Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Renata's Speech and Letter to the Superintendent of Hawke's Bay on the Taranaki War Question; in the original Maori, with an English translation.

Renata's Letter To the Superintendent of Napier

page 25S

Renata's Letter To the Superintendent of Napier.

E ta,—

Kua tae mai a taua korero i panuitia ai i te Pawhakairo nei i whakaaturia ai e taua a taua whakaaro. Ka whakahokia mai e koe i roto i te nupepa, ka kite matou, ko aku ano enei. Ko au, ehara enei i tou pukapuka i tae mai nei; he mea hanga noa enei nau, Ehara hoki i te mea naku anake i kite iho i te heanga o ou korero; kaore, na te katoa ano i matau iho i te heanga na te huihuinga katoa i rongo nei i a taua korero. Ehara enei i ou korero i rangona i te tokomaha, i hanga noatia atu e koe. Mehemea hoki ko ou korero enei i konei, penei kua rongo mai koe kua whaikuputia ano e au mo te tu o au kupu penei. Akuanei hoki o taua hoa o era atu whenua ki ai e penei tonu te ahua o au korero i konei; kaore no te taenga atu ki Ahuriri ka hanga noatia atu e koe. E ta, ka hou te putanga mai ki a matou, ka hou hoki te utunga atu.

Tena ianei kia utu atu au i au korero, ko to kupu mo to pouritanga mo te whawhai ki Taranaki. Ko te utu tenei. Mehemea i pouri koe penei kua taea noatia atu e koe a Taranaki; ma to pouri koe e arahi ki te whakamutui taua whawhai; penei kua rangona ake i mua tau kupu whakamutu i taua he, penei e kore taua e tautohe. I ki atu hoki au ki a koutou he pouri te take o tenei huihuinga mo te whawhai ki Taranaki: me haere tatou ki te whaka mutu, ka ki mai koe ki au e kore koe e kaha ki a Te Kawana, koia nei taku i mahara ai. E! kahore o pouri, kahore i tutaki mai tou pouri ki toku; ka whakakorea mai e koe he haere ma taua ki Taranaki hei kai whakawa mo taua whawhai. He ahakoa kei a Te Kawana nga tikanga, nga ture, kaore ia e pai kia whakawakia, kua whakakorea mai e koe, ko taku take tena i matau ai E! naku anake ia te pouri. Inaiana to pouri na! E pai ana ko nga Maori anake kia mate.

Ko to kupu tonei. "E hara te whawhai i te mea pai." He utu tenei, ae ra ehara te whawhai i te mea tika. Na te he tonu hoki o tou take i kore ai koe e kaha ki te whakamutu kia matauria atu ai e au e watea ana mai koe i te page 1Lhe o te Kawana. Koia ta matou kupu i puta atu ai ki o koutou aroaro E! he pouri to matou mo tera he e mahi mai ra i Taranaki, te whakaae mai koe kia haere taua ki reira ki te korero.

Ko to kupu tenei. "Me waiho oti te he kia rangatira?" Ko te utu tenei. He tuku oti ta te Maori i te he kia rangatira? I kiia atu na ki a Te Kawana kia whakawakia te he. Tenei te kupu a te Wherowhero mo to ratou huinga koretanga ki Waiuku kia korero ratou mo te whenua i Waitara. No te kapenga a te Kawana i te ata korero i te whakawa ka pouri taua kaumatua ka ki; "Ko Uenuku kai tangata toku Atua i mua; no te taenga mai o nga minita ki tenei whenua, ka kiia, taku Atua me whakarere ko tena, ko to te Pakeha te Atua tika, ko Ihowa te Atua whakaora tangata, nana i hanga te rangi me te whenua. No taku tahuritanga ki tou Atua ka mahara au me whakawa matou nga he nga mea nunui tonu me nga mea ririki. No te taenga ki tenei he ka mahue mai maku anake tona Atua e karakia, ka riro ia a te Kawana ki te hamu haere i toku Atua i mahue na i au i a neuku kai tangata. Katahi tera a te Kawana te kaupapa o Ihowa ka whakatika mai, tangohia ake a Uenuku kai tangata hei Atua mona ki Taranaki ki te huna i te tangata." E ta! naku te he na? na te Maori? kia kiiamaiau e koeki tena kupu. Nau tonu ra tena he, na Te Kawana; mau tonu pea hoki e whakatutua te rangatiratanga o tena he. He matauranga ano kei te Maori, nau tonu ra i waiho kia rangatira, ano, te hohoro atu koe ki te whakamutu atu. Mehemea hoki ko au to taua kai whakaako, penei kua ki atu au, me whakawa kia mate ai ko te he, kia ora mai ana te tangata mo muri atu.

