Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Acts Affecting Native Lands, Etc. (In English and Maori), Passed by the General Assembly, Session 1892, 1893, 1897, 1898, 1899.

Nio Tireni — Ture Pooti

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section

page break

Nio Tireni
Ture Pooti.

He Ture hei whakatika hei whakatopu i nga Ture e whakarite ana i nga Mana me nga huarahi Rehitatanga Kaipooti, hei Whakarite Tikanga Whakahaere mo nga Pootitanga Mema mo te Whare Runanga o te Paremete.

Ka Meingatia Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete, i runga ano i tona mana, ara:—

1. Ko te ingoa Poto o tenei Ture ko "Te Ture Pooti, 1893." Kua uru hoki ki roto ki tenei nga tikanga o "Te Ture Whakatikatika i te Ture Pooti, 1893."
2. Ka timata te mana o tenei Ture i te ra e hainatia ai e te Kawana tona ingoa ki runga hei whakamana.

Wahi I.

3. Ko nga kupu katoa me nga tikanga o roto o tenei Ture, e meingatia ana kia pa ki nga taane, me pa atu hoki ki nga wahine, haunga ia era tikanga e ata whakaritea ana kia pa anake ki nga taane.
6. (3.) Kahore e ahei tetahi tangata kia rehitatia i runga i nga rouru maha atu i te rouru kotahi i roto i te koroni ahakoa pehea te maha o ona mana e whiwhi ai ia, nga wahi ranei e tau ai ona mana.
7.

Ko nga Maori kua whakamaramatia ake nei tona tikanga i roto i te Wahi V. me kaua e mana kia rehitatia hei hunga pooti i raro i te Wahi II. o tenei Ture, erangi ka mana ki te pooti i nga pootitanga mema Maori kua oti te whakarite i roto i te Wahi V. o tenei Ture.

Erangi ka tika ano tetahi Maori kua whakapumautia ki a ia tetahi whenua motuhake e tae ana tona utu ki te rua tekau ma rima pauna, ahakoa e ekengia ana e te taumahatanga kahore ranei, a ka ahei ano hoki tetahi tane tetahi wahine hawhe-kaihe ranei e whiwhi ana ki tetahi mana poti i raro i te tekiona ono o tenei Ture te tono kia rehita ia i raro i te Wahi II. o tenei Ture, a ka ahei kia rehitatia peratia; erangi ki te peratia, e kore ia e whai mana ki te pooti i tetahi pootitanga e whakahaerea ana i raro i te Waihi V. o tenei Ture.

Ko nga tono katoa me nga ki pono e whakapuakina ana e tetahi hawhe-kaihe kia rehitatia i raro i te Wahi II. o tenei Ture, me rite tonu ki te tauira i roto i te tekiona tekau ma iwa o tenei Ture.
page 2

WahiV.
Ture Whakarite Mema Maori.

148.

I roto i tenei Wahi o tenei Ture—

"Maori" ko te tikanga o tenei kupu "Maori" he tangata Maori o Niu Tireni e uru ana hoki ki roto ki tenei kupu te hawhe-kaihe me ona uri e puta mai ana i te taha Maori.
149. Apiti atu ki te maha o nga mema e whakamana ana e tetahi ture mo tena wa whakarite kia pewhea te tokomaha o nga mema mo te whare Runanga, me whakarite kia tokowha nga mema o tana whare me pooti i raro i nga tikanga o tenei Wahi o tenei Ture, hei kaiwhakahaere mo nga tangata o te iwi Maori e noho ana i roto i te koroni.
150. Ko aua mema me whiriwhiri i roto i te iwi Maori, i runga i te pooti a nga Maori e noho ana ki roto ki tenei ki tenei o aua takiwa pooti Maori, a muri nei whakahuatia ai, ara, hei nga tangata kahore ano kia whakataua tona hara ki te Kuini, hara kohuru, tahae ranei, tetahi atu hara whakarihariha ranei, a i tika kia whiua ki te whare herehere mo nga tau e toru maha atu ranei, hei nga tangata e ahei ana ano hoki kia pootitia i runga i nga tikanga a muri nei whakaritea ai.
151.

Ko nga Maori katoa kua whakamaramatia ake nei tona tikanga i roto i te tekiona kotahi rau wha tekau ma waru (a kihai i rehitatia i raro i te Wahi II. o tenei Ture) a i tae ona tau ki te ruate-kau matahi tau nuku ake hoki, a kihai i whakakorea tona mana pooti i raro i etahi tikanga o tenei Ture o tetahi atu Ture ranei, ka tika kia pooti i raro i nga tikanga o tenei Ture a tetahi pootitanga mema mo te Runanga Nui mo te takiwa Maori i noho ai ia.

