Kooti Whenua Maori.
Whakawhaititanga.
Whakaingoatanga.
Kupu Timatanga.
1. | Ingoa Poto. |
2. | Timatanga o te Ture. |
3. | Whakamaramatanga, |
Te Whakatunga me Te Whakariteritenga Nga Tikanga O Te Kooti.
4. | Whakaturanga me te ingoa o te Kooti. |
5. | Nga Kai-whakarite Whakawa me nga Ateha. |
6. | Ma te Kawana e whakatu nga Kaiwhakarite Whakawa etc. te roa e mau ai te mana o te mahi. |
7. | Nga utu tau. |
8. | Moni oranga i nga haereerenga. |
9. | Ka rite te mana o te Kai-whakarite Whakawa kotahi ki te mana o te Kooti. |
10. | Hiiri. |
11. | Te mana o nga Ateha. |
12. | Me whai Pukapuka te Kooti hei tuhinga i nga whakaotinga whakawa. |
13. | Ma Te Kawana i roto i tona Runanga e hanga nga Ture e whakarere ke ranei. |
14. | Te whakahaerenga o te mahi o te Kooti. |
15. | Nga mana o te Kooti. |
Ko Te Mana me Te Whakahaere a Te Kooti.
16. | Ka ahei nga Maori ki te tuku tono ki te Kooti. |
17. | Nga whakaaturanga o roto o aua tono. |
18. | Nga nohoanga o te Kooti. |
19. | Me tuku nga tauira o nga Panui ki te Komihana o nga Whenua o te Kuini. |
20. | Me panui te taenga ake o te tono. |
21. | Te Panuitanga o te wahi me te ra e tu ai te Kooti. |
22. | Nga whakamaramatanga i te tuatahi. |
23. | Me whakawa nga Take. |
24. | Ma te Kooti e whakatau i tana i whakaaro ai. |
25. | Me tuhi nga ingoa o nga tangata ki te Pukapuka o te Kooti. |
26. | Ka whakaputaina tonu te Tiwhikete mehemea kua oti te ruri etc. |
27. | Mehemea kahore he mapi me ruri. |
28. | Ka oti te mapi ka whakaputaina he panui. |
29. | Nga whakahe ki te mapi. |
30. | Ma te Kooti e whakariterite nga rohe. |
31. | Ko te mapi tuturu ka waiho ki te Kooti. |
32. | Ka kiia ko te ahua tera o te whenua i whakataua. |
33. | Me whakaputa te Tiwhikete. |
34. | Ka ahei te wawahi nga whenua. |
35. | Te ra hei tuhi ki roto ki te Tiwhikete, me te ra e whai mana ai. Te whakamohiotanga ki te tika. Ko te rua o nga Tiwhikete. |
36. | Nga here &c. Me-tuhi nga kupu here ki tua o te Tiwhikete. |
37. | Te kimi i nga tau o te tamaiti: |
38. | Ka whai mana te Kawana ki te arai i te mahi a te Kooti me panui ka taea te whakawa taua panui |
Nga Ruri.
39. | Te tangata mana te ruri. |
40. | Ka whai mana te Kawana ki te whakahau ruri me utu taua ruri ki te kore e utua ka ahei kia hokona te Whenua &c. |
41. | Ko nga Pukapuka hoko ma te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa e tuhi. |
42. | Mehemea e whakataua ana te Tiwhikete ki nga tangata ehara nei i nga tangata na ratou i utu te ruri e tika ana kia utua te ruri e nga tangata i a ratou te Whenua. |
Wawahanga Whenua Tuturu.
43. | Te whakahaere o nga tono kia wehewe-hea te Whenua. |
44. | Ka whai mana te Kooti ki te whakatuturu wahi. Nga mea hei tuhi ki roto ki te Tiwhikete. Te whakahaere o te Tiwhikete. |
Takanga Ki Nga Whenua Tuturu O Te Tangata Mate.
45. | Me kimi nga riiwhi o nga tangata mate. |
46. | Ma te Kooti e whakaputa te Tiwhikete ki nga tangata Maori e tika ana. Nga mea hei tuhi ki roto ki te Tiwhikete. Te whakahaere o te Tiwhikete. |
Nga Tono Whakawa Tuarua.
