Mr. Fitzgerald's Speech.

Tenei he kupu utu atu ki nga korero a Renata, kua korerotia mai e ia ki konei ki Te Pawhakairo. Na Te Pitihera te kupu nei, na te kaiwhakahaere-tikaoga o konei o Ahuriri nei. Na, e ta ma, e Renata me koutou katoa, whakarongo mai. Kei mea koutou e, kei o koutou ngakau anake te pouri. Tenei, e ta, tenei, kei a matou ano hoki tena hanga te pouri. Ae, pouri katoa ai nga Pakeha o tenei whenua mo tenei whawhai ki Taranaki. Ehara te whawhai i te mea pai, ahakoa ka whawhai atu ki nga iwi ke, ki nga hoa riri mau tonu tipu tonu; tena ko te whawhai ki te iwi noho tahi! kino rawa atu tenei tu whawhai. Heoi he mate to te Kawana, he Kawenga nui, he tikanga totika tana i haere ai ki tenei whawhai. Me tetahi kai-whakawa hoki, ehara i te mea pai ki tona ngakau kia whakawakia tetahi o ona hoa aroha, o ona teina ranei; heoi, me pehea ina ka he? Me waiho oti te he kia rangatira? Ae hoki me ta tetahi tangata o tatou, tangata whai tamariki nei, ki te he tetahi o aua tamariki, he nui atu, tutu rawa ki tona matua, e pai ranei kia whakamoe te matua i nga kanohi? e taea ranei te whakakore i te whiu? Me he mea ano ka whakakorea e te matua te whiu, ekore e aha kua tutu katoa ana tamariki, kua tahuri mai ki a ia takahi ai. Koia hoki ka whiu ai te matua, ka whakamamae ai i te tamariki, kia rongo ai, kia pai ai te tamariki, kia whakahonore hoki i te matua. Koia tenei, ko ta Te Kawana nei, Ehara i te mea he mahi pai te whiu te whawhai ranei; he mahi kino ano ai, he pakeke, he kawa, he mamae, he tangi, he pouri nui hoki; otira, e mahia ana ano hei rongoa, kia mana ahakoa kawa ka puta ai he pai. Ko wai e whakapai ki taua tikanga noho, kua whakatikangatia nei ki Taranaki; e mahia mai nei? Erangi tenei i a tatou o konei o Ahuriri nei, te noho tahi, te kai tahi, te hoko atu te hoko mai, te moe marie; ae erangi tenei. Na, ko te kupu nei mo te Kawana, kia rongo tonu mai tera ki a koutou, kia tukua page 16Sta koutou; na, he tikanga ano to te Kawana; no te mea hoki no te Kuini ia, a hei whakakapinga hoki ia mo te Kuini. Kei runga ia i a tatou katoa; kei a ia anake ano te tikanga mona. Ko tana tino mahi hei whakaputa i nga tikanga pai, e mau roa ai te ora me te marire me te noho tika ki nga tangata. Kua kitea nuitia i enei nga tau kua pahemo atu ta te Kawana aroha ki nga Maori. Ae, kei te pouri ano ia mo tenei whawhai mo nga tangata o tatou kua mate, a e pai ana ano ia kia whakamutua te riri kia houhia ki te rongo; otira kia mate te ngakau tutu o te tangata ki mua, ki ai ai he rongo takitaki, kouaka te rongo parae. Na, e tika ano kia ki atu nga tangata ki a te Kawana, i nga ki pai i nga ki tika, ae kia tangi nui atu hoki me ka mate ratou; otira ekore e ahei i a matou nei te whakahe atu ki a ia mo tenei whawhai, no te mea ki ta matou titiro kei te tika tana whawhai ki a Wiremu Kingi. Ko te Kawana te tino tangata o konei o enei moutere o Nui Tirani, o ngo Pakeha o nga Maori. Na ka rongo ia ki te take kakari a Wiremu Kingi raua ko Te Teira mo te whenua ki Waitara; na ka rongo ia, ka kiia atu, kia ata rapaia marietia; a rapaia ana ano, ka roa noa atu te rapanga; heoti, kitea ana kei a Te Teira te tikanga; otira tohe tonu ana a Wiremu Kingi. Na, haere rawa atu ana a te Kawana ki Taranaki, kia kite pu ia i a raua tahi, kia rongo pu ia i a raua korero; e hua e, tera ano e whai mana tana knpu. (Mehemea he rangatira Pakeha a Wiremu Kingi ekore a te Kawana e haere, kaati tonu ko ana tangata; na ka nui atu tana atawhai ki a Wiremu Kingi, no te mea kua matau a te Kawana he tangata pakeke a Wiremu Kingi, a kaore o te Kawana ona ngakau ki te patu tangata, koia ia i haere ai.) Na, ka tae, ka hui ratou, ka korerotia taua rawa, ka nui noa te korero; katahi a te Kawana ka ui atu ki a Wiremu Kingi, i te aroaro o te tokomaha, ki taua wahi whenua, no Te Teira ranei. Kaore a Wiremu Kingi, i mea mai e, Ehara i a Te Teira taua wahi: heoi ano tana, Ekore e tukua e au kia hokona. Heoti ano ka puta tenei kupu, ka whakatika a Wiremu Kingi, ka haere atu ki waho. Na, e ta ma, he pono tenei korero; kua kitea e matou e te Hui nui o nga Pakeha ki Akerana te pono o tenei korero. Koia matou i whakatotika ai i whakaae ai ki ta te Kawana mahi ki Taranaki; ahakoa mahi whakapouri. Ina hoki, mei kore a Te Kawana i mahi pera, kua tino takahia raua ko te Kuini, ae me nga Ture katoa hoki, me nga tikanga pai katoa, kua mate katoa hoki. Ko ia te tino tangata o te Pakeha o te Maori, ae me rongo ano te katoa ki a ia: me ta nga Apotoro tapu hoki e ki ana, Kia rongo nga tangata katoa ki nga rangatiratanga nunui;— a, he kupu ano, kia ngohengohe te iwi whakapono ki nga tikanga katoa, ahakoa na te Nui rawa, na nga kawana ranei, page 17Skua tonoa mai hoki ratou hei whiu i nga kai mahi i te kino, hei whakamoemiti mo te hunga e mahi ana i te pai.

