Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Acts Affecting Native Lands, Etc. (In English and Maori), Passed by the General Assembly, Session 1892, 1893, 1897, 1898, 1899.

Niu Tireni. — Moni Tiaki Mo Kaihau

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

page 1

Niu Tireni.
Moni Tiaki Mo Kaihau.

He Ture hei whakatika i te Tiiti Tiaka i mahia i waenganui i a Aihipene Kaihau, Kerei Tamarere, me Henare Ngaroma Kaihau, o tetahi taha, me te Kaitiaki mo te Katoa, o tetahi taha, i mahia i te 30 o nga ra o Nowema, tau 1885.

Notemea, i roto i tetahi tiiti, he penei nga whika me nga kupu me enei e whai ake nei:—

"Ko tenei tiiti o te 30 o nga ra o Nowema, tau 1885, i waenganui i a Aihipene Kaihau, Kerei Tamarere, me Henare Ngaroma Kaihau, o Waipipi, i te Koroni o Niu Tireni, tangata Maori (e huaina ana ratou i roto nei ko 'nga kaituku') o tetahi taha, me te Kaitiaki mo te Katoa i whakaturia i raro i te mana o te Ture a te Paremete o Niu Tireni (e huaina ana i roto nei a ia me ona kaiwhakakapi ko 'te Kaitiaki') o tetahi taha: Notemea i roto i tetahi Karauna karaati o te 18 o nga ra o Pepuere, tau 1878, i karaatitia te 1,000 eka whenua e mohiotia nei ko Pehiakura me Kapeuta, i te Parihi o Waipipi, i te Kaute o Eden, ki nga kaituku ratou ko Paora te Iwi, kua tau nei tona whaipaanga ki taua Henare Ngaroma Kaihau: A notemea i uru ki taua karaati he kupu here kia kaua e taea te hoko te tuku pewhea ranei taua whenua engari ano ma runga i te whakaae a te Kawana: A notemea i hokona taua whenua e nga kaituku ki a Ariki Mua, tamaiti, mo nga moni toru mano rima rau (£3,500) pauna tonoa atu ana ki te Kawana kia whakaaetia e ia taua hoko, whakaaetia ana mehemea ka utua te moni toru mano (£3,000) pauna ki te Kaitiaki, i runga i te tikanga tiaki, me haere ano tana tiaki i aua moni i runga i nga tikanga o te tiiti whakarite tikanga tiaki he mea haina e nga kaituku ki o ratou ingoa: A notemea i tuhia tetahi tiiti tiaki pera engari kaore i hainatia e nga kaituku, a kua utua ki nga kaituku te moni tahi mano waru rau (£1,800) pauna o taua moni e toru mano rima rau (£3,500) pauna, na e toe ana ano te moni kotahi mano e whitu rau (£1,700) pauna: A e tika ana kia whakamana nga tikanga tiaki e whakahuaina ake nei mo taua moni toenga kotahi mano whitu rau (£1,700) pauna: No reira e whakaatu ana tenei tiiti, i runga i te whakaaetanga a te Kawana ki taua hoko, i runga hoki i taua whakaritenga, e whakawhitia ana e tukuna ana e nga kaituku ki te Kaitiaki, te katoa o taua moni tahi mano whitu rau page 2 (£1,700) pauna, ara tetahi taha o te moni utu mo te whenua kua utua ka utua nei ranei ki te Kaitiaki, kia tiakina e ia, kia whakamahia e ia i runga i te mokete, i te hoko whenua ranei i te Koroni o Niu Tireni, i runga i nga huarahi e maharatia ana e te Kaitiaki he mea tika, me whaimana hoki ia ki te whakarereke haere i te mahinga o aua moni i runga i aua tu tikanga, me whaimana hoki ki te hoko ki te tuku ranei i aua whenua i runga i tana i mahara ai he mea tika, me whaimana hoki ia ki te riihi i aua whenua e hokona peratia ana mo nga tau kaua e roa atu i te rua tekau ma tahi tau, i runga i nga utu reti e whakaritea ana e ia e te Kaitiaki, me utu hoki e ia nga hua e puta mai ana i tana whakahaerenga ki nga kaituku i te wa e ora ana ratou, me rite tahi te moni ma ia tangata ma ia tangata o ratou i runga i te tikanga tenata kamana, a ki te mate tetahi etahi ranei o nga kaituku, me tau ano ki te Kaitiaki te hea nga hea ranei o nga kaituku me ka mate, o taua moni tahi mano whitu rau (£1,700) pauna me nga mea i whakamahia ki aua moni, me nga hua e puta mai ana, me tiaki e ia mo nga tangata e whakataua ana e te ture e tetahi wira ranei ko ratou nga tangata tika kia tau ki a ratou nga paanga o nga kaituku ina mate tetahi etahi ranei o ratou: E whakaritea ana hoki ikonei kia kaua e whaimana nga kaituku o ratou kaiwhakakapi ranei ki te hoko, ki te tuku, ki te "whakapau pewhea ranei i o ratou paanga ki aua moni, ki nga hua ranei e puta mai ana i aua moni, ahakoa pewhea te huarahi e hiahiatia ana hei tukunga i aua paanga ki aua moni, engari ano ma te matua whakaae marire a te Kawana, katahi ano ka taea.—Aihipene Kaihau, Kerei Tamarere, Henare Ngaroma Kaihau.