47. | Ka ahei te Maori e mahara ana e mate ana, ki te tono whakawa tuarua. Te huarahi mo te tono, ma te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa e whakaae e whakakore ranei. Whakawa tuarua, kia rua nga Kai-wha-karite Whakawa, me whakatau i ta te Kooti i kite ai he tika. Ko te whakataunga te tino whakaotinga. |
48. | Ma te Kooti e whakaaro ki te ra e tuhia ki roto ki te whakataunga, Tiwhikete ranei. |
Nga Utu.
49. | Nga utu ka tika kia whakataua. |
50. | Te utunga ka tonoa. |
51. | Ka taea te whakatau kia utua kia utu ranei te Kawanatanga. |
52. | Ka whai mana te Kai-tiaki moni o te koroni ki te tono ki te utu ranei. |
53. | Te tauira o te whakataunga te mohiotanga. |
54. | Ka ahei kia whakakorea te whakataunga. |
55. | Ka whai mana te Kooti ki te ki, me whakatakoto he punga. |
He Whakaritenga Noatanga Atu.
56. | Ka whai mana te Kooti ki te whakamana i nga whakariteritenga. |
57. | Ka ahei te Kooti ki te whakatau, ki te whakaroa i te taima. |
58. | E ahei ano te tango mai nga korero whakaatu o mua i te aroaro o te Kooti hei korero ano. |
59. | Nga he me whakatikatika. Te whaka-tikatikanga he i runga i etahi tikanga, ka ahei kia whakatikaia ahakoa kahore i tonoa. |
60. | Ka whai mana te Kawana ki te wha-katu kai-whakamaori ki te whakakore hoki. |
61. | Ka whai mana te Kawana, te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa ranei ki te whakatarewa ki te whakakore me te Kai-whakarite Whakawa ki te whakatarewa i te mana o te kaiwhakamaori. |
62. | Te whiu mo te mahi mana kore. |
63. | Ki te whakaae te Kooti ka tu te kaiwhakahaere Roia ranei. |
64. | Ka whai mana te Kai-whakarite Wha-kawa te tutaki i nga paparakauta i te wa e tu ana te Kooti. Te whiu mo te takahi i taua tono. |
Nga Take Mo Te Kooti Hupirimi.
65. | Ka ahei te tuku i etahi take ki te Kooti e te Kooti Hupirimi. |
66. | Ma te Kooti e whakaoti ana take. |
67. | Ka taea te whakahoki atu ano aua take kia mahia houtia. |
68. | Ka whai mana nga tikanga o te Ture hei whakarongo hei whakaoti i etahi mea. |
69. | Ko te kupu whakatau kia tuturu. |
70. | Whakakore i tetahi Ture. |
He Ture hei whakatikatika hei whakatopu hoki i nga Ture e tau ana ki runga ki te Kooti Whakawa Whenua Maori.
Na ka Meingatia hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni i tona huihuinga nei i roto i te Paremete, i runga hoki i te Mana o taua Runanga, nga ritenga nana:—
Kupu Timatanga.
1. | Ko te Ingoa Poto o tenei Ture ka kiia ko "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1880." |
2. | Ko tenei Ture me timata i te tahi o nga ra o Oketopa, kotahi mano e waru rau e waru te kau. |
3. | I te whakamaoritanga o nga ritenga me nga tikanga o tenei Ture koia ano enei ki raro iho nei nga tikanga o nga kupu ka tuhia nei, ki te mea ia kaore i apititia ki aua kupu etahi atu kupu e matauria ai he tikanga ke aua tikanga ara:
|
Te Whakatunga Me Te Whakariteritenga Nga Tikanga O Te Kooti.
