No 1.

Na, tenei ano te take o te whakatupuranga o te tangata, ka tahi ka ata korerotia.

I mua, i tena kupu e mea na i te tuhituhinga tuatahi o nga tupuna: I a Po, i te Po tuatahi tae noa ki te Po tuangahuru, ki te rau, ki te mano. Koia tenei, kaore ano hoki i whai ao noa, e pouri ana ano ki te maori. Ko Rangi ano, me Papa; e piri tonu ana kaore ano i wehea noatia, a e rapu noa ana, ana tamariki i te ahuatanga o te po, o te ao.

Ka whakaaro ratou, Tena, tatou ka rapu tikanga, mo Rangi raua ko Papa, kia patua ranei, kia wehea ranei, ka mea mai a Tu-matauenga, ae, tatou ka patu i a raua. Ka mea atu a Tane-mahuta, kauaka, e ngari, me wehewehe raua, ki runga tetehi, ki raro tetehi, kia kotahi hei tangata ke ki a tatou, kia kotahi hei matua ki a tatou, ka whakaae ratou tahi, ka tino aroha ano tetehi o ratou ki te mea i wehea ai raua, tokorima i pai kia wehea, tokotahi i aroha.

Koia ena kupu, Te po, te po, te ao, te ao, te kimihanga, te hahaunga, i te kore, i te kore, ko ta ratou rapunga whakaaro hoki mo o ratou matua kia tupu ai te tangata, Na ko tenei kupu, ko te nuinga ko te roanga, ko te nuinga ake o a ratou whakaaro patu i o ratou matua. kia ora ai te tangata, koia tenei a ratou tikanga.

page iv

Ka tango te tuatahi te taea e ia, ka tango te tuarua te taea e ia, te tuatoru, me te tuawha, me te tuarima, a na te tuarima ka taea, aue noa ana a Rangi raua ko Papa, aue noa ana, hei ahatanga ma Tane-mahuta te titokotia ake ai, panga iho te pane ki raro, ko nga waewae ki runga, ana—aua tonu ake te rangi, aua tonu iho te whenua ki raro, koia nga pepeha nei, na Tane i toko, ka mawehe Rangi raua ko Papa, nana i tauwehea ai, ka heuea te po, ka heuea te ao.

Ka tupu te whakaaro i a Tawhiri-matea mo ana matua, kei tupu te pai, tona whakatikanga ake, kei te whai ano i tona matua, kia tahuri mai ai ia ki te whawhai ki ona tuakana, ka tupu te whakaaro i a Rangi-nui, me te whakarongo atu a Tawhiri-matea, a ka mohio atu, tona whakatikanga, ana, koia a te Aonui, a te Aoroa, a te Aopouri, a te Aopotango, a te Aokahiwahiwa, a te Aokanapanapa, a te Aowhekerekere, a te Aotakawe, a te Aopakakina, a te Aowhatongatonga.

Ana, tona putanga, ko te apu hau, ko te apu matangi, ko Tawhiri-matea, pa ka pa tona waha ki a Tane-mahuta, ana na—whati poro pu i waenga, me nga manga, ana takoto ana i raro, ma te huhu, ma te popo; tana whiunga ki te wai, ana na,—ko Tuparimaewaewa, ko Urutira, ana na,—ka whati a Tangaroa ki te wai, no reira aua tangata i totohe ai, tatou ki uta, tatou ki te wai, te rongo etehi, te rongo etehi, wehea ake etehi, he hapu ano, he hapu ano, ko te hapu i a Tu-wanawana, i noho i uta, ko te hapu i a Punga, i haere ki te wai, nga wehewehenga, a Tawhirimatea.

Koia enei pepeha, taua ki uta, taua ki te wai, ka mea atu tera e hiahia ra ki te wai, haere koe ki uta, whakaahua ki te ahi rarauhe, ka mea atu tera e pai ra ki uta, a, haere koe ki te wai, whakairihia ki runga ki te rourou kai maoa, haere au i uta, ko Tu-te-wehiwehi, ko Tu-te-wanawana, ka wehea era, ko Rongo raua ko Haumia, ka tangohia ake raua e Papa, ka huna ngaro noa.

Ho mai rawa ki a Tu-matauenga, te ngaueue, te aha, a mutu noa iho, ka tupu te whakaaro i a Tu', mo ana tuakana, i whakaaro

page v

nei kia wehea o ratou matua, a kaore nei i toa tahi ki te whawhai, a haere ke tetehi, haere ke tetehi, ko Tu-matauenga anake, i toa ki te whawhai ki a Rangi, rana ko Tawhiri-matea, ka tupu te whakaaro o Tu-matauenga, kia whawhai ia ki ona tuakana, tokorua i tangohia ake ra e Papa, ko Rongo raua ko Haumia.

Ka rapua nei e Tu', he ritenga mana kia whawhai, ka rapu ia i a Tangaroa, ka kitea ki te rara, ka rapua kia taia he kupenga, ka haoa, ka pae kei uta, ka rapua ko Haumia raua ko Rongo e Tu-matauenga, ana ka kitea e ia ki nga makawe, ka mahia, ka mate era, ka rapu ano i te whakaaro mo Tane-mahuta, no te mea kaore i hoki mai hei hoa mona, ka mahara ia kua whai uri ia, a ka nui haere, ka whakatupu kino mai ki a ia.

Ka taia he mahanga; ka mate nga uri o Tane-mahuta; ko te maori-tanga o nga ingoa o enei, ko Tangoroa he ika; ko Rongomatane, ko te kumara; ko Haumia-tiketike, ko te aruhe; ko Tane-mahuta, ko te rakau, ko te manu; ko Tawhiri-matea, ko te hau; ko Tu-matauenga, he tangata.

Ka mate ona teina i a ia, ka tahi ka wehewehea ona ingoa, ko Tu-ka-riri, ko Tu-ka-nguha, ko Tu-kai-taua, ko Tu-whakaheke-tangata, ko Tu-mata-whaiti, ko Tu-matauenga.

I whakaritea tonutia ona ingoa ki a ratou ko ana tuakana, a tokowha ona hoa, i kainga katoatia e ia ko tahi i tapu, ko Tawhiri', ko tona whakapakanga, i waiho tonu hei hoa whawhai mona, i rite ano ki taua riri ta tona teina riri.

I reira, ka nui haere te maramatanga, katahi ka nui haere nga tangata i huna nei e Rangi, raua ko Papa, ko te tupuranga tangata, ko Tu-matauenga ratou ko ana tuakana, ko era ano i a Po, i a Ao, i a Te Kore, i a Te Kimihanga, i a Runuku ma: Puta noa mai ki a Ngainui ma, ki a Whiro ma, a ki a Tiki ma hoki, a wehea rawatia ake te Rangi, me Papa, kua nui noa atu nga tangata i roto i te pouri, no reira ano te take o nga karakia mauri, pana tamariki, karakia ranga, karakia mahaki, karakia mo nga kai, karakia mo nga taonga, karakia mo nga wairua.

page vi

Na reira mai ano nga take o nga mahi a te tangata maori, ka nui haere mai te pai te kino, te riri, te ata noho, me nga tini mahi tika a te maori: a tae noa mai ki te tupunga o Ta-whaki, o Tuhuruhuru, o Maui-tikitiki-o-Taranga, o Whakatauihu, a tae noa iho ki te whakatupuranga, i a Uenuku, i a Houmaitawhiti, i a Toi-te-huatahi.

Ka tupu nei te whawhai a ratou i to ratou nohoanga i Rarotonga, ara i Hawaiki, ka tupu nui haere, nui haere, a ka rahi, ka tae ki te pokai tara a Manaia. Tera take nui ano o te whawhai a tae noa mai ki te kainga o nga popoa o Uenuku, ka tahi ka whakatika tonu, ko Tamatekapua, raua ko tona teina ko Whakaturia, ki te kai i te poporo whakamarumaru o Uenuku, otira he take pai ano mei ata whakaritea e ratou, ina hoki, ko te take tenei, kainga ana nga pirau o te tapoa o Uenuku e te kuri a Tamatekapua, ko te ingoa o te kuri, ko Potakatawhiti, i patua e Toi raua ko Uenuku, kimi noa a Whakaturia, moimoi noa moimoi noa, i a pa, i a pa, a tae noa atu ki te pa i a Toitehuatahi ma, e moimoi haere atu ana, ka tau mai i roto i te puku o Toi, te kuri ra, e ka tahi ka haere tonu atu te tangata ra, ka tau tonu mai te kuri ra.