Ko nga kaipooti taane katoa i raro i tenei Wahi o tenei Ture e mana ana hei mema mo te Runanga Nui mo tetahi Takiwa Maori o te koroni.
152.

Kaua tetahi mema i pootitia i raro i nga tikanga o tenei Wahi o tenei Ture hei mema mo te Runanga Nui, kaua ano hoki tetahi mema Maori e karangatia ana hei mema mo te Kaunihera, e ahei kia whakaturia ki tetahi tari e whiwhi ai ia i te utu i raro i te Kawanatanga o te koroni ara i te wa e tu ana ia hei mema mo te Runanga Nui. Ki te mea e whiwhi tari whai utu ana tetahi mema o ia Whare o te Paremete, pera me era kua whakaaturia i runga ake nei i te wa i karangatia ai ia i pootitia ai ranei, e kore e whakahokia iho aua utu e whakanuia ake ranei i te wa e tu ana taua mema hei mema mo te Runanga Nui.

Kaua ia nga tikanga o tenei tekiona e pa ki tetahi mema kua noho hei mema mo te Kaunihera Whiriwhiri a te Kawana, e whiwhi ana ranei ki tetahi mahi i whakaturia ai ia hei kai tohutohu hei ateha ranei mo te Kaunihera Whiriwhiri a te Kawana a e whiwhi ana i te utu i whakaritea mana mo runga i taua nohoanga whakaturanga ranei ona, ki te mea ia e puritia ana e ia taua nohoanga taua whakaturanga ranei ona mo te wa anake e tu ai te Kawanatanga.
153.

I runga ia i nga kowhiringa i aua Maori hei mema mo te Runanga Nui, ka wehea te koroni kia wha nga takiwa pooti Maori.

page 3

Ko nga ingoa o aua takiwa pooti me te tokomaha o nga tangata kia whakaturia i runga i te pooti e ia takiwa pooti koia enei ara:—

Te Takiwa Pooti Maori Whaka-te-Raki, kotahi mema.

Te Takiwa Pooti Maori Whaka-te-Rawhiti, kotahi mema.

Te Takiwa Pooti Maori Whakata-te-Rato, kotahi mema.

