Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Proceedings of the Third Kotahitanga Parliament, April to May 1894

Pakirikiri, Mei 21st, 1894

10 a.m.

Pakirikiri, Mei 21st, 1894.

Ka puare te Whare.

Tiamana,—Ka mea—Kote Pire a Wi Pere te take e ma page 103hia aianei, no reira ka panuita atu kia koutou ite Ripoata i whakataua e to koutou homiti whiriwhiri, mo runga o tenei Piro. A, mote tu mai ano hoki a Wi Pero aianei kite ata whakamarama i taua Pire I muri mai o taku Panuitanga. Ka panuitia atu.

Wi Pere.—Ka mea—E tukua ana [unclear: tenei] Pire mate Paremata o nui Tireni e paahi hei ture monga whenua Maori katoa o nui Tireni. Ka mutu taku korero.

H. Heke. Motini No 36.

H. Heke. Motini No 37.

Te Heuheu Tukino, Minita, Petition 38,—E toru Rangatira o Turauga e hara nei, ite mema note Peremata, e inoi ana kia whai, kupu ratau mote Pire a Wi Pere mo pirepire te kura. Koia tenei ko ta ratou take Me nuku atu a pirepire tekura mo a tera tau. Kaua e paahitia i tenei Paremata. Hei te hui ki Rotorua ka mahi ai ano. Ka mutu a ratau korero.

Tiamana,—Kanui te pai o a koutou korero, a, kote kupu nui i roto kote whakanuku ite pirepire te kura mo a tera tau. Heoi, taku ton o kite Tomuaki, kia tukua te pooti mote paahi ite panuitanga tuarua o pirepire te kura.

Pika.—Pooti. Nga mema e whakaae aua kia paahitia te panuitanga tuarua o tenei Pire me ki mai Ae! Ae! kua riro ite Ae! Kua tukua tenei Pire ki te Tiamana; kua noho a komiti te whare.

Kua neke te Whare mo ate 2 p.m.

2 p.m. Ka puare te Whare.

Tiamana.—Ko pinepine Te Kura he mahi ma koutou.

N. P. Tunuiarangi, Minita.—He Pire rea—Taumaha—mete kaha ote tangata mana tenei Pire i whiriwhiri, notemea ipa kinga tangata kite whenua meto matou katoa, nga mea katoa i pau katoa ki roto i tenei Pire, tae atu kinga ritenga mo runga, i pau katoa, ro rhira au i mea ai he pire tino kaha tenei, no reira ahau i mea ai, e tino kaha kingna mea katoa no reira to Kawanatanga i ki penei ai, kote kahanga ote Pire nei kei waho i to tatou Kotahitanga. A, he mea pai rawa kia ata tirotiro nga mema honore mo runga i tenei pire, mete tirotiro atu ana ki to tatou Kotahitanga, a emea ana ahau kia kotahi rawa he hoa riri mo tatau, mo tenei Kotahitanga. I nui ano hoki te whakamarama mai a Wi Pere i tana pire, otira, i mea ano ia page 104he awangawanga kei roto. Otira, tera tetahi waahi ote motu nei epai ki tenei Pire, no rera, kei te awangawanga te Kawanatanga inaianei. otira konga mema hon. tae atu kite aputihana. Kei a ratou ano a ratau kupu, otira, kia kaha te tirotiro ite mea nei. Ite Rangiruatanga i roto. Kote ahau ote Pire nei emea ana au kaua e whakarereketia, otira, epenei ana ano, kite kitea etahi he mea whakatikatika ano, no reira e hari ana au ki taua kupu. No reira au i ki penei ai, ma tatou e whakatikatika. Ko taku kupu tenei, kua riro mai ia tatoa te mana. Heoi, kote waahi nui i roto i au kua oti te hanga mai te pire nei kite kore e [unclear: taea] te whakaatu monga motu e rua, me waiho ki runga kinga waahi Pureirei nei, no reira au i mea ai kua paahi ke. No reira au i penei ai kote Pire nei me [unclear: ha-nga], a, Ka oti ka mutu me Whangai kia kite nga iwi onga motu e rua o Nui-Tireni. E awangawanga ana au kite maha onga Taura ote Pire nei, a, he pou kite waahi hei herenga mona, a, kei te nui rawa te titiro ote Kawanatanga mote pire nei, notemea kote kirihipi te taonga nui o tenei Kotahitanga; otira, tera e tirohia nga reta maha o putt atu ana i roto i to tatou Paremata. Ko tenei kamupene ite piae nei e whakahau ana kia whakanohonohoia he tangata ki runga noho ai, a, me haere atu kingna Peeke nama moni ai, hei whakapai whenua. No konei keite taumaha rawa ahau ki tenei raranei, notemea, konga putake pai rama e paahitia ana o tatau ko a tatau take pai ana e whakamiharotia ai tatau. A, kote motini nei epa ana ki runga onga motu erua.