A ka tahi ka whakatauki iho a Toi, ai, taurekareka e, i huna iho koe ki roto ki te hoparanui a Toi, e tau ake ana ano koe e taurekareka: Hoki tonu mai a Whakaturia, korero tonu atu ki tona tuakana ki a Tama.

Whakatika tonu, ka marere nga kakahu, kei te wai, kei te tuahu po noa, ao noa, po noa, ka kopa te toto o te tuahu a te tangata ra; ka whakatika ia me tona teina, ka haere, haere ana tetehi, i ona waewae ano, haere ana tetehi i te waewae rakau.

Na, ka tae ki te poporo rakau, kai ana, hoki mai, hoki atu, nawai i ngaro, i ngaro, a ka kitea, te paunga ake o nga mea o raro, ka pureirei ki runga nga mea i toe.

Ka tae atu te tohunga kia kite, tae rawa atu, ko te poupounga o nga wae rakau, me nga wae tangata, ka tahi ka whanga i te ahiahi, ka tae mai, te ngaro taua maia, e wheo noa ana mai, me ona toko, ka maranga te huaki, ka mau, tokorua iho ano, i

page vii

mau te teina ki te take o te poporo, i mau atu tetahi ki te taha o te akau.

Te maunga ano i mau ai, tu tonu i runga, mau kau ake ana ki nga toko, te tata ake ki te tangata i roa ake, ka mea te kai hopu; tuaina ki te wai, ko etahi, anana ki uta, anana ki te wai, kei ora ia, ae ana ratou, ano ra ko Tama', eii, ka ora rapea ahau e ka tuaina ki te moana, e ngari ki uta, ka mate au.

Ano ra ko te kai hopu, ae ana ara tuaina ki uta, ana ka hinga te whakatikanga o Tama’, a haere ana ka ora, a mau atu ana te teina, mau ka mau, ka takaia ki te takapau, ki te karukaru, ka whakairihia ki roto ki te whare, ka tahuna te ahi, ka emi mai te mano o te tangata ki te haka, ki te waiata, ki te piu, ki te tutu kai, ki te tii, ki te ponga, ki te punipuni, ki te takaro, ki te pukana, ki nga mahi tinihanga a te maori.

I a po, i a po, me te whakarongo iho te tangata ra ki nga mano o Uenuku e kori ana i roto i te whare, a ka tae atu te rongo ki a Tamatekapua, e kei te ora ano tou teina, kei runga i te whare e iri ana.

Po iho ano, ka whakatika mai taua maia ra, ka eke ki te tuanui, ka pakarua iho, ka mea iho e tama? e a kei te ora tonu koe, ae, e pehea ana te haka a te iwi na? e kino ana, ekore koe e pai ki a mea iho, ka tae te kino o te haka a tenei iwi. Me he mea maku te haka, koia kau, a ki te paingia mai koe, kei te roro au e noho ana, a to putanga mai ki waho, maku e karatiti, te whatitoka me te pihanga.

A ka emi mai taua iwi, me te haka ano, pera iho ana ano ia, a ka tukua iho, ka mea mai—e haka ra, ka mea atu ia, e kino ana ahau, e ngari me heru, me tiatia ki te raukura, me kakahu, ka pai ai.

Herua ana ka pai rite ana ki tana i pai ai, ka tango ki te paki whero o Uenuku, ki te maipi, ano ka oria e te hau, te maunga ki te tatua, he karakia ano, te maunga ki te maipi, he karakia, te whakatikanga ki runga, he karakia ano. Te hakanga i haka ai ana na, hinga noa ake tetehi taha, tetehi tahi, puta noa ki te

page viii

whatitoka, hoki mai ki te tungaroa, ka tu ano i reira, ka mea atu taua maia, toia ake te tatau, kia tuwhera, e werawera ana; ka toia, ka whakatika ano, te pehanga ki tetahi taha, puta noa ki te roro, te pehanga ki tetehi taha, i te hokinga ki roto, mae noa iho te iwi ra ano, no taua tangata nga pepeha a mua, ana na, me he oturu nga karu, ana ka oria e te hau te rau o te maipi, e rua ki waho, e rua ki roto, tu rawa mai i waho, ko Tama' kei reira e noho mai ana.

Ana, kua kati tetehi, me tetehi, a ora ana Whakaturia, heoi ano, ka tupu hei whawhai, whawhai nei, a tae noa ki te tomokanga o te pa o Houmaitawhiti, ratou ko ana tama, e Toi raua ko Uenuku ka horo tenei ngerengere, tenei, tenei, a tae noa ki te kiri tangata, me te karanga noa nga mano o Hou', e Hou' e ka horo te pa nei.

Ka mea a Hou i tana pepeha, tukua mai, tukua mai ki te paepae poto a Hou': Ka tahi ka rua, ka toru, ka eke kei te paepae poto a Hou': te whakatikanga ake o Hou' ratou ko nga tama, ano, ka oria e te hau, he karu to ratou, he karu to nga maipi.

Ana na, hinga iho kotahi tekau mano: no muri iho ka mate a Hou', ka tahi ka tupu te whakaaro i a Tama', i a Maka, i a Tia, i a Hei, kia heke mai ratou, ki te rapu whenua mo ratou, otira i tika ai kua kitea ano tenei motu e tetehi o ratou i mua atu, whawhai rawa ake, kua kitea ake, ko te ingoa, o te tangata nana i kite, ko Ngahue, ko te take i haere mai ai ia no to raua whawhaitanga, ko Hine-tuahoanga.

A peia ana mai ia, haere tonu mai raua ko tana ika ara ko te pounamu, a tae mai ana ki Tuhua, ka noho i reira, ka tae mai hoki a Hine-tuahoanga, ka peia ano i reira, ka haere tonu atu, ka kite, mai ki tenei motu e tu atu ana, ka haere tonu, a u rawa atu, i Arapawanui ka noho.

Ka waiho i reira, ka tangohia mai e rua toka, ko Tutauru, ko Kaukaumatua, ka hoki ki Hawaiki.

Whawhai rawa ake nei ratou, kua rongo ake, ka tahi ka tuaina a te Arawa, ka hinga i a Parata, i a Wahie-roa, i a Ngahue, ko te tokomaha o nga kai hahau, ka oti, ka rongo mai etehi, ka haere

page ix

mai ki te tiki mai i aua tohunga hanga waka, ka tae atu, ka tuaina, ka oti, ko Tainui, ko Matatua, ko Matawhaorua, ko Kurahoupo, ko Tokomaru.

Ka oti, ka toia ki waho, ka whakaaro a Tama-te-kapua ki tetehi tohunga mo runga i a te Arawa, ka mamingatia a Ngatoro-i-rangi raua ko tana wahine ko Kearoa, ki te whai i te kawa o tona waka, me Kearoa ki te whakamama i te kohukohu ruahine whakanoanga ka eke mai ki runga, ka maranga nga ra o te waka ra, ana riro tonu mai.

Kaore ko Tainui ke tona waka, ka rere mai nei, ka mahue atu, ko Ruaeo i Hawaiki, ka riro mai te wahine a Whakaotirangi i a Tama, rere mai, a te moana, ka rapu noa a Rua', ki tana wahine, ka tahi ka mahara, kua riro i a Tama'.

Ana, ka tahi ka makere ki te wai, kei tango rawa mo te wahine, ka wehea te ata, me ona whetu, te ahiahi, me ona whetu, ana ka he noa iho te whakaaro o nga tangata o runga i a te Arawa, ka pohauhau noa iho, otira tera ano tetahi take i he ai, ko te putanga o Ngatoro', ki runga i te tuanui o te whare o te waka, ka whitikiria e ia te taura ki nga huruhuru o Kearoa.