Ko to kupu tenei. "E taea ranei te whakakore i te whiu?"

Ko te utu tenei. E ta ko tehea ra te whiu ki tau kupu? ko te whakaheke toto ranei? Ko te pupuhi ranei ki te pu kia mate? Ko tehea wahi ra nga tamariki e ora hei whakarongo i tau whiu? Ko te whiu ia i rongo ai au, ako atu ai me te aroha atu ano. Tera te whiu ki au he whakawa kia ora ai to tamaiti hei whakarongo i ou korero a mua atu. Ehara ena rakau au i te mea pai mo te ako; ka nui te kine o tenei kai whakaako ou; ka omaoma o tamariki; ko te mea tika me whakaae kia whakawakia kia mate atu ai ko te he, kia ora ai te tangata.

He kupu nau tenei "E mahia ana ano hei rongoa."

Ko te utu tenei! ko te rongoa e kiia nei e koe, he rongoa hoki te whakamate tangata nei! E hika, ka rite to rongoa ki ta nga pakeha hepara hipi, e rongoa nei i a matou kuri kia mate, koia te ahua o to rongoa ka mate tonu hoki te kuri. Ko te mea mo te Tangata, he whakawa he rongoa; ko tenei te rongoa a te ture i whakaritea mai ai e Te Atua e te Kuini hoki.

page 2L

E hika! E kore oti koe e mataku i te toto i te manawa i hanga tahitia nei ki a tatou e te Kawanatanga?

Ko to kupu tenei "Erangi tenei i a tatou o konei o Ahuriri nei te noho tahi te kai tahi."

Ko te utu tenei, E ta! e mea ana koe katahi ano te noho tahi ka kitea ki konei ki Ahuriri nei? I pehea oti a Taranaki ki tau mahara? I pera tonu te tu o nga noho tahi, o nga hoko whenua, o nga hokohoko taonga, o nga whakahuanga ki nga tangata Maori, i pera tonu. Ko taua Te Makarini ano, ko taua te Kawana ano ko te tu ano tera o nga Meori ratou ko nga Pakeha. E ta, he mea pai ra hoki te kai tahi, ko ta Wi Kingi hoki tena i ki atu ai, kia tau marie tatou ki te kai tahi, tohe tonu na hoki a Te Kawana. Kowai oti kei te whakakino i te hokohoko? He tangata mate hoki ta te hokohoko?

Ko to kupu tenei. "Kua kitea hetia i nga tau ka pahemo ake nei te nui o te aroha o te Kawana ki nga Maori." Ko te utu tenei. E ta! Koia hoki tena ko ta Wi Kingi i pai ai, ko te nui hoki o te aroha a te Kawana i etahi ake o nga tau ka pahemo ake nei, i mahara ai, e hara ia i te tangata kino, he tangata aroha. E! no te kianga atu ai kia waiho mai tona whenua, e, kahore ia i tahuri mai ki tana i pai ai. E hika! na tenei i whakaatu mai, he aroha patipati whenua ia te aroha o te Kawana e kiia mai nei e koe. E ta! ko nga Kawana tuatahi, no nga Maori nga he i rahi ake, na nga Kawana i whai mai i muri i te he a te Maori riri ai. No tenei Kawana katahi ano te kino ka marama, ki ta matou titiro atu, nana tonu. He Kawana ki a koe, he pakeha noa iho ki a matou. Me he Kawana hoki penei e kore ia e rongo ki te kumea ia e te he, ka ai hoki te nui o te aroha, hei pupuri mai ia ia i te whawhai.

Ko to kupu tenei "Haere atu ana a te Kawana ki Taranaki kia kite i a raua kia korero tahi ai raua."

Ko te utu tenei. E ta, he tito tenei nau. Kowai hoki tena e ware i tonoa atu na hoki ki a W. Kingi kia haere atu ki te korero raua i te mea kua noho nga hoia. Kia haere mai ia nei ki te aha i te mataku i te hoia? Kua mahue mai ra hoki te wahi pai, i kiia atu ai e to matou tangata nui kia whakawakia ki te ntenga o te ture, ka kapea e Te Kawana te kupu a Potatau me korero tahi raua ki te whakaaro a te ture. E! rongo noa ake ia e! kua tae ke ia a te Kawana ki Taranaki rongo rawa atu e haruru aua te waha o te Kawana he purepo he rakete. Ka pohe ano tetahi tangata ki tenei tu korero au i whakawakia ano e te Kawana. E ta! hei aha mau te parau?