Na, e hoa. e Renata, me koutou katoa, kia rongo mai koutou. Kei ki koutou, na matou anake na nga Pakeha te whakatotika i ta te Kawana mahi ki Taranaki; kaore, tenei ano nga Maori, he tokomaha noa atu e ki ana hoki i tenei ki. A, ki te mea tena ano etahi Pakeha tokoouou e ki ana, kei te he a te Kawana; na, ehara aua Pakeha i te hunga pai, erangi he Pakeha kowhetewhete ngurunguru amuamu noa iho ratou, ae he Pakeha kino. Ina hoki, heoti ano ta te tangata tika, ko te hapai ko te whakarite i nga tikanga nui i nga Ture hoki, kia mau rawa ai te marire ki te whenua. Ko tenei rawa hoki i tino rapaia rawatia ano, i au ano i roto i te Hui nui no matou ki Akerana. Koia kau te rapa a taua Hui ra! tana ata kimi, ui makutu, whakawiri nei; ehara i te hanga! te taea e au te korero. Ko ta matou mahi nui hoki tenei i taua Hui ra; mona i pau marire ai o matou ra, he mea ra kia kitea ai te take me te pono. Na, ka mutu, oti rawa, katahi ka kiia a matou, kei te tika ta te Kawana. Ae, ka kiia hoki e taua Hui ra. Ekore e ahei kia mau he rongo ki a Wiremu Kingi, kia whakarerea atu e ia ana rakau, kia rongo ra ano ia ki te Ture. Kia penei tonu he tikanga ma Wiremu Kingi, a, muringa iho, kia korero a ia i ana korero i ona mate, tena ano e whakarangona ki te mea he wahi tika kei a ia. Heoi, e takoto noa ana tenei, e kitea nuitia ana e te ao katoa, ekore hoki e whakahawea, ara, kia kotahi anake upoko mo te tinana, kia kotahi anake tino tangata mo tatou, kia kotahi anake puna e puta ai nga tikanga me nga Ture, kia tikanga tahi ai tatou, kia iwi tahi ai, kia rite ai hoki tatou ki nga whenua tika katoa: ina hoki kua oti te tuhituhi, "Ki te tahuri iho tetahi rangatiratanga ki a ia ano whawhai ai, ka kore; a ki te tahuri iho ki a ia ano, whawhai ai, tetahi pa, tetahi whare ranei; ekore e tu." Na e ki ana koutou, kua riro atu nga hoia i konei ki Taranaki whawhai ai, a he he hoki tenei ki a koutou; otira, kaore he hoia o konei i haere; erangi tokorua nga awhiha i haere ki Akerana, a tenei hoki he tokorua kua tae mai no Whanganui hei whakakapi. Heoi, kaore i a tatou he tikanga mo nga hoia; he tangata motu ke ratou mo ia mahi, ara mo te whawhai me ka whawhai. Mo reira i whakahoiatia ai, mo reira hoki i whiti mai ai, ara mo te tiaki i nga tangata pai ata noho nei, mo te riri hoki ki te tangata kino, ki te tangata takahi Ture, ko tana tu mahi tenei; a he tika ano kia rongo ia ki tona kaitono. Mehemea ano ka haere koutou, e ta ma, ki Taranaki ka pouri matou; no te mea kua noho tahi tatou puta noa i enei nga tau maha; a ekore matou e pai kia penei rawa he tikanga ma o matou hoa Maori; ina hoki e matau ana matou, ki te page 18Smea ka tekau e haere atu, ekore taua tekau e hoki mai. Erangi pea kia manawanui tatou; kaua hoki koutou e tope iho i te rakau i tiria paitia e tatou ko era nga kanohi kua ngaro atu nei.