Ka mauri tetehi pito ki tona ringa, i tupato hoki ia, ki tana mahi tahae o mua, o tona tahaetanga mai hoki, i muri i a ia, ka tae atu a Tama', ka mau ki te wahine, me te taura e maro ra, me te kumekume ano a Ngatoro', whitikiria iho e Tama' ki te kiato o te waka, maro tonu, ana, a riro atu te wahine ki a ia. Te haerenga iho o Ngatoro', kua riro atu tona wahine heoi ka pouri tona ngakau, ka tahi ka tino whakahekea te waka ra e ia ki te korokoro o te Parata.

Ka haere a nawai, nawai, a ka ngaro katoa te ihu, tango ake ki te tainga wai, na te mea ano ka rere tupou, ana tataka ana nga matenga ki raro, ka whakaputa ake a Hei ki runga, maranga rawa ake, kua roa te hekenga, ka pa te karanga. Ngatoro' e, e ka taka te urunga o Kea', ka tahi, ka rua, ka toru.

Ka tahi ka whakatika a Ngatoro', kei te karakia i te waka ra, ko tana karakia tenei:—

b

page x

Takina te kawa, he kawa tua-tahi,
Takina te kawa, he kawa tua-rua,
Takina te kawa, he kawa tua-tor[gap — reason: unclear]u,
Takina te kawa, he kawa tua-wha,
He kawa tua-rima,
He kawa tua-ono,
He kawa tua-whitu,
He kawa tua-waru,
He kawa tua-iwa,
He kawa tua-ngahuru,
Takina te kawa, he kawa ma Tangaroa,
Ka pipi, ka wawai,
Ka whanake i raro i ona taranga,
Tutuki te rangi,
Eke,
Eke Tangaroa,
Eke panuku,
Ci, e,
Taiki e,
Tena to tu tau e Rongo ka whai,
Te kawa Tuai-nuku,
Tuai-Rangi,
Tuai-Papa,
Tuai-Tane,
Rua Nuku a tua i,
A tua i, a tua i,
Unuhia ko te pou mua,
Ko te pou roto,
Ko te pou te wharaunga,
He Atu rangi-mamao,
Hekeheke iho i runga i o hara,
Takiki whara te ara o Ngatoro',
He ara whano ki te po,
Te po nui, te po roa,
Te po matirerau,
Te po whai ariki,
A ko taku waka,
Ko te Arawa-nihopopo,
Ngahue i te Parata,
Eke,
Eke Tangaroa,
Eke panuku,
Ui e,
Taiki e.

Tere ana i runga te waka ra, i te karakiatanga a Ngatoro-i-rangi, tere rawa ake ki runga, kua pau atu nga kai, i te hekenga atu ki te korokoro o te Parata.

page xi

No reira ano a te maori pepeha, mo te kai iti, kore, ekore noa ana te kai, e iti noa ana te kete kai, ‘ko te rukuruku a Whakaoti- rangi,’ mo te rukuruku mo te kore kai, i pau tonu atu hoki nga kai i te hekenga ki te korokoro o te Parata; te korokoro o te Parata, ko te taepaepatanga o te rangi; ka rere mai nei, a tae noa mai ki Whanga-paraoa, ka kite mai ki uta e ura atu ana te Pohutukawa, a whiua ana nga kura a Tauninihi ki te moana, ka u ki uta, ka whiua atu ki uta nga kumara o runga i a te Arawa, e tupu mai nei ano i te pari i Whanga-paraoa.

A kitea ana nga kura o Tauninihi ki te one o Mahiti, na Mahina i kite, koia tenei pepeha mo te mea kite, eka kitea te taonga makere. Kaore e hoatu e ahau, ta te mea, ‘ko te parekura kite a Mahina.’

E ki ana i whiua ai, he kura te Pohutukawa, kite rawa ake, kua horo, a hinga noa iho tana whakaaro mo te maumau-ranga o ana kura i whiua ra ki te wai, rongo rawa ake, kua kitea, tae rawa atu ki te tiki, kihai i riro mai, a mau tonu nei hei whakatauki ma matou, e takoto mai nei ano aua kura, kei a Te Whanau-Apanui, a tae noa mai ki tenei ra.

I reira, ka tukua mai i uta a Taikehu ma, ki te taunaha haere mai, i nga whenua katoa o te tahatika, a Maraenui, Opitiki, Ohiwa, Whaka-tane te Awa-a-te-atua, Maketu, Tauranga, ka tahi ratou ka noho i reira, me te rere haere atu te waka ra a te Arawa, mea, mea, a ka taka kei waho o Maketu, ka kite atu a Tama-te-kapua ki te more o Maketu. Ka taunahatia atu e ia, ko te kuraetanga o tona ihu.

Ka kite hoki a Hei, ka taunahatia hoki e ia a Otawa, ko te takapu o Wai-tahanui-a-Hei, ka kite hoki a Tia, ka taunahatia hoki e ia tona wahi, ko te takapu o Tapui-ika-nui-a-Tia, ka taunahatia e Naki a Motiti, ko Motiti-nui-a-Naki, ka tukua nga punga ka tau te waka ra i te po, i te po e moe ana.

Ka whakatika a Ruaeo i Maketu, kua u noa mai ia i runga i tona waka i a Pukatea-wai-nui, a Ruaeo i whakarerea atu ra i runga i a te Arawa, a i tangohia mai tana wahine e Tama-te-kapua a Whaka-oti-rangi, a no muri, ka rere mai tana waka, a u mai ai ki

page xii

Maketu, kua u mai tana i te tuatahi, a whakatika nei a Ruaeo, ki te whiu atu i nga matau, a mau ana i nga kiato o te waka, a toia ana mai ki uta, kua takoto atu nga neke i te hokowhitu ra, i te one o Maketu, toia ake ki uta takoto ai i te po.

Ka noho a Rua', i raro i te papa o te waka whakatangi ai i tana koauau, ana te marangatanga ake o te wahine ra, rere, ko Rua', e noho ana, a moe tonu iho raua.

Ka mea atu a Rua', e whae hoki atu ki tau tane, e ngari, ka whakatangi au i taku koauau, i taku pu torino, kia rongo mai korua ko Tama', a mau e mea atu ki a Tama', aue, he moemoea naku, ko Rua' e whakatangi ana i ana pu i tenei po, a mana e patu i a koe.

Hoki ana taua wahine, ka moe ano raua, ka pena ano me nga kupu i mea atu ra a Rua' ki a ia, a rite tonu; ka patu a Tama' i a ia i te ata, e rotua ana e Rua' te waka ra kia moe tonu, a ao noa te ra morunga noa mai, te rotu, he karakia ano, I te ata ka pa te rakau a Rua' ki te waka ra, oho rawa ake, kua awatea noa ake, tahuri rawa iho ki raro i te waka, e noho ana te hokowhitu o Rua' i raro, ano, kei te au o Karewa e noho ana, ka puta nga tangata o te waka ki runga, e tu ana a Rua' i waenga o te hokowhitu ra.

Ka mea atu a Rua', whakatika mai ki runga taua ka whawhai, tou kotahi, toku kotahi, ma tou kaha e pai ana, ma toku kaha, kia penei rawa ake koe, i te whenua e takoto ana.

Kei runga taua maia a Tama', me te maipi, he maipi kura tana, ta Rua', waiho tahi tonu ta Tama' ki a Rua', tukua atu e Rua', tera te haere ra, mahue ake te maipi kura a Rua', tangohanga atu ki nga ringaringa o Tama-te-kapua, ko nga ringa ko te maipi ana takoto ana i raro, maranga ake, maranga ake, ka tua-rua, tua-toru, ka tohe tonu mai a Tama', ka tua-wha, tahi ano te naomanga iho a Rua' ki te rapoi kutu nei, ana mau tonu iho ki te taringa o Tama', ana mau tonu, te taea, te wewete e Tama'.

Ka mea atu a Rua', ka mate koe i au, waiho mau ta taua wahine, hei utu mou, ka mate na koe, kihai taua maia i rongo

page xiii

kupu atu, e tu porangi noa ana ki te rakuraku i te mangeo, a haere ana a Rua', me te hokowhitu ra ki te rapu kainga ke atu mo ratou, mei tahuri taua iwi ki te whawhai ki a Tama' ma, kua mate noa iho.