Ko to kapu tenei, "Kua matau a te Kawana he tangata pakeke a W. Kingi."

page 4L

Ko te utu tenei. E ta, i kitea e koe te pakeke o W. Kingi ki te aha? E tau ano tona whenua ano hei kianga mau ki te pakeke? Kia tango ra i tau mea, hei reira koe ka kite ai i tona pakeketanga. E ta, ina te kupu a Potatau, E hara a Wiremu Kingi i te tangata turi, he taringa tuwhera tonu ki te whakarongo korero a te Pakeha a te Maori hoki, he taringa huruhuru kore. Na Ihaia ka kohuru i ona hoa, katahi ano ka tupuria. Na Te Teira raua ko te Kawana ka tango i tona whenua katahi ano te huruhuru ka tupu katoa ki nga wahi o nga taringa; e hara i te mea tupu mai no roto, he mea ake noa atu no waho.

Ko to kupu tenei, " Ka tae ka hui matou ka korerotia taua rawa, ka nui rawa te korero."

He utu tenei. E ta! me he mea he hui kimikimi ta koutou penei kua kitea he mea he whakakorenga mo te whawhai ki Taranaki. Ko tenei, e penei to koutou rapu, me te tangata e rapu nei i te hoiho ngaro. Ka pau katoa te parae te rapa, ka ngaro tou; te kitea. Ka hoki mai ki te kainga. E! i reira ano ia e noho ana. Mehemea hoki he rapu, penei kua whitikia mai te hui a te Kawana i nga rangatira Maori ki mua, ko te whawhai ki Taranaki e riro ki muri.

Ko to kupu tenei, "E kore e tukua e au kia hokona, heoti ano ka puta tenei kupu ka whakatika a W. Kingi, ka puta atu ki waho." E ta! kia mohio mai koe, ko ta te Maori tino kupu whakakore. Ka puta te kupu ki waho, ka whakatika ki runga ka haere, kia mohiotia ai kahore rawa ia e whakaae.

Ko to kupu tenei "Ko tenei rawa hoki e tino rapaia rawatia ra ano, i au ano i roto i te hui nui no matou i Akarana. Koia te rapa a taua hui ra! Tana ata kimi, ui makutu whakawiri nei e hara i te hanga! te taea e au te korero." Ko te utu tenei. E ta! ko te aha ra ta koutou i rapu ai i Akarana? Ko te rapu ranei kia kitea te he o te whawhai ki Taranaki? ko te rapu ranei kia kitea ai te kupu hei whakaora i a te Kawana? he mea ranei kia kitea ai he kupu tohe mo te whawhai ki Taranaki? Inaia te mea nui rawa hei mahinga ko te whakawa, te taea hoki—inahoki he tokomaha nga pakeha i rupeke ki te hui, kaore; he kimi tau ka haere taua ki Taranaki kimi ai, e kore taua e roa e kimi ana, ka kitea.

Ko to kupu tenei "kua tonoa mai hoki ratou nga Kawana hei kaiwhiu i hga kaimahi i te kino, hei whakamoemiti i te hunga e mahi ana i te pai." Ko te utu tenei. E ta! e tika ana te kupu mai i tena kupu. Na te Kawana tenei he. E ta, ka he tau kupu, me hoatu ianei te he i te kai whiu ka haere atu ai ki te whiu? Hua atu ma te he noa e poka mai, hei reira ka haere atu te whiu ka kite ai nga tangata i te pai, ka whakamoemiti ai.

page 5L

E ta, he aha te kai whiu na a te Kawana te kere atu ai i te kaki o Ihaia o te tangata kohuru i waiho ai e tera hei hoa aroha mona. Te pai hoki tau kupu.

Ko to kupu tenei "kei ki koutou na matou anake na nga pakeha te whakatotika i ta te Kawana mahi ki Taranaki. Kaore, tenei ano nga maori te tokomaha noa atu e ki ana hoki teua ki." E ta! kiia atu na e au he Miti-pereti ena tangata, hapai tonu mai koe i ta ratou korero. Kia rongo mai koe, e hara i au, na ratou i whakahe, na ratou ano i roto i ta ratou hui i Kohimarama.

No te tokomahatanga o ratou ki te tono moni ki a te Kawana ka whakatika tetahi o ratou ki runga ka ki he mahi patipati tenei i a te Kawana. Ko Parakaia o Ngati-Raukawa ki Otaki tena tangata. Ko ta ratou i korero ai i te tunga mai o te kaipuke ki Ahuriri nei. Ka ki mai tetahi o ratou he tangi moni ta ratou hua noa ki nga toru tautini pauna i karangatia mo ta ratou hui e tuwhaina mai ma ratou. Ko tetahi o ratou i ki mai ai he patipati ta ratou kia whaka tuwheratia he ara mo te hoko paura ma ratou. Ko te ritenga ia o te he i kitea ano e ratou na te Kawana ano te he. I tau tuhinga mai nei e whakatotika ana ia i a te Kawana. Ka rua a taua kupu no ratou anake—Ra mahi te kanohi taiaha me ana korere e rua! Kaua e kiia mai nga korero a nga Metepereti na, ko tetahi hoki o o ratou he, ko te korenga e ki nui tonu atu ki te kanohi o te Kawana "e he ana to mahi ki Taranaki." E ta! E hara ia nei i te tokomaha mohio. Titiro iaua. Ko te Makarini tonu nona te hara, tu tonu mai ano ki te whakawa; te ki atu nga Maori, E kore e pai ko te tangata nana te he hei kaiwhakawa.