Tiamana.—Me tu mai te Riira ote aputihana.

H. Ropiha.—He pire nui rawa tenei kite riro mai te Pire tono maua. Konga hua nui euei o roto ko pirepire to kura. No reira e marama ana ahau ki tenei pire ite mea ma tatau ano e hanga he ture mo tatau. No reira emea ana ahau me paahi te pire nei, e marama katoa ana hoki ona rarangi katoa. Ki taku mohio, mehemea e hohoro te pire nei te paahi e mohioana ahau kua ora katoa nga Whenua ote Iwi Maori. Rarangi 38, mete 43. Konga rarangi marama enei ki ahau o taua Pire e mea ana au konga rarangi, a he ana, ma tatau ano e whakatikatika, a, e mea ana au enga mema hou, kaore he take e roa ai tenei pire ia tatau, a, emea ana au kia paahitia tenei Pire.

R. Wharerau, Minita.—Epouri ana taku ngakau ki tenei Pire, a, e mohio ana au e turaki ana ite pire tono mana, [unclear: A,] e whakatika aha au kinga korero anga Rangatira, ehara ra ite mema i korero mete Pire nei ite ata nei. Ko te tono mana. i pai rawa te whakamarama anga mema, a, tangohia ana taua pire tono mono motuhake Kua oti nei inaianei.No reira page 105ahau i mea ai ko pirepire te kura, mehemea e paahitia tenei Pire, kua [unclear: mura] te Kotahitanga, no reira epenei ana taku kupu te Rangatiratanga o nui tireni i whakaputaina ite tau 1835, mete tekihana 81 ote tau 1852. A, kote mutunga mai o te mahi kia whiti ra ano ki Ingarangi, no reira i ki penei ai, kote pire nei me waiho i waho, me tuku atu kia kite nga Iwi Maori onga motu e rua. No reira, mehemea e paahitia tenei pire i konei i tenei Paremata, a, e haere ana nga tangata haina mote kirihipi, Ko taku mohio ekore raua ratau epai. Konga take kei runga onga ritenga o tenei pire. Ko taku mohio ko tenei pire he hoa note pire i puritia ete komiti ite Waipatu ite tau 1893, notemea, ko taua pire o turaki ana i te pire tono mana motuhake.

H. Paerata, Minita.—Na Wi Pere tenei pire i hanga, a, e mahia nei inaianei. Kote take i hanga [unclear: ai] Na te Ture muru whenua ate Kawanatanga ote koroni, whai hoki, ko te Tumuaki o tenei pire ko nga tangata katoa ote Tai-Rawhiti, a, e hangaia ana ano mote Tai-Rawhiti, no reira, e tautoko ana ahau inga korero ate Tumuaki ote aputihana, a, ehiahia ana kia paahitia.

Tiamana.—Ko tenei pire, e taea noatia atu ana te mau ki te Paremata Pakeha, whai hoki, kaore rawa he tangata kaha ia koutou, hei whakaae i tenei Pire. No reira au i mea ai, me panui takitahi atu kia koutou, nga rarangi ote Pire nei: Pirepire Tekura. Rarangi tuatahi &c,

H. Rapihana.—E tautoko ana ahau i ta te Kawanatanga, me neke atu tenei pire. A, e mohio ana hoki au, mehemea e tae tenei pire kite Paromata o Poneke, tera e whawhai tenei pire, kite pire tono mana i hanga nei e Hone Heke ite tau, 1804. A, mehemea kote pire tenei e tuku, me waiho te "Pire Tono Mana." A, mehemea ranei kote pire tono mana e tuku me waiho tenei. Ko te Pire Tono Mana e tuku me waiho tenei. Kaua e haere rurua nga Pire ka pai.