He tangata roroa enei tangata, ko Tama', e iwa te roa, ko Rua', tekau matahi te roa, kaore nei ano he tangata o muri nei hei rite i enei maia, kotahi tonu to naianei, ko Tu-hou-rangi, e iwa te roa, kei te keke rua te kumi, i kite ake ano nga uri nei i nga iwi, e whakaturia ana e nga tohunga ki nga tuaahu, hei whangairanga mo nga patunga tapu maori, mo nga rau taewa, kumara, ika patunga, tangata, aha aha noa iho, e kitea te tangata, me nga kakahu me nga mea pai, e kitea ki te whakinga o aua wheua i nga ra e kitea ai. A no te horonga ano o Mokoia nei ka riro pea i a Nga-Puhi. A muri iho i te whawhaitanga a Rua ‘ma ra, ka noho nei a Tama’ ratou ko ana hoa i Maketu, me nga tamariki, roa kau, ka marara haere, ko Ngatoro-i-rangi, i haere ki nga raorao ki te takahi waipuna i reira, a haere ana ki nga maunga ki te whakanoho atua Patuparehe ki reira. hoki mai ana ki Maketu, noho ai, a whawhai rawa ake nei a Tama' raua ko Kahu-mata-momoe, haere tonu mai a Tama' raua ko Ngatoro', ki Tauranga ka kite i a Taikehu e noho ana i reira, e mahi kai ana ma ratou, koia te ranga a Taikehu, i tua atu o Motu-hoa, mahue iho, ka haere, ka noho ki Kati-kati, ka kai ratou i reira, pau ana a nga hoa, katikati tonu a Tama', waiho tonu iho hei ingoa mo tera wahi a Kati-kati-o-Tama-te kapua, noho rawa mai i Whakahau, te whakahaunga atu ano i te kai, haere tonu ratou ko Ngatoro' ma, waiho iho hei ingoa, a tae atu, mea, mea, Whitianga ko Whiti-a-ngaira o ratou i taua awa, mea, mea, Tangiaro, ko te kowhatu whakairi a Ngatoro-i-rangi kei reira, a noho rawa mai i Moe-hau, i Hau-raki.

Ka tuturu to noho i reira, a mate noa iho ki reira, kei reira ano e tanu ana; ka mate ia, ka ki ake ki ana tamariki, kia hoki atu ki Maketu, ki te whakatau i ana whanaunga, ae ana raua, hoki ana.

E ngari, mei noho tonu iho i konei, kua riro ano a Hau-raki i nga uri o Tama', ka whakaatu ake i a Kaukau-matua, nana

page xiv

i huna ki raro i te pihanga o te whare, a hoki ana ana tama, me Ngatoro', ki Maketu noho ai, i te taenga atu, ka kawea ki te wai ki te whakaruku i a ia, e haere tapu tonu ana mai, i te tanumanga i a Tama-te-kapua, ka tahi ka huhua, ka noa.

A moe tonu iho i te tamahine a Ihenga, ka rapua a Kaukaumatua, a ka kitea, muri iho, ka hapu te wahine a Kahu-matamomoe, ka mau a Ihenga ki nga kuri hei whakangau kiwi, a haere ana, ka rana Hakomiti atu te ara, a Paritangi.

Ka whaia nei te kiwi a te kuri ra, mau rawa atu, i roto i te wai, kai tonu i te mataitai o taua roto, rukuruku tonu i te wai, a hoki mai ana ano ki ona rangatira, me te hari mai ano i tana kiwi, ka tae ki te aroaro o tana matua, ka whakaruakina te kiwi, me nga mataitai i kainga matatia e ia ra.

A, te kitenga o Ihenga i te maku, me nga ika, ka mahara ia, he moana, a ka nui ake tona hari, hoki hari ana ia ki Maketu, i reira ka kawea kia whakawaituhitia te wahine ra, ka mutu, ka tahi ka haere ki te rapu i te kainga i haere ra raua ko tana kuri.

Aue, ka kitea he moana, ko te Roto-iti, taunahatia iho, haere atu ko Roto-rua, ka kitea e tere ana, taunahatia iho, ka haere atu ki tetehi taha, ana rokohanga atu, he tangata e noho ana i tetehi taha o taua roto, ka tahi ka mahara, kia tango maminga ia i taua kainga, a haere ana ki te rapu i te tuaahu tangata, me te tuaahu o tana kupenga, ka kitea, ka tango ia i nga kowhatu papai, rimurimu tawhito, ka haere ki roto ki te wahi ururua, peka puhou, koromuka, karamu, ka tu nga tokotoko ki roto ki te otaota, me nga harakeke, ka tahi ka haere kia kite i te kainga o te tangata whenua.

Ka kitea mai e haere atu ana, ee, he manuhiri ! he manuhiri ! e haere mai nei! ka pa te karanga, tau kau ki raro, kihai i waiho ma te tangata whenua, kei runga a Ihenga, titikai, titikai o te tangata, a tango rawa i toku kainga, ka titiro hoki ki te whata o te aruhe, o te mataitai, ki te pu o te kupenga, na reira ano, ka whakatumatuma, te tohetohe ki te whakatuma, nawai hoki koe i ki, a, hei tango i toku kainga, haere atu, haere atu, page xv haere atu, waiho iho te kainga o tenei tangata o tua iho, o tua iho.

Ka mea atu te tangata nona te kainga, a Maru-punga-nui, te tama a Tua-Roto-rua, e hara i a koe tenei kainga, noku ano, kei whea koia tou pa, tau tuaahu, tau kupenga, me tau ngakinga kai.

Ka mea atu a Ihenga, haere mai kia kite, haere ana ratou, ka eke i runga i te puke, ka mea atu a Ihenga, ara, taku kupenga e iri mai ra, kaore he parihoro maunga, te pa e tu mai ra, kaore, he ururakau, taku tuaahu e tu mai nei, kei tahaki atu i tau, tena i ana taua ka haere ki te titiro i taku tuaahu, me he mea ka kite koe i taku pa me taku kupenga, haere ana, ka kite ia e tu ana i roto i te ururua, a whakaae kau.

A riro ana te kainga i a Ihenga noho tonu iho ia i reira, ka heke nga uri o Tua-Roto-rua, ko tetehi rahinga i te motu i Mokoia e noho ana, ko tera i a Kawa-arero, i a Mata-aho.

Ko Ngatoro-i-rangi, i haere ki nga whenua ki te takahi wai puna, mo nga wahi wai kore, a tae noa atu ki te mania, ka wekua tona pake e te rakau, ka motu nga hukahuka, a tupu tonu ake hei rakau nui, me te Kahikatea nei ano te rarahi.

Piki atu he maunga, waiho iho ona tapui i reira, he Patuparehe, kua kite ano enei whakatupuranga i taua atua nei, he atua kino, aha koa tokomaha ki roto ki te whare, nowhea e rere te morehu, a noho rawa atu a Ngatoro', i Taupo, ka kite ia i te huka o runga o Tongariro, ka minamina ia ki te piki atu, a piki atu ana, ka mea iho ano ia ki nga hoa i noho iho i te kainga, kaua e kai ake i muri nei, kia hoki iho ra ano au, ka kai tahi ai au, me koutou, ka piki atu ia, ki' ano i ata eke noa, ka kai ake te hunga o muri, a ka eke whakauaua ki te keokeonga o te maunga ka whano mate taua maia.

Ka puta mai he kaha ki a ia, ka karanga ia ki tetehi ahi mona kia ho mai i Hawaiki, a ho mai ana, ka rawa mai, i Whakaari, i Mau-tohora, o Kakaru, Roto-ehu, te Roto-iti, Roto-rua, Tara-wera, Pae-roa, Orakeikorako, Taupo, ka eke atu ki a ia e noho mai ra

page xvi

i Tongariro, heoi, ka ora taua maia, ka hoki iho, ka hoki mai ki Maketu nei; hoki mai ai, ka tae mai te rongo o Hawaiki, ki Maketu, na o ratou tuahine i kawe mai te korero.