Ko te kupu tenei no nga pakeha whakahe i a te Kawana, Na, ehara ana pakeha i te hunga pai, engari he pakeha kowhetewhete ngarungaru amuamu noa iho ratou, "Ae he pakeha kino."

Ko te utu tenei. E ta! he aha ra te kino o nga pakeha? He mahi ano kei te iti kia puta ke koe ki nga pakeha? I tae ano ratou ki te ako atu ki a W. Kingi? Nana ano ra ia i whakaatu. Ehara i te mea ako Na te he tonu ka kitea nuitia na reira tonu i whakaatu ki a W. Kingi. E ta! me he mea na te pakeha i ako, ehara ake i a ia, penei kua mutu pea. E kore hoki te mea ako e roa e tohe ana, ka hohoro tonu te mutu. Tenei ia ta te pakeha i ako ai—e hara te kakari ki te pu—engari me kakari a waha me kakari a tuhituhi. Na te Maori ano taua kakari, he kawenga whakatakariri ki taua kainga, ka roa noa hoki e korero ana, te whakarangona mai nga korero.

Ko te kupu tenei "Kia whakarerea ra ano nga rakau a W. Kingi." Me te kupu mo te kore mau o te rongo, mo te rongo ki te ture.

page 6L

Ko te utu tenei. E ta! ko te karo ranei me whakarere. Ko te patu me waiho tonu kia patu ana? Kaore; ko te patu e whakarere, katahi ano te karo ka whakarere. Na te tangata oti tena he e tau ai te tangata whakaoti? Kati ia na te Kawana tonu na hoki—mana ano e whakamutu. Kowai ano te tangata ora i te tiaki i te ture. Ko te Kawana tonu na i hara, ko te kaitiaki i nga ture, e rongo tonu te Maori ki te ture, ki te pai te hapai o te ture, ka rongo ano. Na te Kawana tonu ano i whakatu te ture whawhai ki Taranaki, he karo tonu ta te Maori.

Ko te kupu karaipiture tenei. "Ki te tahuri iho tetahi rangatiratanga ki a ia ano whawhai ai, ka kore. A ki te tahuri iho ki a ia ano whawhai ai te tahi pa tetahi whare ranei, e kore e tu."

E ta! ko au ianei ko te maori i tahuri iho ki a koe whawhai ai? Hua noa ake ko koe i tahuri iho ki tou hoa noho tahi ki a W. Kingi. Kaore ra au i haere atu ki tau kainga whakatu ai i taku paku kingi. Engari na oku he tonu kaore i oti i a koe te whakawa katahi au ka pokanoa ake i tetahi whakaaro moku; a Waikato ra te iwi naua i mahi. I kimi kimi ano me rangatira maori, me Kawana ranei, kaore tonu i pai. Katahi ano ka whakaturia ko te kingi maori, ka whakamatauria ka kitea; E! mo nga he kore i oti i a koe i te taha Kawana. Ko te he anake i tahuri atu ki a koe ki te pakeha i mahia e koe. Tera ko nga he o te nuku a te whenua ka waiho e koe i kona he noa atu ai. E ta! ko nga he ano a to maori ko ana kohuru, ko ana tahae, ko ana puremu ko ana haurangi ko ana hoko takae i te whenua. Ko nga mahi tena mana. Na ko te mahi ki Taranaki e hara tena i te mahi mona, na te Kawana tena mahi i ako mai ki te maori. Titiro koe ki taku kupu whakarite. He manu e rere ana, e rua nga parirau e ahu anake ki raro Ki ta te Kawana rere, kotahi parirau e ahu ana ki raro, ko tahi e ahu ana ki runga. He ki mai ki nga maori kia pai te noho, he powhiri atu ki te taha pakeha kia haere mai ki te whakamate i nga tangata maori. E ta! nau tonu i ako mai te maori ki te kakari ki te haere ki Taranaki.

Ko te kupu tenei, "E ahu ano pea i a ia te whakaroa i tenei ruru, i tenei pouri, i te mamae kino, e mamae nei te tokomaha."