Te Takiwa Pooti Maori Whaka-te-Tonga, kotahi mema.
154. Ko aua takiwa pooti Maori i whakaritea i raro i te "Tare Pooti Mema Maori, 1867," e mana ana i te wa i timata ai tenei Ture, ka kiia kua whakaturia a koia na ano nga takiwa pooti Maori i raro i tenei Tare; engari ka whai mana te Kawana i raro i te Panui ki roto ki te New Zealand Gazette, i ia wa i ia wa e hiahiatia ai te whakarereke te whakarite hou i nga rohe o aua takiwa pooti Maori; a ko aua rohe e whakarereketia ana e whakahoutia ana ia wa ia wa ka kiia koia na nga takiwa pooti Maori ano i ata whakaaturia i roto i tenei Wahi o tenei Ture.
155. Ko te tangata e tu ana hei mema mo te Paremete mo tena takiwa i te wa i Panuitia ai te whakarereketanga o nga rohe o tetahi takiwa pooti Maori (mehemea ra he tangata tika ano ia kia tu ana) ka kiia ko ia tonu te mema mo tetahi o aua takiwa Maori i ekengia e taua whakarereketanga o nga rohe i tohutohungia e te Kawana i runga i taua Panuitanga, ano i pootitia taua mema mo taua takiwa pooti i whakarereketia ra.
156. Ko nga pootitanga o nga mema Maori katoa ahakoa e whakahaerea ana he pooti mo nga takiwa katoa, mo te takiwa kotahi anake ranei, me whakahaere tonu i runga i enei ritenga whakahere, ara:—
(1.) Kia kotahi Kai-whakahaere i te Pooti mo ia takiwa pooti, ma te Kawana e whakatu, a ka whai mana taua Kai-whakahaere i te Pooti ki te whakatu i te wa o te pootitanga i etahi Teputi Kai-whakahaere Pooti i runga i tana e kite ai he tika; a mehemea e kore taua apiha e ahei te tae tinana atu ki reira i te mea ka pangia ia e te mate i runga i tetahi atu take ranei, ka whai mana ia ki te whakatu i tetahi atu tangata ki tona tuunga.
(2.) Ko ia Kia-whakahaere i te Pooti, ia Teputi Kai-whakahaere i te Pooti, i mua i te timatanga o tana mahi, me oati ia ki te aroaro o tetahi Tie Pi (J.P.), i runga i te Ahua A e mau nei i te Apiti tekau ma iwa, a ma taua Tie Pi (J.P.), e tuku taua oatitanga ki te Hekeretari o te Koroni.
(3.) Me whakarite e te Kawana nga kainga pootitanga i ia takiwa pooti, me panui ki roto i te Kahiti me te New Zealand Gazette nga wahi kua whakaritea, erangi kia waru nga ra o panui ana i mua o te ra whakaari o nga ingoa o nga tangata e tu ana hei mema.
(4.) Ma te Kawana e whakaputa he riti me penei te ahua me tenei kua oti nei te tohu ki te B i roto i te Apiti Tekau ma iwa me te whakaatu i te ra me te wahi hei whakahuatanga i nga ingoa tangata hei mema, me te ra e tu ai te pooti me ka whaitikanga kia pooti.
(5.) Ko taua riti me tuku ki ia tangata ki ia tangata o nga Kaiwhakahaere i te Pooti, me ta hoki ki te Kahiti me te New page 4Zealand Gazette, a me whakapiri haere ki nga wahi marama, i runga i ta te Kai-whakahaere i te Pooti e mahara ai he tika, hei titiro ma te katoa.
(6.) A te ra o te whakaari kua whakaritea i runga i nga ritenga kua takoto ake nei, a te tekau ma rua o nga haora o taua ra, me tu te Kai-whakahaere i te Pooti ki te aroaro o te whakaminenga whakaatu ai i nga take i karangatia ai taua hui. E taea ano e te Kai-whakahaere i te Pooti te whakaneke haere i te hui i ia ra i ia ra a taea ra ano te mutunga o te pootitanga.
(7.) Ko nga tangata katoa e pootitia ana hei mema me whakaingoa e tetahi kai-pooti me tautoko e tetahi atu kai-pooti me matua whiwhi aua tangata ki tetahi tiwhikete a te Kaiwhakahaere i te Pooti hei tohu mo to raua whaitikanga kia pooti; a ki te mea kotahi anake te tangata e whakaingoatia, e tautokoua ana heoi ano ka kiia e te Kai-whakahaere i te Pooti kua tu taua tangata, a ka whakatuturutia e ia i runga i tera.
(8.) Ki te mea ka tokomaha atu i te kotahi nga tangata e whakaingoatia ana e tautokona ana, ma te Kai-whakahaere i te Pooti e karanga kia hapainga nga ringa mo tenei tangata mo tenei tangata o nga mea kua whakaingoatia, a i muri iho i tena me panui e ia te tangata i maha ake nga ringa i hapainga hei tautoko i a ia, a ki te mea kahore e puta he kupu whakahe a tetahi o nga tangata e tu ana hei mema, a tetahi atu tangata whai mana ranei ki te pooti, penei ka kiia e te Kai-whakahaere i te Pooti kua tu taua tangata i maha ake nei nga ringa i hapainga mona.
(9.) Ko te ingoa o te tangata i panuitia kua tu, me tuhi marire ki tua o te riti e te Kai-whakahaere i te Pooti, hei tohu mo tona tuunga, mana, hoki e whakahoki tonu mai ki te Kawana taua riti, a mana e tuku atu ki te Apiha Tiaki i aua Riti, a mana e tuku ki te Tumuaki o te Whare Runanga Nui. Me hohoro tonu te panui e te Kaiwhakahaere i te Pooti ki te Kahiti tana whakatau mo te pootitanga.
(10.) Ki te mea ka tonoa kia tu he pooti i runga i nga ritenga kua oti nei te tohutohu ki runga ake nei, ma te Kai-whakahaere i te Pooti e karanga tonu i reira te ra hei turanga mo te pooti, hei taua ra ano kua oti nei te whakarite i roto i te riti tono mo te pooti; a ko taua ra tonu tuwhera ai te pooti i te iwa o nga haora i te ata a tae noa ki te wha o nga haora i te ahiahi o taua ra, ki te mea ia e kore e whakarereketia e te Kai-whakahaere i te Pooti.
(11.)