Kaore o raua na waka, he mea eke mai i runga i te Taniwha, ko te ingoa, ko Maru, ko te ingoa o nga wahine, ko Kui-wai, ko Haunga-roa, ka tae mai ki tenei motu, te unga mai, kei Whangara, haere mai Kaingaroa, ko Kaingaroa-o-raua, ka eke i Piopio, ka noho * * *

Ka haere raua i te taha o te puia i raro o te maunga, ka haere i te akau o Roto-rua, a tae atu ki Maketu, ka kitea he totara i te whenua, ka tae atu ki te pa, ka kitea ko raua, ka tangi te tawhiri, a, kihai i tae atu ki te pa, he tapu, ka mea iho nga tungane, he aha ta korua i kitea mai ai, a noho ake ana hoki korua, te piki ake, kia kite matou, kia tangi tahi ai: nei, ka mea ake raua, kei whea a Tama' raua ko Ngatoro', ko Hei, ko Tia, ko Maka, ko Tu-horo-mata-kaka? ara, ko ratou, kua mate a Tama', ko matou ano tenei, a haere iho ki te whakaruku i a maua, ki te whangai hoki i to maua hau, kua kanga kouton e te tini o Manahua.

Ka marere nga kakahu o te tini maia raka, kei te wai kei te whakaruku i a ratou, ko te karakia tenei:—

Ei,
Tena te pukepuke ka tu,
Ka tu ki tai,
Ka tu ki te wai,
Ka tu ki moana-uriuri,
Ka tu ki moana waiwai,
Ka tu ki te ahunga i uta,
Ka tu ki te aponga i tai,
Ka tu i tenei ahiahi,
Ko te ahiahi o tenei puke,
Ko te ahiahi o enei nga atua,
E rua puke, ei.

Tena toko,
Toko ka tu,
Ka tu ki tenei puke,
Ka tu ki te ahunga i uta,
Ka tu ki te aponga i tai,
Ka tu ki te ahunga i Hawaiki,
Ko te toko o tenei tarukenga,

page xvii

Ko te tarukenga o tenei ki,
Ko te tarukenga o enei tama,
Ko te tarukenga o enei nga tauira, ei.

Tena te whakaruku,
Ko te whakaruku o enei nga mahi nei,
Ko te whakaruku o enei nga tama,
Ko te whakaruku o enei nga tauira, ei.

Tena te wai ka rere,
Ka rere ki mua 'ahu
Ka rere ki roto 'ahu,
Ka rere ki nga pu,
Ka rere ki nga take,
Ka rere ki nga kaupapa,
Ka rere ki nga atua kiato, ei.

Ko tama i whakaputa,
Ko te whakaputa o tenei ki,
Ko te whakaputa o tenei kanga,
Ko te whakaputa o enei tohunga,
Ko te whakaputa o enei kanga,
Ko te whakaputa o enei atua,
Ko te whakaputa o enei tama,
Ko te whakaputa o enei tauira.

He whakaputanga,
He tarukenga,
He ngakinga mate,
He rapunga utu moku,
No enei tama,
No enei tauira.

Hinga noa mai,
Mate noa mai,
Ki runga ki tenei puke,
Ki raro ki enei toko,
Hei tarukenga,
Hei ngakinga mate,
Mo tenei ki,
Mo tenei kanga.

Ka mutu, ki te wai, kei uta, kaore i whakina nga tahinga o te marae, me nga tunga toko o reira ka keria te rua haeroa te rua o te ngana, koia tenei te karakia:—

Ei,
Tena te rua ka keri,
Ka keri ki raro Nuku,
Ka keri ki raro take,

c

page xviii

Ka keri ki raro Papa,
Ka keri ki raro Aio oi,
Ko raro Aio o te po,
Te po nui,
Te po roa,
Te po matire rau, a enei nga tohunga,
Koi te matire rau,
Koi te matire rau a enei nga atua,
Koi te matire rau a enei tama,
Koi te matire rau a enei tauira.

Ka mutu, ka tango i te kakahi, hei awhe i nga wairua ki roto, ka mea:—

Ei,
Tena te kakahi ka kopi,
Ka kopi ki runga,
Ki a Rehua i runga,
Ki a Atutahi i runga,
Ki a Matariki i runga,
Ki a Autahi i runga,
Ki a Tawera i runga,
Ki te Marama i runga,
Ki te Ra i runga,
Ki a Rangi-nui,
Ki a Rangi-roa,
Ki a Rangi-pouri,
Ki a Rangi-potanga,
Ki a Rangi-whetu-ma,
Ki a Rangi-whekere,
Ki a Rangi-pakakina,
Ki a Ao-nui,
Ki a Ao-roa,
Ki a Ao-kahiwahiwa,
Ki nga pu,
Ki nga take,
Ki nga tohunga,
Kia whakarongo mai ki tenei ki,
Ki tenei tauira,
He taruke,
He rapunga utu,
He rapunga mate oi,
Koi te rapunga o Tu,
He awhenga,
He pokinga i ena tama,
I ena tohunga,
I ena atua,
I ena mana,
I ena karakia,

page xix

I ena tauira,
Koi te kopinga nui a enei tohunga,
Koi te kopinga nui a enei nga atua kiato.

Ka awhea ki roto:—

He awhenga,
He pokinga,
He tanumanga
He patunga,
No ena patu,
No ena kaha,
No ena riri,
No ena patu,
No ena toa,
No ena korero,
No ena wananga,
No ena kai taua,
Ka patu ki raro Nuku,
Ka patu ki raro Papa,
Ka patu ki raro take,
He tukunga iho ki raro,
Kia kai ake nga tini i raro na,
Nga mano i raro na,
Ena nga atua,
Ena nga pu,
Ena nga take,
Ena nga tauira,
O karakia mana, e noho mai na,
A mea, a mea mana,
A mea mana,
E awhe ana e patu ana,
E huna ana,
E tukituki ana ki roto ki tenei rua,
Ki tenei kakahi,
Ko te kakahi a enei tama,
A enei tauira.

Ka pokipoki nga ringa, a ka taupokipoki te maro rakau, ka taupokipoki, ka ranga te kete:—

Rangaranga ra taku kete,
Hei moenga mo aku tama,
Taku kete mo aku tama,
Ka riro taku kete,
Mo aku tama kua mate taku kete,
Hei moenga mo aku tama kua ngaro taku kete,
Hei moenga mo aku rei taku kete,

page xx

Aku rei ka riro taku kete,
Aku rei kua mate taku kete,
Aku rei ka ngaro taku kete,
Ko te kete na wai,
Ko te kete na nga atua,
Ko te kete na nga tohunga,
Ko te kete na nga pu,
Ko te kete na nga kaupapa,
Ko te kete na nga ruahine,
Ko te kete na nga tohunga kiato,
Wawao, wawao ra taku kete,
Hei waonga mo kouton taku kete,
Mo koutou ko nga tohunga, taku kete,
Mo koutou ko nga atua,
Mo koutou ko nga pu,
Mo koutou ko nga karakia,
Mo koutou ko nga mana taku kete,
Ko te kete na wai,
Ko te kete na nga ruahine,
Na mea, na mea,
Na koutou na ena pu,
Na ena take,
Na ena nga atua kiato.

He maha nga karakia mo te tarukenga, mo tenei hanga mo te kanga, kihai i ata whakina mai, he tupato no nga tohunga, kei apitia ki te kai, he aroha hoki ki nga karakia o mua, a nga matua, a nga tupuna o namata.

I te ata, ka huhua te purenga ra, whakamama rawa, horohoro rawa, ka noa; ka tahi ka rapu i tetehi waka hei hokinga ki tawhiti, ki te rapu utu mo to ratou kanga, ka mea etehi o nga rangatira, kei hea ra he waka? aua hoki, ka mea atu nga wahine i tae mai ra i Hawaiki.