Ko te utu tenei. [unclear: ab] Eata! nawai hoki i whakamamae? Ka hua au na te Kawana ano, ara ke ra hoki ia nga korero tuku whenua o mua. Me runanga rawa ka whakaaetia e te tokomaha, katahi ano ka riro te whenua; rongo tonu ai nga tangata maori i enei korero ki a te Kawana; rongo rawa ake i tenei e kua rere ke tenei hoko, he riro noa atu ia te whenua i te tangata kotahi, E ta, ko te ara mai tenei o te mahinga page 7Lnei, o te raru nei, na te korero rua hoki i tae mai ai tenei raru. Mehemea ko nga korero tuatahi e kore tatou e he. No te mahuetanga o era korero, ka rongo noa ake ki te tangata kotahi, katahi ano ka he.

Ko te kupu tenei "Ko taua tangata kia tuku marie i ona tara, kia rongo ia ki tona nui ki a te Kuini." Kote utu tenei. E ta! e aha ana hoki te maori? E rongo tonu ana ra te maori, ka maha nei hoki nga tau e rongo ana ki taua ako a te Kuini. Na te Kawana tonu ra i whakahe, kaore i marama to kupu. He mahara pea tau e hara i te tangata e ki ai koe kia kaua e ara ana tara ki tona kainga e tangohia ana? Ki te tangohia ranei to kainga e te tangata Maori e kore ranei e ara o tara? whakahokia atu oti tona kainga kia kite ai taua e tu tonu mai ona tara, koia ano kei a koe. E ki nei koe i te kupu o te karaipiture, kia whakahonore nga tamariki ki a ratou matua. Kiia atu hoki e koe ki a te Kawana i tetahi taha o taua "E nga matua, kei whakatakariritia o koutou tamariki."

He kupu nau tenei "Engari pea ma te roa, ma te kukume kia kapi ai tenei motu i te hoia i te iwi toa." He utu tenei. E ta, ki he mai koe ki au. Mehemea naku te he i timata e tau ai tau ki mai ki au kia tika ai. Kati a na te Kawana tou hoki, a mehemea tou koe e korero ana ki a te Kawana ki te tangata nana te mahi i tirnata ki Taranaki. Ki au kahore. E ta, nau katoa ena mahi. Ko te hiahia to mua kia tango i to matou whenua ko te whakamananga tenei. Ina hoki he iti rawa te take, ka haere nei koe ki te uta mai i nga pakeha o era whenua hei kakari ki nga Maori, akuanei koe huna ai i to he ki te haerenga atu o Waikato ki Taranaki ki te karo i to rakau patu i a Wiremu Kingi; kaore ia ko te tango i te whenua te take e tohe nei koe. Ina hoki, kaore ano i kiia noatia kua whai mana te Kingi Maori kei te kimi ano i nga tikanga akuanei kei te huna koe i te he o te Kawana ki konei e tohe nei koe ki te whawhai. E ta, kaore te maori e matau he kakari he mahi mana. Nau tou i ako mai na reira ka tu ake ki te karo i tau patu, na te mahi tahae i nga whenua o te Maori. E ta he mahi pai ianei te tahae e kiia nei hoki he mahi kino, a kati ko te tahae maori anake te he ko to te pakeha he pai noa atu.

Ko to kupu tenei. "Kia ma te whawhai ma te wehenga ka tu tonu ai tona Kingi Maori ki Waikato." Kote utu tenei. E ta, kaore koe e titiro na te Kawana i timata ki tona tamaiti ara ki a Wiremu Kingi. He tangata whakahe ia i taku paku Kingi. Heoti ano ta Waikato i karanga ai ko te whakawa ka roa hoki e wawao ana ki te korero wawao. Nawai a! karoa a Te Kawaria e kakari ana ki tona tamaiti, me te whakama. page 8Lnawanui tonu ano a Waikato ki te pehi iho i te aroha. Nawai a, ka mau tonu te riri hei mahi katahi ano ka whakatika atu ki te karo i te rakau a to runga ake i a ia. Me tuku touu ranei ki te po? He penei tonu taku tikanga, ka ata patu taku tino tangata i ana tamariki i ana tangata ka waiho i kona kakari ai. Tena ka titiro atu au ka mau ki te rakau whakamate, ka whakatika atu au ki te wawao. Nana, ka tahuri iho ki au patu ai e taea hoki te aha? he mate pai tena ki au ki te Maori. E ta, i mahia ngarotia e au toku Kingi? ka hua au i ki atu ano a Waikato, ko te Kawana hei mana mo tana mahi; kore tonu mai i a ia Katahi ano ka tae ki te mahi noa iho. No te kitenga i te he ka mate iho tetahi wahi i te runanga, ka hoki mai nga porori kairama nei tangata katahi ano ka nui haere te mahinga. Rongo rawa ake nei au ki a te Kawana i whakahe mai nei ki ta matou runanga e karanga ana hoki e tetahi runanga Maori hei whakaoraora mona kia ngaro ai tona he. Ko tenei ianei nei wehewehe i a tatou? Kaore ko nga hoko tahae i nga whenua; te mea kua kitea i nga tau katoa. Te Kingi rawa ki a koe? E ta, kati te whakahua mai ki konei hei take kakari mau, Inahoki, kua he ano te Tiriti i Waitangi, i kiia ra hoki ko taua tiriti hei tiaki i nga tangata Maori kei tikina mai e etahi iwi ke, te tae mai aua iwi kino ki te patu i a matou ka puta tonu mai i roto i a koutou i te iwi nana taua tiriti, te patu i a matou. E ta, ka he anake i a koe au maha korero.