H. Tukino, Minita.—Ko tenei Pire mote tangata whenua ture. Taku kupu, ko te pire nui tenei, e 55 nga rarangi, a, e mohio ana ahau kite maha onga iwi kaore i mohio kinga ture, i penei ano hoki te ahua ote Kawanatang Pakeha e hanga noa mai ana ite ture monga iwi Maori, heoi, ka rite ano hoki ki a tatou ka pera mete Kawanatanga Pakeha te hanga ture noa atu mo o tatou hoa Maori. Otira, kaore aku tino kino ki runga ite pire nei, notemea he maha ano nga ture kei te pire nei e rite ana ki taku hiahia, a, ko taku tino kupu me nuku tenei pire kia kite nga iwi onga motu e rua o Nui-Tireni, otira, tera pea nga tangata ma ratau te pire, ekore epai kia nukuhia atu te. page 106Pire nei mo a [unclear: tea] tau, no reira emea ana ahau kaua e wehewehea te hanga ture mo nga motu e rua. No reira emea ana ahau, tera pea te Pirepire Tekura, mete Pire Tono Mana, e whawhai raua kia raua, ina tukua ruru aria kite Paremata Pakeha, a, epehea ranei te ritenga o enei tu ahua mea; Ko taku mohio, ma tenei Pire e he ai ta tatau Pire Tono Mana; no reira ahau i mea ai, me ata waiho te Pire o Pirepire Tekura, mo a tera tau ka mahi kia kite nga iwi Maori o nga motu e rua nei.

Hone Heke.—Konga ture i panhitia ete Kawanatanga Pakeha ite tau 1891, i Poneke, taihoa au e korero.

W. Kiriwehi.—Kote rua tenei onga panuitanga o tenoi rarangi, a, mete marama ano hoki onga tohutohu a H. Heke i taua ra, a, kote ra tenei i kokiritia mai ai ki tenei Whare. Otira, kauia te marama. A, taku kupu emea ana ahau kia paahitia tenei pire inaianei, a, ko tenei pire hei patu ite ture whakawhiwhi whenua Maori, no reira ahau i mea ai konga mema ekore epai ki tenei pire, emea ana au kia ara mai taua pire ki runga.

H. P. Tunuiarangi, Minita.—Emea ana au kote kupu pai ma te mema honore, kote pire ate Kotahitanga, me [unclear: unu] ki waho. Hei reira ka tuku i tenei pire, mehemea e rua a tatou pire kit e tomo kite Paremata Pakeha. E kore rawa au e marama, ki tenei e mohio ana an kite kupu mai mate Paremata o Ingarangi, ara, mate kuini. No reira e tino pakeke ana ahau kia kotahi e taku, kia kotahi e waiho.

Timi Waata.—E tautoko ana ahau i tenei Pire.

Tiamana.—Ka nukuhia te Whare mote 7 p.m.

7 p.m.

Tiamana.—Ka puare te Whare. Hoi, ka tukua tenei wa mo H. Heke, hei korero mo Pirepire Tekura.

H. Heke.—Ka mea: E 2 atatau pire, ko taku, me ta Wi Pere, e mea, ana koatou e taupatupatu ana [unclear: pire]. Otira, kaore au e mohio, e huri tatahi e patu i tetahi. Kote Pire Tono Mana. He tono ite Mana Motuhake, ko tenei pire inainei he hawhe, no reira, kaore rana e whawhai kia rana. Ko te ritenga ote Pire a Wi Pere—mehemea epaingia mai taua Pire koto Pire tenei etunga ai te Pure Whakawhiwhi whenua Maori, mete Ture Keiti whenua Maori, ko taku mohio 10,000 eka whenua ate Maori e naho mangere noa iho ana, a, ko enei Ture e eke ana ki runga i ana whenua. Hoi i runga ite mea ohe ana nga Maori, mo enei mate. Ko aua pire nei ekore e tika page 107mai, o taea hoki te aha. Ko nga pire e turakina ana ete [unclear: Ta-e-mata] enga mema Maori. Hoi ano te nui ote ho, ko te kore e kaha kite hanga i tetahi Riiwhi, mo taua ture turakina ra. Hoi, konga pire e rua nei e rereke ana tetahi i etahi ranei, a, mehemea e hinga tetahi o aua Ture kino e tika ana, kote Riiwhi tenei mo tane Ture i patua. Mehemea e Waimarie. Kote tono mana e haere tonu ana, engari, me pakeke noa iho. Otira, Konga kupu tantoko mo taua Pire kaore au e rongo ana i konei. Otira, mehemea e [unclear: homai] tetahi wahi o tenei Pire Tono Mana. E tika ana me tarai te toonga atu. Otira, kote Pire inaianei, kei te Runanga nei to ritenga i ratau ano i kite ai. Otira emea ana au, ko enei mema e noho nei inainei, he mema monga wahi [unclear: katoa] e ahu ana i runga ano i ta ratau i kite ai mehemea e rite tera ahau e ta hei Kaimahi. Ma ratau aua ke aku korero.