Tenei ano te rakau i kitea e maua, kei te ara, me tiki me kari, ka tikina ka karia a huaina iho tona ingoa, ko Totarakeria, oti ka oti, ka hoea ki tawahi, ko nga tangata i runga, ko-tahi ma-whitu, ka u atu ki tawahi, rokohanga atu, e tuwhera ana nga hangi, e pae ana nga rautao nga wahie, nga kowhatu, a takoto ana te rau ma-whitu ra i roto i te hangi, tahuri atu tahuri mai, ki te motomoto i nga ihu, i nga kanohi, takoto ana i roto i nga hangi, ko nga patu, he patu poto kau, he meremere, he onewa, he patu paraoa, he patu pounamu, ko nga tohunga i haere tonu ki roto ki te tuaahu.

page xxi

Takoto nei, takoto nei a ao noa te ra, ka tae mai nga tohunga ki te hora rau ki te tuaahu, he pera tonu i nga ata katoa, pono rawa mai, e putu ana i roto i te hangi, ka pa te karanga, ee—tenei te tini o Ngatoro', o Tama', kei roto i te hangi e takoto ana, tenei ta te atua, tana i hiki mai, ka rongo nga mano i roto i te pa, ka puta ki waho, ana na—taunaha kau ana i nga peki, i nga huha, i nga upoko o te rau hoko-whitu ra, takoto tonu, kua pakua te toto, no te ahiahi ke ra hoki te motomotonga i nga ihu, ko nga tohunga, i haere tonu ki roto i nga harakeke noho ai, a tae rawa atu nga tohunga o te tangata whenua, e ngaro ana ratou.

Ka hamama nga waha ki te karakia, ka koa hoki ki a ratou nei mea, ka mana, kiano i ata mutu noa te karakia a nga tohunga; te huakanga mai a nga tohunga, o te ope, ko nga tohunga ano te mataika, te ohonga ake o te rau mawhitu ra, ana na—kihai tetehi i rere, tomo atu hoki nga pa e rua, ka mutu te patu, kei te hurihuri i nga ika tapu, whakapono ma te atua, kei te pioi, ka mutu, kei te tao tangata, kai kau, ka pau, ka puta nga pa i ora ki te taua toto, te whakatikanga ake o te rau ma-whitu, ana na—me te mea e tomo ana ki te whare, nga whakatauki, hinga iho, tomo atu te pa.

Huaina iho te ingoa o te parekura o te ata, ko Ihumotokia, to te awatea ko Tara-i-whenua-kura, hoki ana mai ki Maketu, a noho atu, ko Ngatoro', i waho i te motu i Motiti, tau kau iho hoki, ka tae mai hoki nga mano o Manahua, ki te whai mai ano, ki te rawa ake Ngatoro-i-rangi', e tau mai ana i waho atu o tona tauranga waka, ka whakau mai ki uta, i taua po ano, ka mea atu a Ngatoro', hei waho na tau mai ai, ekore hoki e pai te whawhai i te po, e ngari mo te ata, ka whakau mai ai, kia whawhai ai i te ra tumaro-hoehoe, ae ana te ope, tuku ana i nga punga, moe ana.

Po rawa iho, ka marere o te maia ra o Ngatoro', kei te whakaea, kei te karangaranga i te hau, me te ua, me te whatitiri, me te kanapu kia puta mai hei whakamate i nga mano o Manahua, ana, te rongonga o Tawhiri-matea, ka tukua mai nga hau, nga pungawere, ana na—ko te ua, ko te hau, ko te whatitiri, ko te kanapu kihai tetehi i rere, kihai aha, hinga iho ko Maikukutea taua matenga nui o te mano o Manahua, ka ea taua

page xxii

kanga, i a Mutahanga, i a Manahua. E ngari, mei ora ano a te Arawa, mei kore te tahuna ki te ahi e Raumati, penei, e rua nga waka hei hoenga ki Hawaiki, kua ngaro noa atu taua iwi.

E ngari mei noho ano a Ngatoro' ma i Maketu, mei kaua te haere ki Moe-hau, kihai i wera a te Arawa, Otira, ko te whawhai mata mua tera, mo te tahunga o te Arawa ki te ahi e Raumati, me korero hoki tera aianei.

I te haerenga o Tama' ma ki Moe-hau, o Ihenga ma ki Rotorua, ka haere hoki a Ha-nui, a Ha-roa, a Hatupatu, ki te Whakamaru, ki Maroa, ki Tuata, ki Tutuka, ki Tuaropaki, ki Hauhungaroa, ki Hurakia, ki Horohoro, ki te tahere huahua ma ratou, mahi nei, mahi nei, a ka maha nga ra, nga marama, i mahi ai, me te whakaaro to raua taina a Hatupatu, ki a ia, kaore e homai nga mea momona kia kai tahi ratou, ko nga mea tokoroa anake mana, i a kainga, i a kainga, me tona haere ki te taha o te ahi noho ai, me te tangi, me te kai, me te tangi, me te kai, i a rangi, i a rangi, ka tupu tona whakaaro nanakia, ka hemo ona tuakana ki te mahi, he tiaki tonu hoki tana i te kainga i a ra, i a ra, ka tapoko taua maia ki roto ki te rua i nga taha huahua, ana kei te tahae, tana tukunga atu ki te kai, ana na—ka mahi rapea te pepeha nei, te kaki ururua au mahi, kua paoitia hoki he aruhe hei kinaki.

Pau ake nga taha, tango atu ki nga papa-patua, ka ora, ka puta ki waho, kei te takahi i te ara, a tawhiti noa atu, ripa ke atu, ripa ke mai, kia hewa ai nga hoa, na te taua i kai, hoki mai, kei te werowero i a ia, kei te patu ki tona upoko, takoto ana i te kainga, tae rawa mai nga tuakana kua mate, tae rawa atu ki te rua, kua pou nga manu, ka ui atu, ka mea mai, na te taua? ka rapu i nga ara, ka kitea, a aeana ratou, kei te tahutahu ka ora, kei te kai ano ratou, me taua tikanga ano o aua rangi o mua ra, me te kai, me te tangi, ka haere ano ki nga wahi auahi noho ai kia mea ai nga hoa, he auahi, kaore he roimata.

I te ata ka noho ano ia, ka haere nga hoa, me te tahae ano i nga huahua, pera tonu i a ra, i a ra, a tupato ana nga tuakana whanga ana i tetehi rangi, tapoko ki roto ki te rua kai ai, ana

page xxiii

na—ka mau tana whanako' patua iho, tanumia iho, ki roto ki nga hutinga huruhuru manu, hoki mai ana ratou ki Roto-rua, ka ui atu nga matua, kei hea to koutou teina? aua, kaore matou i kite, e kua patua, kao, ka tohe, ka tohe, heoi ka mea nga matua, kua patua ina hoki i haere tahi ano koutou, ka ngaro nei i to koutou hokinga mai nei.

Ka tupu to raua whakaaro, kia tonoa to ratou tupuna ki te kimi, a tonoa ana haere ana taua ngaro nei, ko te ingoa, ko Tamumuki-te-rangi, haere ana, a rokohanga atu e tanu ana, ka kitea ka mahia e ia, ka ora, ka haere mai, tutaki ana i taua wahine nei e wero manu ana mana, ko tana here, ko nga ngutu tonu, ko ta Hatupatu, he here ano, wero atu ai te wahine ra i ona ngutu, e hara, kua tu i te tao a Hatupatu, haere rawa ake ka oma taua tangata, ka man i te wahine ra, ekore hoki e hohoro i taua wahine, ko ona waewae, hei kawe, ko ona pakau ano kei ona ringa ano, i pena me o te manu, a haere mai ana ki te kainga o te wahine ra, moe ana raua.

Ko te kai a tera wahine, he ota tonu, ho mai noa nga manu ma Hatupatu, ko te ata kau e kawe huna iho, i te ata ka whatika te wahine ki te wero manu, ka noho a Hatupatu i te kainga, ka hemo atu, kei te tunu kai mana, me te titiro ki nga taonga o te ana kowhatu o te wahine ra, ki te maipi, ki te kakahu kurawhero, puahi, kaitaka, me te whakamatautau, me te titiro ki nga mokai ngarara, koriroriro, aha, aha noa iho pena tonu i a ra, i a ra, tae noa ki tetehi ra, ka mea atu, ha, haere koe ki tawhiti, ki te pae tua-tahi, tua-rua, tua-ngahuru, tua-rau, tuamano, hei reira koe mahi manu ai ma taua, ae ana mai—haere ana, noho ana ia, tunu manu ana mana me te whakaaro, a ka tawhiti atu, ka rite ki tana i mea atu ai, ka tango i te kahu whero i nga kahu kura, me nga puahi, kaitaka, me te maipi, ano taua maia, ka oria e te hau, te makanga atu o te maipi ki nga ngarara, ki nga mokai katoa, kua mate, te panga nga atu ki te pae miromiro, mate ana te nuinga, ora ana ko-tahi, haere ana ki te tiki i te wahine ra, ko te ingoa, ko Kurangaituku.