Ko te kupu tenei, "Ekore a taea e nga Maori te whawhai atu ki a te Kuini o Ingarani he mea kia mate ai ia." Ko te utu tenei. E ta, kua matau ra koe, ka mate ano te Maori. Ko te ora maku ko te korenga ako atu aku ki a koe. Ko koe anake te tangata ako mai ki au. Ko to ako mai ko au ka tokorua maua hei patunga mau. E ta, ko au e kahakore ki te kakari ki a koe; ko te ture e kaha, e kore e mate i a koe. Ki te kiia mo nga rangatiratanga tenei kakari, kaore hoki e. tika kia huna te he o te Kawana ki konei. Kowai tena Maori kuare ki te pohe ki te rangatiratanga ki te mana o te Kuini o Ingarani. Kowai hoki e maumau i a ia kia mate mo tena take. Kaore, engari mo te whenua. Ko tona take riri hoki tenei a te Maori he whenua, o mua iho, o mua iho, tae noa mai ki te nohoanga o te Pakeha ki to matou motere nei. E kore te Maori e mataku ki tona kahakore, ki tona tutuatanga, ki te itinga o tona hapu, ka titiro atu ka riro tona whenua. Ka noho mai? kaore, ka kawe tonu atu i a ia. E hara i te kakari kia ora, kaore, he mea kite tonu atu toku oranga ki reira me toku matenga. Koia ano tena e mate mai na i Taranaki.

Kua whakaaetia noatia atu te rangatiratanga a te Kuini, ki te mea hoki pea he riri mo nga rangatiratanga, kua ma-page 9Lranga katoa pea hoki nga tangata o tenei motu ki te kakari Tena ko tenei kei te kainga anake ano e tangohia ana, kei reira e riri ana. Tenei hoki te pukapuka [a W. Kingi, e mea ana ka waiho te whenua, ka mutu te whawhai.]

Ko to kupu mo te matenga o te Maori i te kore moni, ko te utu tenei. Hei aha i penatia ai te korero? Kei te kino atu ianei au ki ou moni, ki ou kai, ki ou kakahu, e hokona tonutia nei hoki i au; e hanga nei hoki i aku whare karakia, i aku mira i aku whare papa Me waiho mai e koe te korero i te whonua e hokona hetia ana e nga kai hoko whenua.

Ko to kupu mo te hoko kino a te Maori i te pu i te paura. Ko te utu tentei. Me pehea ianei? i te mea ka whakakakaritia matou ki a matou ano mo a matou whenua e hokona hetia ana, tuku noa atu i kona kakari ai. Mo to matou tupato ki a matou ano tetahi wahi, Ko te hoko hei tahuri atu ki akoe i kore. Keihea hoki he ara atu, i te rongo tonu o matou i a te kawana e korero ana e kore ia e pokanoa? Mau hoki e titiro ka roa te whenua e ngarua ana i a koe, kahore ano he wahi ma te Maori i pokanoa, i nga ritenga hoki a taku paku Kingi nana i whakakore, ki atu na hoki au ki a koe. Ko ta hau e ki na ki te kore paura i a koe i te Pakeha, kati te rore mai. Whangai ai ia koe i ou tamariki ki te mata anake? kahore i kinakitia ki te paura? na te hau ra o te aha i rere mai ai?

Ko to kupu tenei "Kua kitea noatia atu ano no koutou ano te take o te huko he. Ehara i a kawana ehara hoki i ana kaihoko whenua kahore, na te Maori."

