

T. Whiua.—Ko [unclear: tenei] take me waiho kia tae mai te Pirimia, kaore o matau mana.

H. Ropiha.—E tono ana ite Pooti.

W. Katene.—Tautoko.

Pika.—Pooti. Nga mema epai ana kia paahi te Panuitanga tuatahi me ki mai Ae! Ae! Kua riro ite Ae! Paahi, Mei 25, 1894.

page 123

Tiamana.—Emea ana au hei nga tangata ake ote takiwa e whiriwhiri hei hoa mote Kawanatanga kite whakahaere ite mahi mote raruraru, mote whenua a Te Makarini Tamarau, ote [unclear: Urewera]. No reira i tika ai me neke tenei motini kia tae katoa mai te Kawanatanga hi konei. Hoi ka nuka te Whare mo ate 7 p.m.

7 p.m.

Tiamana.—Ka puare te Whare.

Pika.—M. Te Ataihikoia. Tiamana, Mahi Tuatahi, Ko te kaute onga moni menga moni e toe ana i kohia enga Rangatira i tera tau 1893 ite Waipatu. Te moni kohi katoa e £682. Nga moni e pau:—Ma tetahi onga Minita e korero te panga, menga moni e toe ana, ite mea engaro ana te Pirimia.

T. Whiua.—Ko tana moni i whakaritea hei tiaki ite Kawanatanga me ana mahi. A, i takoto ite Waipatu te moni £324. £12. Ite Weruweru Maori hei kohatu mo tenei Kotahitanga. A, te moni i whea mai mate Kawanatanga £312, o roto ite moni £682 na te Peni Tohia i homai £50. Kia mana kote Pirimia huihui £362. I reira tata ano, kua mea mai a Teuamairangi kua tahae koe. He hianga tana kupu Na Mangakahia i tuku mai te moni toenga £182 i mua atu ote hui ki te Waidatu nate Kotahitanga taua moni. Ka mauria e ahau enei moni kite Peeke huihui £544 te moni i nama. Taitoko, P. Te Maori, II. Matua, Hiraka, Wi Pere, Whatahoro, i tana taima. Ko nga moni i mauria e au kite Peeke. Ka meinga me hoatu he motini kite komiti £182. Ka ui au, ki tehea komiti. Kaore au i mohio ka haere matau. Ka hokona ete Whatahoro he—

Pukapuka, pouaka 23 13 6
Ite kai mahi ote kirihipi 5 10 0
Ia matau i Poneke ite mahi [unclear: Ruori], mete haere ki Wairarapa H. Uru, karaka 10 10 0
Mataniho 13 14 0
Morihana 8 15 0
Heuheu Tukino 1 0 0
H. [unclear: Paorata] e 5 wiki i Poneke 3 0 0
E 2 Pouaka 2 5 0
E 7 aku wiki i Poneke, 1, 10s ite wiki 10 10 0
Aku haerenga ki Wairarapa 6 1 6
Huihui 85 0 0
Hone [unclear: Paorata] 10 0 0
page 124
Pukapuka: Pani, me etahi atu 5 0 0
Apa Taiaroa 7 5 0
Haia Hutana 6 5 0
A.Taiaroa 5 0 0
Hoatu e au kia te whatahoro 57 15 0
Apiti atu ki tana £50 50 0 0
Huihui te moni i aia 107 15 0
He moni pau enei £229 4 0
Raniera Wharerau 25 0 0
Pukapuka me etahi atu 1 15 6
Huihui katoa 26 15 6
Te toenga iho ote moni ite hoatutanga, oti moni ote whatahoro kia Raniera, o 89 19 6
Ku pa he mate kia Aperahama, ka tono moni mai i au mona. Kamea atu au kia te whatahoro 0 8 0
Ka hoatu e au 2 0 0
Ja H.Tewake N. Hare paid 10 0 0
H. Puketapu 4 0 0
H. Tomoana. 10 10 0
Tamahau 300 0 0
Moni i kohia i Wairarapa mate Roia e £400 te moni i kohia i reira £90, na Taitoko £10 100 0 0
Ia Tamahau 300 0 0
Huihui kite moni 100 0 0
£ 400 0 0
Kote moni tenei ite Roia mote keehi a Wairarapa Moana. 300 0 0
Kua utua mai e Tamahau 50 0 0
£250 0 0
Ka homai e Tamahau ki a te whatahore e £50 mete paihinete £15. Kno utu a e Tamahau 100 0 0
Heoi, e rua rau pauna e toe ana. Kote huihui ote moni e namaa ana £216 10s,
Ko etahi onga moni i pan 229 4 6
Kote kaute katoa onga moni 682 0 0
page 125

Kote moni keite Kawanatanga inaianei e £98 5s 6d

Te moni keite nama 216 10 0
Paiheneti 15 0 0
Kei ate whatahoro 80 0 0
Huihui katoa te moni ate £410 15 0

Kotahitanga kei te Kawanatanga e £182 Hemea tango £182 toe mai e £22S 15s.