"I tuhia e Aihipene Kaihau, e Kerei Tamarere me Henare Ngaroma Kaihau, o ratou ingoa i te mea kua panuitia atu kua whakamaorita kua whakamaramatia atu ki a ratou nga tikanga e G. T. Wilkinson, Kaiwhakamaori Kaiwhakawa J. P. e ki pono nei ia i marama ratou ki nga tikanga o taua pukapuka i mua o to ratou tuhinga i o ratou ingoa.—G. T. Wilkinson, J. P., 30/11/85."—

I whakataua e Aihipene Kaihau, e Kerei Tamarere me Henare Ngaroma Kaihau, te tahi mano whitu rau pauna i runga i nga tikanga tiaki kua whakaritea ra i roto i taua tiiti: A notemea kihai i rite nga tikanga o taua tiiti ki nga hiahia a ratou a nga kaituku, notemea kua tau ke ki a Henare Ngaroma Kaihau te paanga kotahi a Paora te Iwi o nga paanga e wha, o roto o taua Karauna karaati: A notemea hoki e maharatia ana he mea tika kia whakatikaia nga ritenga o taua tiiti:

No reira ka Meingatia hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete, i runga ano i tona mana, ara:—

1.Te Ingoa Poto o tenei Ture ko, "Te Ture Moni Tiaki mo Kaihau, 1892."
2. Ahakoa nga tikanga o te tiiti kua whakahuatia ake nei i nga kupu whakamaramatanga o tenei Ture, ka meingatia i puritia ano nga moni tiaki me nga whakamahinga i aua moni e whakahuatia ana i roto i taua tiiti mo nga kaituku i runga i enei tikanga e whai ake nei ara: kia kotahi paanga ki a Aihipene Kaihau, kia kotahi paanga ki a Kerei Tamarere o nga paanga e wha, a kia rua paanga o nga paanga e wha ma Henare Ngaroma Kaihau, i runga i te tikanga tenata kamana, engari kaua nga tikanga o tenei Ture e pa atu ki nga moni kua utua i mua atu o te mananga o tenei Ture.page 3
3. Me ahei nga kaituku tetahi ranei o ratou, i runga i te whakaae a te Kawana, ki te tango i ia wa i ia wa i etahi taha o nga moni o tona ake paanga, o nga whakamahinga ranei o ana moni, a kati ano ko te pukapuka whakaae atu a ia kaituku te tohu tika mo te utunga peratanga atu ki a ia i tona paanga ki taua moni, a ma tera e whakamana te utunga atu a te Kaitiaki, a ma tera e whakamutu te tikanga tiaki e whakahuatia ana i roto i taua tiiti, ara mo runga mo taua taha e utua peratia ana, e tukuna, e whakawhitia peratia ana ranei.
4. Ko taua tiiti me panui me "whakahaere ano i uru atu ki roto ki tera nga tikanga o tenei Ture, a ki te kore e rite tahi nga tikanga o taua tiiti me nga tikanga o tenei Ture, kei reira me whaimana ko nga tikanga o tenei Ture.
page break