Ko te utu tenei. Kahore koe e whakama ki te huri mai i tau he ki runga i au? Ka riro noa mai i te tangata nana te he te whaki mai, ka whakorekore noa mai koe? Ina tonu te kupu mai a te Makarini ki a matou "Naku tenei he, na te kaihoko whenua. Maku e utu ki a koutou." Homai ana e ia £1300 hei utu mo tenei he. Tena he me ana utu ano. Tena he me ana utu ano. Ehara ianei i te kupu maharatia e matou hei korero. Nau ka whakorekore mai, koia i korerotia atu ai ki a koe. Inapea ia te kore ko te he ki Taranaki; ekore ia e kaha ki te whakorekore mai, kei haere nui te rongo, kei rangona e te tokomaha. E ta, kia rongo mai koe, kia korerotia atu e au ki a koe. Ko nga he whakamutunga o te Makarini i muri iho i ta matau horoinga i ona he tawhito o mua, me nga he hoki o muri mai, ina ko Omarutairi tenei, ko Ngapaeruru tenei, ko aku enei e ata korero atu ki a koe. Ko Omarutairi he whenua tenei e puritia ana e te iwi kainga, hei toenga mo ratou. Ko te nuinga o te whenua, kua pau atu te hoko. I te taenga mai o te Makarini ki te Aute ka rangona ka riro. Katahi te iwi kainga ka haere atu ka ki atu, kaua e hokona, e ta, e te Ma-page 10Lkarini, e toru nga ra i korero ai ka hoki. No muri ka hoatu huna i nga moni ki nga tangata tokorua.

Ko Ngapaeruru tenei, he whenua tuku tenei na te hoko he i kore ai e riro i a koe. Ina te he! haere mai ana nga tangata tokorua ki te hoko huna ki a te Makarini; ka mohiotia e te iwi kainga ka tuhia atu te reta ki a te Makarini kia kaua e hoatu he moni ki aua tangata. Na tae mai aua tangata ki a te Makarini ka kite tetahi o matou i reira a Karaitiana Takamoana, ka tupatoria e Karaitiana, e! He tangata hoko tahae anei: ka whakatupato atu a Karaitiana ka whakaae mai a te Makarini. "E tika ana, inahoki te reta a Paora Tamaihotua." Ka tirohia e Karaitiana te pukapuka nei, "Kaua e hoatn he moni ki aua tangata mo runga i te whenua. Engari me hoatu e koe o moni ki nga ringa o te iwi kainga, kia riro marama ai te whenua i a koe." Ka whakaae mai ano a e Makarini. No muri i a Karaitiana i hoatu ai i nga pauna e £400 hei utu mo Nga paeruru. Ko te he tenei ki aua taugata tokorua; ko enei he hoki kei te whakamaori mai ki a matou i te he o te Makarini ratou ko ana hoa hoko whenua i Taranaki. Ko taua te Makarini ano hoki, ko aua hoko whenua ano.

Ko to kupu tenei,—"Inahoki na koutou i herehere te oneone, I rangatira i mua, ae rangatira mai no nga tipuna o koutou."

Ko te utu tenei. E ta—he rangatira to matou whenua katahi nei ka taurekareka ka hokona hoki ki te moni. I mua kahore e hokona ana, ki te mea ka whiwhi matou i tetahi tangata herehere ko tena to matou i hoko ai. E ta, te mahara mai koe he rangatira te whenua, ka whakaaro ko te runanga e matua i te tuatahi, he hanga noa atu ia tenei mo tau kupu tamariki. Kei te mea koe kia whiwhi ai koe i tetahi kuaretanga i te tangata kotahi. Ko tenei hoko amuri akenei kia tokomaha rawa hei whakaae ka riro ai. Kati tatou te pohehe. Na te kino o nga mahi to tatou rarururu—na kona hoki i tutakina ai te tatau o te hoko whenua. Engari kia tika te hoko ka whakatuwheratia te tatau kia hokona i runga i te hoko tika.

Ko to matou kupu e kiia mai na e koe, "E kore rawa e tukua te tangata ki te hoko i tona wahi ahakoa nona ake ano."

Ko te utu tenei. Kei te tika, kei te he taua kupu.

I penatia ai hei arai mo nga hoko he a koutou. Ka nui hoki o matou ka mate i runga i tenei mahi i te hoko whenua. Kia rite mai i te Kawanataga tetahi tikanga pai mo te hoko whenua, takoto rawa i te aio; katahi ano ka hoko te iwi hoko i ona kainga i runga i te hoko tika. Otiia kahore hoki i rite rawa taua kupu. I kiia atu na hoki e page 11LWaikato, ki te kitea na Te Teira ake ano taua kainga, wha karerea atu ki a te Kawana. Tena ko tenei he whenua whakauruuru he whenua na te tokomaha, he turanga pa, he mahinga kai; i runga tonu hoki a Wiremu Kingi ratou ko tona iwi e noho ana.