4. | Ka whakaturia ki roto ki te Koroni o Niu Tireni tetahi Kooti, tona ingoa ko te Kooti Whenua Maori, tana mahi he kimi he whakatuturu i nga take ki nga Whenua Maori me era atu mahi ka whakaaturia i muri iho nei. |
5. | Ko nga Kai-Whakahaere o taua Kooti kotahi te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa apiti atu ki era Kai-whakarite Whakawa me era Ateha e whakaritea ai e te Kawana. |
6. |
Ka whai mana te Kawana i ia wa i ia wa ki te whakatu i te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa, i nga Kai-whakarite Whakawa, i nga Ateha, i nga Kai-whakamaori, i nga Kai-tuhituhi i era atu Ateha e tika ana hei whakahaere i te mahi a te Koot i roto i te Koroni. Ko nga tangata katoa e whakaturia ana i runga i tenei Ture ka whai mana mo te wa e paingia ai e te Kawana, page 3 |
7. | Ka utua ki nga tangata e whakaturia ana i runga i te mana o tenei Ture nga utu e whakaaetia i ia wa i ia wa e Te Runanga Nui. |
8. | Ka utua hoki i raro i nga moni e whakaaetia ana nga moni utu haere e whakaritea ai e te Kawana. |
9. | Ka whai mana ia Kai-whakarite Whakawa e noho kotahi ana penei me te mana e hoatu ana ki te Kooti e tenei Ture. |
10. | Ka whai Hiiri te Kooti tetahi ki ia Kai-whakarite Whakawa ki ia Kai-whakarite Whakawa takoto ai hei hiiri i nga pukapuka katoa e tika ana kia hiiritia. |
11. | Me noho kia kotahi kia rua ranei nga Ateha i roto i nga nohoanga katoa o te Kooti hei hoa whakahaere i nga mahi, a me whakaae ra ano aua Ateha, tetahi ranei o raua ki te kupu whakatau katahi ka whai mana te mahi a te Kooti. |
12. | Ka tuhia e te Kooti te whakaotinga o ia mea e whakawakia ana ki roto ki tetahi pukapuka a te Kooti. |
13. | Ka whai mana nga Kai Whakawa i runga i te whakaae a te Kawana i roto i tona Runanga i ia wa, i ia wa ki te whakatakoto Ture hei whakahaere i nga tikanga o nga nohoanga o te Kooti mo te whai mana hoki ki runga ki nga tangata katoa e mahi ana i runga i te mena o tenei Ture mo te whakarite hoki i nga utu e tika ana kia utua, te wa me te huarahi e utua ai me te whakamarotanga me ka kore e utua a ka whai mana ki te whakakore i aua Ture ki te hanga i etahi hei riiwhi mo era. |
14. | Ma te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa e whakarite te whakahaeretanga i nga mahi katoa ma te Kooti. |
15. | Ka rite tonu te mana o te Kooti a nga wa e noho ai, ki te mana o te Hupirimi Kooti o tetahi ranei o ona Kai-whakarite Whakawa i runga i te whakaputa tamana ki nga kai-whaaki korero, ki te tono pukapuka ki te whiu i nga tangata i tamanatia a kahore i tae ki te Kooti kahore ranei i whakaae ki te whakapuaki i nga korero i tonoa ai ratou, ki te whakaatu pukapuka ranei, ka pena ano hoki te mana ki te whakahaere pai, ki te whiu hoki i nga tangata tutu. |
Ko Te Mana Me Te Whakahaere a Te Kooti.
16. | Mehemea ka ki etahi Maori tokotoru, maha atu ranei na ratou tetahi whenua Maori, ka ahei ia ki te tono ki te Kooti kia whakawakia te Take ki taua whenua i runga i nga ture e whai tikanga ana mo te pera. | ||||||||
17. | Me whakaatu enei mea ki roto ki taua tono:—
|
||||||||
18. | Ka noho te Kooti i nga wa i nga wahi e whakaritea ai e panuitia ai e te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa. Kei te Kai-whakarite Whakawa e whakahaere ana i te nohoanga o te Kooti te whakaaro ki te nuku mo nga wa ki nga kainga hoki e pai ai ia. | ||||||||
19. | Ka tukua nga tauira o nga panuitanga o nga nohoanga o te Kooti ki te whakawa Take, me te rarangi ingoa o nga whenua ka whakawakia ki te Komihana o nga whenua o te Kuini o te Takiwa e takoto ai aua whenua i roto i tetahi wa tika i mua atu o te nohoanga o te Kooti. | ||||||||
20. | I muri iho o te taenga atu o tetahi tono pera me tera kua whakaaturia i runga ake nei, ka panuitia e te Tumuaki o nga Kai- page 4whakarite Whakawa taua tono i runga i tona whakaaro i tino mahara ai ka kitea nuitia taua panui. | ||||||||