R. Wharerau, Minita.—Kanui taku whakapai kinga korero a H. Heke A. i runga ano ite whakamarama a H. Heke kaore he raruraru mo te Pire Tono Mana, ite Pere a Wi Pero Patai. Kia koe e Heke. E kore ranei epa ho raruraru ki nga kai mau ite kirihipi i runga i tenei Pire?

H. Heke.—Kaore epa he raruraru kia ratau mehemea i puta atu i tenei Whare, notemea, konga pire e paahi ana i tenei Whare, na te Kotahitanga era take. A etautoko ana ahau i ana putake. F mohio ana ahau ki nga rarurau i [unclear: pata] tera tau i ahau mote kore epai kite Pooti mema mote Paremata. No reira i noho kupapa ai etahi onga iwi mo taua take. E mohio ana ahau ekore e raruraru nga iwi monga take i paahi ata i roto i tenei Paremata ote Kawanatanga, a, ko taku mohio ko tenei Pire, kaore o tanpatupatu ana ite Pire Tono Mana. Kaore e kite [unclear: ihe] hee, mehemea e rite ite Runganga i tana i pai ai Mate whare. [unclear: Emea] ana ahau me taku kite Kawanatanga. A. he mahi [unclear: taaku] – A, mehemea e whakahaerea ki e Motu. kei te whare te ritenga. Kotahi tonu [unclear: taku kopu], e wehe ke ana ano enei pire he pire ke a Pinepine [unclear: Tuaura.] A, he pire ke ano Te Pire Tono Mana nei.

P. Wharerau, Minita.—Enga Mema Honore, ahakoa pai te [unclear: marama] onga korero a [unclear: H. Heke], kaore rawa ahau i marama, a, ko taku mohio, kote pire tenei hei turaki i tenei Kotahitanga me tenei Paremata. Konga [unclear: ture] ate Paremata ote koroni e puta mai ana i enei tau kua huri ake nei, na tenei Kotahitanga i tino horo ai te ana mai ki runga. No reira i runga i toku hiahia, kote Pire Tono Mana kia mahia ki mua kia rite mai, ki to tatau hiahia katahi [unclear: ka] pai. A [unclear: rite ni] hoki kai matua e tatau nga mahi o poto o tenei Mana [unclear: Motuhaki] page 108a, ite mea e kore [unclear: epaingia] mai. Heoi, ano kua mate tatau, Otira, ko ahau e taimaha ana ahau i tenei Pire. A, e tono ana ahau me mau tenei Pire, ki te motu katon. Kia kite nga iwi Maori, Te rua o aku kapu, me mau e Wi Pere tenei Pire i waho ite Kotahitanga.

T. H. Tukino, Minita,—Kei te whakapai au kinga korero a H. Heke: a, i ki ano ia, ekore e whana tetahi o enei pire i tetahi o raua ko Pinepine Tekura, he haawhe no tana Pire Tono Mana. No reira e koa ana a roto i au ki runga ano i aua korero, no reira e patai ana ahau ki a ia.

H. Heke.—Ka mea: E 8 tangata ote Poari Kawanatanga ote Ture whakawhiwhi whenua Maori. E 3 te koramu o tenei Poari; a, whaimana ana a ratou mahi. Heoi ano te ngawari ki taku mahara, mo nga ture e turakina kia oti atu he rarangi riiwhi me tana Ture i patua. Konga [unclear: whenua] i waho ite 5 Maori ote Rori Kawanatanga i tetahi taha me tetahi taha kei waho ote Ture, Roiti whenua Maori. A, ko ana whenua i roto ite Reiti ka puta tonu mai nga Ture ki taku mohio, ate mutunga o tenei tau i mua mai ranei. Kote pire Tono Naua kia ata Puta mai ite Paramata ote koroni, hei maramatanga mote whakawhiti atu e tatou ki Ingarangi, e marama ai a tatou korero i reira kite Paremata o Ingarangi, o marama ai a tatou korero i reira kite Paremata o Ingarangi.