Ki te mea ka tonoa kia tu he pooti hei reira tonu ano whakaritea ai e te Kai-whakahaere i te Pooti kia tukua nga pukapuka pooti ki nga tangata e marama ana ki te pooti, i nga kainga e whakaritea ana hei pootitanga ko te ahua o taua pukapuka hei te ahua C, i te Apiti tekau ma iwa, a ko aua pukapuka pooti ka ahei te tuku e te Kaiwhakahaere i te Pooti i nga wa e whakaritea ana e ia a taea noatia ra ano te mutunga o te pooti.

page 5

I mua o te tukunga i te pukapuka pooti ki tetahi Maori ki tetahi hawhe-kaihe ranei me ata patai atu te Kaiwhakahaere i te Pooti ki a ia, ara me penei te patai: "Kua oti ranei koe te rehita hei kaipooti i roto i tetahi atu takiwa pooti e hara nei i te takiwa pooti mema Maori?" ki te mea he whakaae atu te utu mo taua patai, me kaua e hoatu he pukapuka pooti ki a ia.
(12.) A te ra o te pooti me tomo takitahi atu nga tangata e pooti ana ki roto ki te whare pooti, a me hoatu e ia tangata tana pukapuka pooti, a ina tonoa atu me whakahua atu te ingoa o te tangata e pooti ana ia, me tona ingoa ano hoki. A i reira ano me tuhi e te Kai-whakahaere i te Pooti e tona Teputi ranei te ingoa o te tangata e pootitia ana ki runga i te pukapuka pooti me te haina hoki i taua pukapuka me te tuku ki tetahi Maori e whakaturia ana e ia hei hoa mona mo taua mahi, me te tuhituhi e taua Maori i tona ingoa ki runga i te pukapuka pooti hei kaititiro.
(13.) Ka ahei ia tangata e pootitia ana i raro i te tuhituhi a tona ringa te whakatu i tetahi kaititiro, a ka ahei taua kaititiro te noho kia kite ia i te tatau o nga pooti i tukuna mo ia tangata i pootitia.
(14.) A i muri tonu iho i te mutunga o te pooti, a i te aroaro ano hoki o nga kaititiro me tatau e te Kai-whakahaere i te Pooti nga pooti mo ia tangata i pootitia, me te haina ano hoki i te pukapuka panui i te maha o nga pooti mo ia tangata i pootitia, me te panui ano hoki i te tangata i maha nga pooti kua tu ia hei mema, me tana tuhituhi me te whakahoki mai i te riti, me tana panui ano hoki i tana whakataunga mo te pooti, i raro ano i nga tikanga kua whakaritea ake nei i te rarangi iwa o tenei Tekiona.
(15.) Mehemea i rite tonu nga pooti mo nga tangata tokorua maha atu ranei e pootitia ana ma te Kai-whakahaere i te Pooti e whakatau, ara mana e hoatu i tana pooti ki tetahi o aua tangata.
(16.) Ka whai mana te Kai-whakahaere i te Pooti tona Teputi ranei ki te whakatu i etahi apiha hei takahi i nga mahi whakararu a te tangata, hei whakahaere hoki i etahi tikanga kia pai ai kia marama ai te whakahaere i te pooti.
(17.) Ko nga tikanga o tenei Ture mo nga panui a waea ka kiia kua whakaurua ki konei ano i ata whakahuatia i roto nei.
(18.) A i runga i te mea e whakahaua ana i roto i enei ritenga whakahaere kia perehitia nga korero o tetahi panui o tetahi pukapuka ranei ki te Kahiti, me perehi ano aua korero ki te reo Maori, a ki te mea e whakahaua ana kia perehitia tetahi panui pukapuka ranei pera ki roto ki te New Zealand Gazette me perehi taua panui ki te reo pakeka.
(19.) A i runga i etahi tikanga kihai i whakaritea i roto i enei ritenga whakahaerenga tikanga me whai haere tonu te Kaiwhakahaere i te Pooti tana Teputi ranei i runga i nga tikanga o te Ture e whakahaerea ana mo te pooti mema mo te Paremete mo etahi atu takiwa, me nga ture e pa ana ki te Paremete.
page 6

ApitiC.

Pukapuka Pooti.

Ko te tangata Maori kei raro nei tona ingoa e marama ana ia kia pooti a te whakatuunga o te Mema mo te Runanga Nui o Niu Tireni, mo te Takiwa Pooti Maori Whaka-te

Voting-paper.

The undermentioned person is entitled to vote at the election of a Member of the House of Representatives for the Maori Electoral District.
Ko te ingoa iriiri, Maori hoki, o te tangata pooti.Iwi.Hapu.Kainga.
Christian and Surname of Elector.Tribe.Hapu.Abode.

Tangata e pootitia ana Kai-titiro—

Candidate voted for—

Witness—

R.O., Registration Officer.

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section