21. | Ka whakaaturia hoki i roto i taua panui i tetahi atu panui ranei ka whakaputaina i muri iho, i te ra me te wahi e noho ai te Kooti ki te whakarongo i taua tono. | ||||||||
22. | Ka noho te Kooti, ko te mea tuatahi hei whakamarama ki te Kooti, mehemea kua ata tohutohungia nga rohe o te whenua penei me te kupu i roto i te tono, a mehemea kua hoatu he mapi ki te Kooti me whakaatu mehemea e tika ana taua mapi kua ata ruritia te whenua i runga i nga Ture mo te ruri. | ||||||||
23. | Ka marama enei mea kua whakaaturia i roto i te rarangi i runga ake nei ki te Kooti, katahi ka timata ki te kimi i runga i nga korero e maharatia kia korerotia ki tona aroaro i te Take o te kai-tono me nga Maori katoa e ki ana e whai Take ana ratou ki taua whenua ahakoa tae atu ratou ki te aroaro o te Kooti kahore ranei. | ||||||||
24. | I runga i taua kimihanga ka whai mana te Kooti ki te whakatau i te tika o te Take o te kai-tono o etahi atu Maori ranei ki taua whenua ki tetahi wahi ranei o taua whenua ki te whakakore ranei i te whakawa ki te whakatau ranei i tana i pai ai, ko taua kimihanga me whakahaere i runga i nga tikanga Maori. | ||||||||
25. | Ka marama te Kooti ki te tika o te Take o te kai-tono o etahi atu Maori ranei ki te whenua ki tetahi wahi ranei o te whenua ka whakataua kia tuhia nga ingoa o nga tangata e tika ana ki te Pukapuka o te Kooti i runga i nga tikanga ka whakaaturia a muri ake nei mo te tokomaha o nga tangata a ka whakataua ano hoki kia whakaputaina he Tiwhikete. | ||||||||
26. | Mehemea kua oti te ruri, i mua o te whakawakanga kua tae ki te Kooti te mapi tika mo te Karauna Kaarati ka whakaputaina tonutia te tino Tiwhikete. | ||||||||
27. | Mehemea kahore ano i tae taua tu mapi ki te Kooti a mehemea kahore ano i ruritia ka whakahaua e te Kooti kia ruritia kia hoatu ki te Kooti te mapi tika mo te Karauna Kaarati a ka whakaputaina he Tiwhikete tarewa. | ||||||||
28. | Kia ata oti nga mahi e tohutohungia ana i roto i te rarangi 27, me panui e te Kooti kia rongo ai nga tangata katoa e whai tikanga ana ki taua mea kia mohio ai ratou tera te mapi hei tirohanga ma ratou mo tetahi wa i tetahi wahi ka whakaaturia i roto i taua panui. | ||||||||
29. | Mehemea ka hiahia tetahi tangata ki te whakahe ki nga rohe kua tohutohungia i runga i te mapi me whakaatu e ia ki te Kooti tana whakahe me te take i whakahe ai. | ||||||||
30. | Ka tae taua whakahe ki te Kooti katahi ka ata whakariteritea e te Kooti nga rohe i runga i te tikanga o nga take o nga tangata e whai tikanga ana ko taua whakariteritenga me haere i runga tonu i te mana o te Kooti. | ||||||||
31. | Mehemea kahore i tae he whakahe i roto i tetahi wa i whakaritea e te Kooti mehemea ranei i whakahe a kihai i whai tikanga taua whakahe ka tuhia e tetahi o nga Kai-whakarite Whakawa tona ingoa ki runga ki te mapi e ata whakatuturutia ana e te Kooti ka waiho tonu ki roto ki te Kooti. | ||||||||
32. | Ko te whenua e whakaaturia ana ki taua mapi ka kiia ko te whenua ano tena e whakataua i te whakawakanga o te tuatahi a mehemea kua whakatikatikaia nga rohe me tuhi ano te whakatikatikanga ki nga pukapuka o te Kooti. | ||||||||
33. | Mehemea ka hapa te wa i whakaritea e te Kooti mo te whakawa tuarua i runga i nga tikanga o te tekihana wha tehau ma whitu o tenei Ture, a kaore he tono i tae atu kia tuaruatia te whakawa, mehemea ranei i tae he tono ki te Kooti a kahore i whakaaetia, hei reira ka whakaputaina te tino Tiwhikete i runga i te whakataunga a te Kooti i te whakawakanga o te tuatahi. | ||||||||
34. | Ka whai mana te Kooti ki te wehewehe i te whenua, kia page 5kotahi wehenga kia maha atu ranei i runga i to te Kooti huarahi i kitea ai he tika, a ka tuhia wehea ketia ki roto ki te Pukapuka o te Kooti nga ingoa o nga tangata o ia wehenga, ka whakaputa ai i nga Tiwhikete. | ||||||||
35. |