Tenei hoki, e Renata, e koutou hoki, e ta ma,—kei te matau ahau me matou katoa ki te tukunga iho o tenei kakari ki Taranaki, ara tona whakamutunga. Otira ko te wa rawa e mutu ai, ko te iti ranei ko te nui ranei o te riri ki mua mai, na, ko tenei e ngaro ana ki au. E ahei ano pea i a Wiremu Kingi ratou ko ona hoa pohehe te kukume atu kia roa ai; e ahei ano pea i a ia te whakaroa i tenei raru i tenei pouri i tenei mamae kino e mamae nei e tangi nei te tokomaha: ko tena pea e taea ano e ia. Otira ahakoa pena, kei te pono tonu ano tona mutunga; a ko tona mutunga tenei, ko taua tangata kia tuku marie i ona tara, kia rongo ia ki tona nui ki a Te Kuini: ko te mutunga tenei; kaore rawa atu he mutunga: ahakoa tata, ahakoa tawhiti, ko tona mutunga ano ia tenei. Erangi pea ma te roa ma te kukume ka kapi ai tenei moutere i te hoia i te iwi toa; ina hoki ekore e tukua e Te Kuini tana Kawana me ana Ture kia whakahawea kia takahia: ko tana hoki i timata ai, e ata oti ano i a ia. No te mea hoki e ora ana Ia, a e kaha ano Ia ki te whakaoti.

Tenei hoki, e pono ana, kua uru atu etahi o nga iwi o Waikato ki a Wiremu Kingi. Ko te iwi pea tenei nana i tuku atu i hoko atu i ona whenua i Taranaki ki a Te Kawana, a kaore hoki he tikanga tahi e uru atu ai ia ki a Wiremu Kingi. Ehara oti tenei i te tono kakari nana ki a te Kawana? Hei mea ano pea tenei kia nui haere ai te haenga o te kahu, kia kore ai e tuia kia kotahi ake tonu atu. Ara, hei mea u ana, kia ma te whawhai ma te wehenga ka tu tonu ai tona kingi maori ki Waikato, hei hoa riri mo te Kuini. Aue! te owhiti koutou, e ta ma; aue! te mohio koutou ki te take o tenei tu mahi a Waikato. Ko wai ianei ki a koutou te tangata nana te hae, me te wehe, me te tutu, me te ngakau kino? Ko wai ianei te kotahi nana i ho mai ena nga purapura kino ki roto ki o tatou ngakau? Na, kei te matau a hau nei, Ehara tenei mahi a Waikato i te mahi pai, ehara hoki i te mea mana ka ai ai he pai: Erangi he kino, he he nui atu tena mahi whakakingi pokanoa ki Waikato; ae ki taku mahara ake, he mate ano kei roto i tena tikanga mo nga tangata o Waikato, mo era atu hoki e uru ki a ia:—Matakitakitia atu. Ina hoki ekore e pai kia tokorua tahi nga tino tangata hei upoko mo te iwi kotahi. Ekore hoki e taea e nga maori te whawhai ki te Kuini o Ingarani, he mea kia mate ai ia, kaore. Tenei ano ta te Pakeha pai, kia kite ia i te iwi maori e nui haere ana e ora ana, penei tahi me tona iwi ake ano. Ma te mahi tahi a te page 19Siwi maori me te Kawanatanga ka taea ai tenei. Ekore e ora ekore e nui te iwi maori inaianei, motu ke i te iwi pakeha. Kaore he iwi kua kite i tenei hanga i te moni, e ora a muri atu i te moni kore A no hea ianei he moni ki te Maori, ki te kore rawa he Pakeha? E ta ma, ata whakaarotia enei korero aku ki a koutou.