Ko nga kupu enei a taua manu i karanga haere atu ai, Kurangaituku e, ka kino te whenua, ka kore a taua taonga, i a wai?

page xxiv

i a Hatupatu, riroriro rawa, a tae noa atu, ka rongo a Kurangaituku, ka hoki mai, ko ta Kura' tenei, ko tana karanga i tona hokinga mai, kumea, wharona, kumea, wharona, ina ano koe e Ha' na, ina ano koe e Ha' na, kumea, wharona, kumea, wharona, ina ano koe e Ha' na, e toru ano wharonatanga, kua tae ki te ana, tae rawa atu, tirotiro kau ana, ka ara—takina ano e taua miromiro, kumea, wharona, kumea, wharona, ina ano koe e Ha' na, ina ano koe e Ha' na, ka mau taua maia, ka mea a Ha', ka mate ia.

Ka whakahua ia i tana kupu, te kowhatu nei e, matiti, matata, kua matata, kua ngaro ia, kimi kau te wahine ra, a puta noa atu i tawhiti e karanga noa ana, ina ano koe e Ha' na, ina ano koe e Ha' na, me te poko, aua noa atu, ka puta ake a Ha', ka haere, pena tonu, pena tonu, i te roa o te te ara, a tae noa ki Roto-rua, te taenga atu ki te ngawhariki, mate noa iho, hua noa he wai matao, ana kua wera.

Noho ana i te akau o te moana, ka ahiahi, ka tahi ka ruku atu i te wai, whiti atu ko te motu i Mokoia, ka noho i te wai mahana, ka hiahia ona matua ki tetehi wai mo raua, ka tonoa to raua pononga ki te tiki wai, ka haere, rokohanga iho e takoto ana i te wai ariki, ka hopukia e Hatupatu, ka mau ka uia atu, mo wai to wai ? i haere iho ai koe i te po, ka mea atu, mo mea ma, a kei hea te whare o aku tuakana ? ara ko taua mokai, he whare ano to ratou, pehea ko wai to ingoa ? ka mea atu ia, ko au ko Hautupatu, a e ora ana ano koe ? ka mea atu ia, ae, ka mea atu te mokai ra.

Inana—he whare ke to matou ko o matua, na raua ahau i ngare iho ki te kawe wai iho mo raua, ka mea atu ia, ho atu taua, haere ana, ka tae atu ki ona matua, ka parare ki te tangi, ka mea atu ia, kia ata tangi tatou kei rongo mai aku hoa i patu i au nei, kaua hoki au e moe tahi me korua i konei, e rangi me haere au ki roto ki te rua noho ai kia rongo i a ratou, i nga ra katoa, me kai au i reira, ae, haere, ko toku matua tane, me moe maua i reira i nga po, i nga ra, hei te whare ia, ae, pena tonu i nga ra, i nga po katoa, ka mohio nga tuakana ki nga kai, he kai ke i te ngaronga atu o to raua taina, he kai ke i tenei ra, page xxv ka patu ki to raua whaea, ki ta ratou mokai—pena tonu, pena tonu.

Ei, karanga ana, ee, ko Hatupatu. ka tahi ka mea mai tetehi, Hatupatu hoki kua mate ra, ka tino kitea, ka tango tetehi ki te maipi, me tetehi, na ka tango hoki a Hatupatu ki te maipi, kua herua ake taua tangata ra i te po, kua tiatiaina ki te raukura, e rua kopu toroa ki nga taringa, ka tono iho te tini tangata ra kia puta ake i tona rua kia whawhai ratou, ka tango i tona whitiki, me tona maro whero, ka whakahua i tana karakia mo tona tatuatanga, i tona maro:—

Ho mai taku tatua,
Kia whawhea,
Ho mai taku t[gap — reason: unclear]u,
Kia hurua,
Ho mai taku maro kia rawea,
He maro riri te maro,
He maro nguha te maro,
He maro kai taua,
Ko te maro o Tu,
Ko taku maro,
O Tu, Tu-Nuku,
Tu-Rangi, Tu-Papa, Tu-Kerekere,
Ko taku maro, Tu-ka-riri,
Tu-ka-nguha,
Tu-ka-ngnha,
Tu-mata-uenga,
Tu-ta-weke, Tu-whakamoana-ariki,
Ko taku maro, ko te maro o Tu,
Tu-kai-taua,
Tu-kai-tangata,
Ho mai taku maro kia hurua,
Kia marohia,
Ko te maro o Tu,
Tu-ka-korikori,
Tu-ka-korikori,
Tu-ka-mahuta,
Tu-ka-haere,
Tu-ka-maranga.

Heoi, enei kupu, ka puaki te upoko i roto i tona rua:-

Ka maranga i te ata,
I te ata ka whanake,
I te ata o tenei riri,

[gap — reason: unclear]c

page xxvi

I te ata o tenei patu,
I te ata o nga pu',
I te ata o nga tohunga,
I te ata o tenei tama,
Okn, o tenei tauira.

Ko te karakia, mo tana maipi:—

Ei, tena te rakau ka hoa,
Ko te rakau na wai ?
Ko te rakau na Hapai,
Ko te rakau na wai ?
Ko te rakau na Ton,
Ko te rakau na Tu,
Tu-ka-riri,
Tu-ka-nguha,
He rakan nan,
Na koutou na nga pu,
Na nga atua,
Na nga tohunga,
Na nga kaupapa,
Na nga atua kiato,
I ho mai ki a au,
Ki tenei tama,
Ki tenei tanira,

E koro ma, e!
Tukua mui ki tenei rakau,
Kia ripiripia,
Kia haehaea,
He ika ka ripiripia,
He ika ka haehaea,
He ika ka hinga noa mai,
Ki te mata o tenei rakau.

Tuku tonu,
Heke tonu,
Te ika ki te po,
Tuku tonu,
Heke tonu,
Te ika ki te reinga.

Na runga atu au,
Na raro mai koe,
Ko nga huruhuru o taku tinana,
Me tupu ki runga,
Ki to pane,
Ko to pane te ho mai,
Ki a au,

page xxvii

Ki a au.
Ki tenei tama.
Mo tenei tohunga,
Mo tenei tanira.

Ka puta a Hatupatu kei runga o tona rua, ka kite mai ona tuakana ki a Hatupatu, ano ki taua koroke i te putanga ake, ano he karu to te tangata, he karu to te maipi. ano ko Kopu ka puta ake i te pae, nga karu o te maipi, o te tangata, ka kite hoki nga mano tini o to raua iwi e noho ra, hinga noa ake ano, hore he iwi, hore he aha, i kite tamariki hoki i mua i taua maia, kite rawa ake, ahua ke ana te titiro ki nga tuakana, ahua ke ki a ia.

Toko-toru, e toru tonu nga taiaha ki te matenga o Hatupatu, i raro ano te rau o te taiaha, tera te haere ra, te whiunga atu o tana, toko-rua ki runga, ko-tahi ki raro o te maipi, maranga atu, tohe mai ano, toko-rua ki runga, ko-tahi ki raro heoi, ka mutu; ka mea mai to ratou papa, aku potiki, kia pena to kouton kaha ki to koutou tupuna e ka mai ra i te ahi a Raumati, mo te Arawa, e ngaki noa ana i te mate, nohea e mana, nohea e aha, pehea i kaha koutou ki taku potiki ko-tahi na.