Ko te ra e tuhia ki roto ki nga Tiwhikete e whakaputaina ana i runga i te mana o tenei Ture ko te ra i puta ai te kupu whakatau a te Kooti a ka kiia kia timata te whaimanatanga o ana Tiwhikete i taua ra. Kia rua tahi nga tino Tiwhikete mo ia whenua, me whakamana ki te ingoa o tetahi o nga Kai-whakarite Whakawa me te ingoa o te Ateha e noho tahi ana hei hoa mo taua kai whakawa me te Hiiri o te Kooti. Ko tetahi o ana Tiwhikete ka hoatu ki nga Maori no ratou nga ingoa i roto, ki ta ratou tangata ranei e whakarite ai, ko tetahi o aua Tiwhikete ka tukua ki te Kawana. |
||||||||
36. |
Me kimi te Kooti i ia whakawakanga mehemea e tika ana kia hoatu tetahi here ki runga ki te whenua ki tetahi wahi ranei mehemea ranei e tika ana kia whakaritea tetahi tikanga mo te whaimananga o nga tangata no ratou te whenua a me whakaputa te Tiwhikete i runga i aua tikanga. Ko aua tu kupu here whakarite tikanga me tuhituhi ki tua o te Tiwhikete i mua o te whakaputanga. |
||||||||
37. | Mehemea ka kitea e te Kooti e whai take ana tetahi tangata kaore ano ona tau i tae ki te rua te kau ma tahi, ki tetahi whenua, me uiui marire e te Kooti kia mohiotia nga tau o taua tamaiti ka tuhi ai ki roto ki te Tiwhikete, na ma te Kooti e ata whakaatu i nga tau e toe ana ka tae ai taua tamaiti ki te rua te kau ma tahi. | ||||||||
38. |
Ka whai mana te Kawana i mua atu o te timatanga o tetahi whakawa i te wa ranei e whakawa ana ki te tuku i tetahi kupu tuhituhi tetahi waea ranei ki te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa ki te Kai-whakarite Whakawa ranei e noho ana i roto i te Kooti kia araia taua whakawa, heoi ka tae atu taua kupu ka mutu tonu te mana o te Kooti mo taua whakawa. Ka whai mana ano te Kawana ki te tuhi atu i tetahi kupu hei whakanoa i taua kupu tuatahi a i runga i te whakanoa ka timata ano te mana o te Kooti. |
Nga Ruri
39. | Ko nga ruri mo te Kooti ma nga Apiha o te Tari Ruri o te Koroni ranei e mahi ma nga kai-ruri ranei e raihanatia peratia ana kei te Tumuaki o nga ruri te whakaaro, kahore e tirohia e waiho ranei hei take mahinga ma te Kooti tetahi ruri mehemea kahore he kupu tuturu a te Tumuaki o nga Ruri a tetahi kai-ruri ranei kua whakamana e ia hei whakaatu he ruri tika taua ruri. |
40. |
Ka whai mana te Kawana i runga i te tono a nga Maori e ki ana e whai take ana ratou ki tetahi piihi whenua Ki te whakahau kia ruri-tia kia hanga nga mapi a ka whai mana ia ki te uta i aua ruri i roto i nga moni e whakaaetia e te Runanga Nui mo taua mahi. Ki te pai te Kawna me utu ano taua moni e nga Maori no ratou te whenua kua ruritia, mehemea kaore e whakaaetia hei reira ma te Kooti e whakarite. I nga peratanga katoa mehemea ko taua tono he mea tuku na nga Maori iti iho i te tokorua, ko te utu mo te ruritanga ma aua Maori e whakarite. Mehemea ekore e utua i runga i te tononga atu me ki te Kooti i runga i te tono a te Kawana kia hokona i runga te whakahau a te Kooti tetahi wahi o taua whenua i ruritia ra, a ko nga moni ka kiia hei utu i te whakawakanga me era atu mea e tika ana kia utua i runga i taua whenua i tetahi atu whenua ranei o taua tangata me ki ranei me tuku atu taua whenua ki a te Kuini kia ea ai aua moni. |
41. | Ko nga Pukapuka tuku o aua whenua ma te Tumuaki o nga page 6Kai-whakarite Whakawa e tuhi a ka tino whai mana hei pukapuka tuku. |
42. | Mehemea ka utua e tetahi tangata e ki ana, e whai take ana ia ki tetahi whenua, te ruritanga o taua whenua, a i runga i te whakawakanga ka kitea na etahi tangata taua whenua katoa, tetahi wahi ranei o taua whenua, ka whai mana te Kooti mehemea ka whakataua kia whakaputaina te Tiwhikete ki etahi tangata, ehara i te kai-tono kia whakatau hoki kia utua katoatia te ruritanga tetahi wahi ranei ki te kai-tono e nga tangata e whakatikaia ana e te Kooti i roto i tetahi wa e whakaritea ana e te Kooti, kahore e whakaputaina tetahi Tiwhikete engari kia utua ra ano te utu i whakaritea ai. |
Wawahanga Whenua Tuturu.