Na, ko te kupu mo te paura nei, mo nga pu. He aha te pai o tena mea o te paura kia nui noa i te tangata? Heoi anake te tikanga i kiia ai kia nui rawa tena hauga i te tangata, ara he whawhai. I mua ka rangona kei te whai hanga tetahi iwi i te pa, ka mohiotia; koia hoki ko tenei, ka owhiti te Kawanatanga, ana ka kite i te mahi hoko nui a te Maori i te paura i te pu. Ina hoki, he iti rawa te paura he rurua nga pu i nga pakeha katoa e noho nei; ehara hoki te paura nei i te hanga pai mo te waiho tonu kia roa te takoto; he iti marie ta te pakeha pupuhi manu tana hoko i te paura; tena ko te Maori hoko tou, whakatoe tou, rongoa tou: e ta ma, hei aha?

Na, ko ta koutou kupu nei. "He hoko ke i mua, he hoko ke i muri mai;" ara, mo nga wahi o te whenua nei kua oti nei te hoko; na, kaore aku kupu nui ki tenei, no te mea kua utua ano tena kupu i tera huinga mai o tatou ki konei. Ae hoki, kua kitea rawatia, no koutou tonu ano te tino take o te hoko ke. Ehara i a Kawana, ehara hoki i ona kai-hoko whenua; kaore, no koutou ake ano. Kei te mohio matou. Ina hoki, na koutou i herehere te oneone. I rangatira te whenua i mua; ae, rangatira mai no nga tipuna iho o koutou. Tena ko tenei, kua hereheretia; ina hoki, kua kiia e koutou. "Ekore rawa e tukua te tangata ki te hoko i tona wahi, ahakoa nona ake ano." Koia pu, e hoa, e Renata koia te tikanga i ahua ke ai te hoko nei o muri mai, Ehara i a Kawana, no koutou ano ia. Na ko nga tikanga katoa e penei ana, me he tikanga whakatapu maori, tikanga rahui nei, kaore e pai ana i naianei; no te mea hoki no te wa pouri ena tikanga, a tenei kua whiti te ra ki runga i a koutou, kua kite rawa hoki o koutou kanohi, a ekore e ahei kia hoki atu ki muri ki nga mea tahito kua mahue.

Na, kaore aku korero ki a koe ki au kupu whakaiti mo Te Teira; ina hoki kua perehitia noatia atu i te takurua tona taahu tipuna. Ehara ianei te kupu whakamaanuka nei i te kupu tamariki? Ina hoki, he mano tini nga rangatira no te maori o raro o runga i nga ingoa mea noa hanga noa penei me tenei e taunu nei koe.

E pai ana ta koutou whakakore i nga tikanga kino, penei me enei kua kiia mai nei e koe na Tipa, na Whanganui. Ko ta matou mahi hoki tenei, ko te whakakore i nga tikanga a te hunga pohehe a te hunga porangi. Ae, ma tatou tahi page 20Sena tu tikanga katoa e whakakore, kia mate ai te he, kia tupu ai te aroha me te noho pai.

Na, ko te tikanga Whakaparininihi nei, e pai ana tenei; me waiho hoki tenei kupu kia ora kia mana. Ma Kawana ranei, ma te Maori ranei e whakaeke tetahi o aua Parininihi: matakitakitia atu.

Na, ko nga kupu whakamutunga nei, mo nga taunu a etahi Pakeha, me whakarere atu ena. Ina hoki, kei te mohio ano koe, kaore ena kupu i puta atu i te pakeha pai i te pakeha tika; a ko wai hoki e whakarongo ana ki te tau a te kuri, ki te tangi a te karoro, ki te turituri a te tai? Koia ano kei tau, ara, "Kei te Atua te whakaaro mo tenei."

Ae ra, me tenei kupu hoki au; (me whakahoki atu ano e au tenei kupu ki a koe;) ara, "Ka tohe koe ki te riri? E pai ana, kei te Atua te whakaaro mo tatou, mo koutou mo matou. Na, ko ta matou whakaaro tenei kia whakaaro tahi tatou ki te peehi i tenei kino kia mutu." Ae ra hoki, e hoa; ka tika tenei, otira aua e mea, ko tenei kino anake, erangi, ko nga kino katoa. Koia hoki au ka ki atunei ki a koe, e te Iwi nei, kia u e koe ki nga tikanga pai o te Kawanatanga, kia kite ai koe i te ora rahi i te ora matotoru i te ora mau tou tupu tou. Heoi ano ka mutu i konei. Ho mai i te ringa, e te iwi katoa; tena ra ko koe; hariru?