Ko te moni tenei ate Kawanatanga ko te moni £182. Na nga tangata o Heretaunga. A, kei te nama etahi o enei moni inga tangata. Ko te tino moni kei te Kawanatanga inaianei 98 5 6
Kua utu a Wi Pere £25 25 0 0
£123 5 6
Kote moni ma Wi Pere e homai ai, e £29 ko tenei moni £123 5s.6d kei a maua i tenei wa Moni e namaa tonu ana £293 0 0

H. Paerata.—Etika ana kua kohi a Wi Pere, e £25. Hoi, kote moni i pau moku e, £10 10s.

B. Wharerau.—Etika ana nga moni i au £25. He mea homai tenei moni ete whatahoro ki au ite waa kotahi. Hemea Rihiiti.

H, Tukino.—Etika ana te kotahi pauna i homai [unclear: maku] Kaore au e mohio ana mate Kawanatanga e utu te Riihi onga Minita. Heoi, katahi ano au ka rongo mate Kawanataga e utu nga haerenga monga Minita. Heoi, e tono ana ahau mo taua Riihi oku. Me titiro te.Where, mehemea e ahei, engari, mo runga anake i aku wiki i noho ai i Ponek i runga ite mahi. He Pire taaku i tuku ai kite Paremata ote koroni, ko te, Pire o Tongariro. E taea e au te tuki aku moni i pau.

T. Whiua,—Heoi tonu nei nga minita i tuturu ki ta maton mahi ko au ko H. paerata ko H. Tukino no muri rawa mai ka tae mai a R. Wharerau ko etahi atu onga minita kaore i reira, ke enei moni katoa i hoatu e taku ringarioga he rihiiti katoa engari te pauna i a te Heuheu kaore he rihiiti engari kua whakaae mai hoki ia no reira kua marama.

Tiamana.—Heoi ano te waahi ote uiuinga kite kawanata nga e toe ana inaianei ko te taha kite pirimia ite mea kua rongo mai koutou i nga korero me nga uiuinga ki nga minita ote kawanatanga te ahua onga moni i pau i runga.i a ratou mahi page 126me nga moni hoki e nama ana tao atu ki nga moni e toe ana inaianei mehemea i konei te pirimia tera ano i a e pataia e au.

H. Ropiha.—Kanui te pai onga korero a nga honore minita no reira e kore rawa e taea te whakahe atu taku hiahia mehemea e paahi enei take me homai tetuhi o nga pukapuka kia kotahi ki te aputihana a e inoi atu ana hoki ahau o haere ana ahau ki te taone ate ate.

Tiamana.—E pai ana o korero Katoa e te honore mema otira ko te kaute moni [unclear: rei] e kore o paahi a kia tae mai ra ano te pirimia a ko reira hoki maua haina ai i o maua ingoa ki runga.

H. Paea.—Kanui taku whakapai ki nga korero a nga honore minita me te paunga o nga moni e marama katoa ana.

T. Whiua.—E whakaae ana ahau i rurga i te tono a H. Ropiha ki te aput hana tetahi o nga pukapuka o te komiti ote kaute o nga moui kia [unclear: mohio] ai te katoa no te mea tera ano enei pukapuka e tirotirohia ano a nga paremata katoa ate iwi macri e tu ana ki nga takiwa e tu ai tenei paremata.

W. Katene.—Heoi ano taku kupu i tu ake ai he whakpai anake ki nga minita honore mo te marama o a ratou korero katoa me te paunga onga moni kanui te marama.

H. Ropiha.—Mehemea e ngaro tonu te pirimia ate mane taə atu ki te wenerei e mea ana ahau me whakatau tenei take e tatou.

R. Wharehau.—I taku haerenga ake i mua nate Kawanatarga taku ora. A, i tenei haerenga mai o matau, ko aku tamariki. Ka pera ano ma te Kawanatanga, A, i marama ake ano i au kite Pirimia nga Karaka. A, i tae ake ano ki au te Whakamarama ate Pirimia, a, i to matau haerenga ako nei, he mea tango ite moni ote Peeke ote Kotahitanga [unclear: i] Waima. Ko te moni i riro mai i au £15 mo mana ko tetahi onga tamariki nei, I tango tetahi £S ka [unclear: haore] ake nei matau.

H Ropiha.—E whakapai ana ahau kinga korero ate Hon. Mioita nei, epai enei hei [unclear: paunga] monga moni.

Tiamana.—Ka nekahia te Whare mo ate. Maue, 10 a.m.