H. Tukino, Minita.—Ka mutu te patai kia H. Heke, a ka mea: kote pire e takoto nei inaianei, ehara ite Kawanatanga, itetahi ranei onga Minita ote Kawanatanga. Otira, enga Honore Mema, ko taku tenei kia koutou, ka a tonu ahau, ara te Kaw [unclear: anatanga] a ki tana kupu, a, tera atu pea te wa e kotahi ai a tatou mahi.

P. Patapu.—E whakamihi ana ahau kinga korero a H. Heke e kore ro nei inaianei. Koia tera kote take o taku tu ake, a, emea ana hoki ahau, kaua e awangawanga o tatou whakaaro, a, ekore ano hoki aku kupu e rino maha rawa. E nga Mema Honore, ko au tetahi tangata epaingia ana enei mate kikino katoa e enei ture. No reira ahau i ki penei ai inaianei, kaore i tatu taku whakaaro mo tenei pire. Konga raruraru kei muri, a, kei tua atu, kei reira ke te ahau o taku titiro, keite ahua mo nga kaihama haere mote kirihipi. No reira au i mea ai me ate whakah aere marie tenei pire i runga ote motu nei. Kanui te marama onga korero [unclear: anga] Honore Mema Minita nei, me a ratau whakamarama katoa. A, e mohio atu ana ahau ki runga i a ratou. No reira ahau i mea kia ata mahi tatou ite pire nei.

E. Tewahno,—I penei ana te raruraru ite ratau ite wai-page 109patu. Na Tairoa te pire i te taha o ta H. Heke. A, i tenei, Ko ta Wi Pere te hoa mo tenei pire a H. Heke, a, ka raruraru ano. Hoi e titiro ana ahau ki enei, korero katoa. E [unclear: tau’oko] ana ahau i tenei pire. Kia paahitia inaiarei tenei tau.

H. Tupara.—E tono ana au kia tukua mai te pooti.

P. Hapuku,—Konga mea katoa kei roto o tenei pire, kanui te pai, a, emea ana hoki ahau kia pai te mahi i tenei pire, a, e tupato ana ahau ki runga o tenei Pire. A, emea ana [unclear: ahau] me waiho tetahi o a tatou Pire kia takoto pai.

H. Rapihana.—Konga whakaarohanga a tooku ngakau e penei ana, mehemea ka paahi te Pire a Wi Pere, ko taku mohio e rere etahi onga iwi ki waho, a. mehemea ranei e peahi taua Pire a Wi Pere, kote Pire Tono Mana, ka whakawhitia ki Ingarangi, ko mohio—ekore rawa e kohi moni nga iwi i rere ki waho, no reira ahau i tautoko ai inga korero anga Minita ote Kawanatanga.

H. Kiwa.—E tautoko ana ahau inga korero, a, nga Rangatira e 3 o [unclear: Turanga] i korero inaianei, menga korero hoki anga Minita [unclear: ote] Kawauatanga, me neke atu tenei Pire mo a [unclear: tera tau].

H. Ruru.—E tautoko ana ahau i tenei kupr, a, tetahi onga Minita ote Kawauatanga, Mehemea e rite ana kote pire nei, me whakahoki ano kia Wi Pere, a, me waiho ate Kotahitanga. A, mehemea e paahi tenei pire, me whakatau ki runga ota whenua e Wi Pere, ki taku mohio, kote ara ngawari tenei, a, ki taku mohio ekore pea euru mai he raruraru ki to tatou Kotahitanga.

H. Tukino, Minita—Ekore au epai me whakatau tenei pire ki runga kite iwi kotahi hei patu mote Ture Whakawhiwhi whenaa Maori, engari, hei te Kotahitanga katoa a mahi i tetahi rarangi hei patu, a, hei riiwhi mo taua rarangi. Ka matu te Whare 10 p.m. Ka nekehia mo apopo 10 a.m.