Ka rongo ana tama i tera kupu, ka pouri te ngakau o te tini tangata ra, o Ha-nui, o Ha-roa, o Karika, kei te patu i te parehe o te aruhe, kei te roroi i te kumara, kei te tapora i te mataitai hei o—ki te taua i Maketu, kei te mahi nga tuakana, kei te ako puku to ratou papa i a Hatupatu, kia mohio ki te ahua o Raumati, a rewa rawa ake nga waka, kihai i eke i runga, i noho ia, ka taka waenganui moana, ka whakatika a Hatupatu me ona kahu whero e toru-tekau, ka haere ki te taua, he mea ruku i te wai, tona ara tonu, a ka tae ki te kopuatanga o te wai, ka kai tonu i roto i te wai i te kakahi, a puea rawa ake, i Ngaukawakawa, kite rawa atu nga tuakana, e horahora mai ana i nga kakahu, ka u atu te waka, ka ui atu, kei whea tou waka i hohoro mai ai koe? ka mea atu ia. he waka ano toku. A whakarerea ana tona pare i reira, tupu tonu ake he pohutukawa, ka puta i te Roto-iti te waka, ka ruku atu hoki ia, puea rawa atu, i Kuha-rua, ka mahue te pare totara i reira, tupu tonu ake, e tupu tonu mai nei ano, tae rawa atu, e noho mai ana, ka miharo ratou ki tana mahi.

page xxviii

ka u ki Otaramarae, moe rawa atu, i te Kaharoa-a-Tauhu, ao ake, kei Maketu, po kau ana. ka takoto te matua a tetehi tuakana, a tetehi, a tetehi, ko-tahi rau mawhitu, i tenei, i teni, i tenei, kaore i a ia.

Ka tahi ia ka tupato kia ana tuakana, kei ta ratou whawhai ano te take, ina kaore i wehea mai etehi ki a ia, ka mea atu ia, e aku tuakana kihai au i whakatuturi ki ta koutou ngare mai i a au, i haere tonu mai au, me toku haerenga i patua ai au e koutou, a ka he nei hoki au. e mea ana a au, kia ho mai etehi tangata ki a au, kia rima-tekau, ka mea atu ki a ia. hoki atu koe, he aha mau, he kai. ko te mea e mate i a koe, he kai, heoti, hoki tonu mai taua tangata, i taua po ano, ka rapu ia i te wahi ururua hei nohoanga mona, a kite ana ia i te pai o taua wahi, ka tahuri ia ki te paihere i aua pu tarutaru, i nga rakau, whakakakahu atu ki ona kakahu, ano te matua a taua tangata, me he matua tangata, ao kau te ra, ka kitea e te tangata whenua, ka tukua nga purahorua, ki hea, ki hea, kia haere mai ki te whawhai.

Kei runga nga matua a nga tuakana, e korero ana i te korero o te toa, whakatika mai, whakatika atu, ka mutu, te tino whakatikanga o Hatupatu, i raro ano e haere ake ana, ano ka oria e te hau, e wha nga tikitiki o te tama, ano te raukura, kei te au o Karewa e noho ana, ka mutu te korero i tetehi taha, wetekia ake, ko-tahi te tikitiki i te rae, he kahu-kura te kakahu, kei te korero i te toa, ka noho, puta ke ki muri, kaore he puhi, he kaitaka te kahu, korerotanga. ka mutu kei waenga e korero ana, he kiri kau, puta ke ki mua, kei te kohamo te puhi, he tokotoko te rakau, noho iho, puta ke, ki tetehi wahi korero ai, e rua puhi kei te rae, kei te kohamo, he puahi te kahu, he tewhatewha te rakau, ka mutu. puta ke he wahi ke, e rima puhi, he topuni te kahu, he paraoa te rakau, ka mutu, me te titiro iho te tangata whenua ki te maha o nga rakau, o nga kakahu o nga rangatira o taua matua, ki te korero, ana ka wehi noa ake te matua a Hatupatu.

Tena, ko nga matua a nga tuakana he maha ano nga tangata ko nga rangatira i rite tonu, e toru matua, toko-toru hoki nga

page xxix

rangatira, tena ko ta Hatupatu matua ko-tahi, he maha nga rangatira, me nga kakahu, na reira ano i tunu ake, e ki ana, he matua tangata, kaore he mea puhi, ki te otaota.

Ka tahi ka whakaputa te tangata whenua ki waho, piri ka piri. Te ringihanga mai o te tao, o te manuka ki te matua a Ha-nui, ehara kua whati, whati mai, whati mai, kei ta Ha-roa, ka whakahokia, ko te ua kau i maranga, ka te apiti ano, ka whati mai ano, ka eke kei runga kei ta Karika, ka whakahokia, ko te ua kau i maranga, ka te apiti ano, heoti, ka whati katoa nga matua a nga tuakana, aha koa, ko-tahi mano, ko-tahi tekau. Pango tonu te kohamo i te whatinga.

Me te noho tonu atu te matua a Hatupatu, na te mea ano ka eke tonu atu ki runga ki te matua e noho mai ra, te whakatikauga o Hatupatn ki runga, ki te whakahoki, tahuri atu, tahuri atu, nawai i ngaro, i ngaro, a ka kitea te tangata ra: He putanga to Hatupatu, he putanga to Karika, waiho tonu te tokotoko ki a Hatupatu, tukua atu, tahi ano te maipi, ana, me te kai koropeke, maunu te paraoa, kua motu te upoko, ki te ringa mau ai, heoi, ka whati tera, whati ra, whati ra, ka tahi ka hoki mai ona tuakana ka patu, he tini nga mano i hinga—kei te patu nga tuakana, kei te whakataki tonu ia i a Raumati, ana ka kitea, ka mau i a Hatupatu, kotia iho te upoko, huna iho, ka mutu te patu, ka hoki ki te puni, kei te tao i te tangata, kei te kai, kei te whakakapowai i te upoko, ka maoa, kei te korero whakatu, kei au a Raumati, ka mea atu tetehi, tetehi, kei au, pena tonu, huna tonu a Hatupatu.

Ka hoki ki Rotorua, ka tahi ka eke i runga i te waka, ka tata ki te motu, i Mokoia, kei te pioi haere atu i runga i te waka nga tuakana, ka mutu, ka ui mai to ratou matua, kei a wai a Raumati? ka mea tenei, kei au, tenei, kei au, ka mea to ratou matua, e,—kua ora a Raumati.

Ka tahi ka whakatika a Hatupatu, ka pioi i ana kirikiri upoko. ko taua upoko i tona ringa, ko Karika, ka whakahua i tana pioi, koia tenei.

page xxx

‘Ka mate te patunga na Hatupatu, ko Karika.’^*

&e., &e., &e.

Ka tahi ka mau te ringa ki te upoko o Raumati, e huna tonu ra i roto i a ia, arara—kei au a Raumati, ka koa, ka tahi ka marere nga kakahu o to ratou papa—ka rere mai ki roto ki te wai, karakia mai ai, koia tenei tana karakia.

‘Hara mai. hea, teretere nui no Tu.’^*

&e., &e., &e.

Heoi ka mutu, ka whakanuia ake tana tamaiti muringa, ka whakaitia iho ana muanga, ka tahi ka ea te weranga o te Arawa, ka heke mai nga mokopuna a Tama-te-kapua, noho rawa mai i Pakotore, ka whanau a Rangitihi i reira, me ana tamariki, ka haere tetehi ki te Rangiwhakakapua noho ai, ara ki Roto-rua, muri iho, ka haere tetehi ki te Whakatohea, he wahine, muri iho ka haere katoa a Rangitihi ratou ko ana tama ki Ahuriri. ki te rapu utu mo te mate o te tane a Rongomaipapa, a ka riro mai taua wahine. ka tupu nei a Uenukukopako, ka timata te haere ki ona pahi i te Whakamaru, i Maroa, i Tutukau, i Tuata ka haere atu, hoki mai ano ki Pakotore, hoki atu, koki mai, ehara ka mahue te kuri a Uenukukopako, a Potakatawhiti, ki Mokoia, a patua iho e Mataaho raua ko Kawaarero.

Hoki rawa mai i te Whakamaru, kua mate, heoi ka timata te whawhai nui ki Rotorua, a mate ake tetehi tetehi, Ka tupu a Rangi-te-aorere, te tama a Rangiwhakaekeau, ka tahi ka horo a Mokoia, ka riro i nga tama a Rangitihi a Roto-rua, mau nei, mau nei, a whakatupuria noatia nga mano tangata nei i reira, a marara noa atu ki nga whenua katoa, me o Ngatoro-i-rangi uri, i whakatupuria ano i reira, a e noho nei ano i Roto-rua etehi ko tana mokopuna, ko Tumakoha, nana a Tarawhai, ta Tarawhai tama ko te Rangitakaroro, to muri ko Tarewa, to muri iho i a Tarewa, ko Taporahitaua.

He oi ano ka mutu, kaore i ata korerotia mai e nga tohunga.