Tenei to kupu,—"Koia pu, e hoa e Renata, koia pu i ahua he ai te hoko nei o muri mai."

He utu tenei. E ki na, taku pupuri i taku kainga i tika ai to tiki mai to hoko whanako. E ta, kia ata whakahua mai i taua kupu. Whakarerea rawatia atu. I to tatou hui tuatahi i te Pa Whakairo nei, karanga mai ana koe kotahi iho ano to te Kawana hoko i te tuatahi iho e mau tonu nei, ekore hoki e puta ke tona hoko. Muri iho ano ka ki mai koe, na to matou kakari i mutu ai te hui hui i a matou kia kite i te hokonga o te whenua; titiro iho ana matou kahore he whenua i riro i te wa o te kakari, no mua atu i te kakaritanga i riro ai, i muri mai hoki i te maunga o te rongo i riro ai te whenua. Na wai hoki tena? mau noa atu ai te tangata ki Akarana ki reira hoko ai i nga whenua, rongo rawa ake nga tangata nana nga kainga ka riro. Ko etahi ka mau noa atu ki Poneke, ki reira hoko ai, rongo rawa ake au ka riro taku kainga tonu o Okawa, tetahi atu, tetahi atu. Na te kakari ianei enei? Hoko tata mai i roto i o whare, rongo rawa ake au ka tata atu te tangata me nga moni—me te ki tonu atu ano, "Hoatu o moni ki te aroaro o te iwi nona te kainga kia riro marama ai nga whenua i a koe." Kaore hoki te tangata na, a Te Makarini e rongo. Ki rawa mai nei koe i ta tatou hui whakamutunga he tikanga na Te Kawana kia hoko noa ake te tangata kotahi i tona puhera witi, i tana taewa, i tana kanga, a i tona whenua ano hoki. I utua tonutia atu na e matou ki a koe, E tika ana te witi, te taewa, te kanga, na tona ringa ake hoki i mahi tena; ko te whenua he owha no a matou tipuna he matua no te katoa. A haunga hoki tena me pehea te kupu o nga Kawana o mua tae mai ki a Kawana Paraone te kupu hoki o nga kaihoko whenua a te taugata tonu na a Te Makarini,—"He aha koa homai e te tangata kotahi te whenua e kore rawa au e hoko—engari ma te tokomaha e whakaae kia tika ai." I reira ra ano hoki te rironga marama o te whenua tau ana te marietanga i a Kawana Kerei, ka mutu atu. Ki rawa mai nei koe, na taku puritanga i taku kainga i tika ai to tiki mai to hoko noa ake ki te tangata kotahi. Kaore ianei, engari na te hoko he i puritia ai te whenua, kei waiho hei ara mate mo matou. E ta, e hara i au i whakahe au korero mo te hoko whenua a Te Kawana na to kupu tuatahi i ki ra koe e kore e puta ke to hoko a Te Kawana na reira i whakahe page 12Lhaere o kupu tae noa mai ki te kupu whakamutunga. Patu ana tetahi i tetahi. Na aua kupu ano o ratou mate i whakaatu. Ka mutu ano.

Ko to kupu tenei mo Te Teira, "Inahoki kua perehitia noatia atu i te takurua tona tahu tupuna."

Ko te utu tenei. E ta! me aha tona tahu? Hei rua tahi tena mo ana whakaatu ki a koe, ko tona whanako, ko tona tahu; ma kona ka matau ai koe. Ko Wiremu Kingi e kore ia e korero tahu i te mea hoki e matau katoa te motu nei, kaore i tahutia.

Mana, ma te ware tena mahi, kaore ra ia i rangona imua, ma te whanako katahi ka rangona. Ko ta te tangata ware mahi tena—kia matau koe.

Ko to kupu tenei. "Kia u e koe ki nga tikanga a te Kawanatanga kia kite ai koe i te ora rahi i te ora matotoru i te ora mau tonu, tupu tonu."

Ko te utu tenei. Koia ra tena. Kia kaha te mahi mai kia wawe te kitea atu. Ko tenei hei te warea au ki te titiro atu ki o pu ki o poura ki o mata, ki o matou iwi e hunaia mai na e koe, i runga i o tikanga tango whenua.

E ta, ko etahi o o korero e kore rawa au e hihiri ki te utu atu. Ka pa he korero totika rawa, e utua kotoatia ai. Ina hoki te korero atu mo te mea tika 'Ka pai o korero,' Tena ko tenei motuhia rawatia i enei marama hei marama kimihanga tuhituhinga hei utu mo o korero. Ko taku he hoki tena.

Na Renata Tamakihikurangi,

Kai whakapuaki i nga korero o Ngati Kahuhunu.
Te Pawhakairo, Pepuere, 1861.