43. | Mehemea ka tono tetahi tangata e mau ana tona ingoa i roto i tetahi Tiwhikete i whakaputaina i runga i te mana o tenei Ture, o tetahi atu Ture ranei ki te Kooti kia wahia taua whenua, tetahi wahi ranei kia mau ai tona ki a ia ake ka mahia e te Kooti i runga i nga tikanga o tenei Ture, me nga tikanga o te Kooti e mahi ai i nga tono kia whakawakia tetahi take whenua. |
44. |
Ka whai mana te Kooti, ki te pai ia ki te whakatau ki te kai-tono i tetahi wahi tuturu o te whenua, ka whai mana hoki ki te whakatuturu i taua wahi ki a ia, ki te whakaputa hoki i tetahi Tiwhikete mo taua whenua. Me tuhituhi marama ki roto ki te Pukapuka whakatau a te Kooti nga rohe o te whenua e whakataua ana. Ko taua Tiwhikete ka whakataua peratia, mo nga whenua e tuhia ana ki roto, ka rite tonu tona mana pera ano me nga Tiwhikete i whakaputaina i mua. |
Tikanga Ki Nga Whenua Tuturu O Te Tangata Mate.
45. | Mehemea e whai whenua tuturu ana tetahi tangata, ahakoa no runga i tehea Ture ranei i whai mana ai ia a ka mate ia a kahore i tukua e ia tona whenua ki tetahi tangata kahore hoki i waiho e ia tetahi Pukapuka Ohaaki ka whai mana te Kooti i runga i te tono a te tangata e ki ana ko ia hei kai-riiwhi mo tera kua mate ki te kimi ko wai ranei te riiwhi tika i runga i nga tikanga Maori. |
46. |
Ka kitea e te Kooti te riiwhi i tika ki tona whakaaro, katahi ka whakaputaina tana Pukapuka whakatau. Me whakaatu ki roto ki taua Pukapuka te ra i mate ai te tangata Maori nana te whenua, te ahua o te whenua, me te kainga e noho ai te tangata e tono ana kia whakataua te whenua ki a ia. Ko taua Tiwhikete ka whakataua peratia, me nga whenua e tuhia ana ki roto, ka rite tonu tona mana pera ano me te Tiwhikete i whakaputaina i te tuatahi. |
Nga Tono Whakawa Tuarua.
47. |
Mehemea e whakaaro ana tetahi Maori he mate i pa ki a ia i runga i tetahi whakataunga a te Kooti ka whai mana ia ka whai mana ranei te Kawana ki te tono kia tuaruatia te whakawakanga engari me tuku atu taua tono i roto i nga marama e toru i muri iho o taua whakataunga a te Kooti. Ko taua tono me tuku atu ki te Kooti me tuhituhi rawa i runga i nga ture whakahaere e whai mana ana. E kore e ahei te timata ano te whakawa i te mea kaore ano i oti rawa te whakahaere i runga i te tono tuatahi. Ma te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa e whiriwhiri taua tono mana e ki kia tu ano he whakawa tuarua a tetahi wa ki te wahi e whakahuatia e ia mana ranei e ki kia kaua e tu. Mehemea ka kiia kia tuaruatia tetahi whakawa, me whakawa ki te aroaro o nga Kai-whakarite Whakawa tokorua, ma te Tumuaki o page 7nga Kai-whakarite Whakawa e whakahua o raua ingoa a e pai ana ano mehemea ko ia ano tetahi o raua, a ki te pai ia kia kotahi kia rua ranei nga Ateha e pai ana. Ka tu taua whakawa tuarua ka whai mana te Kooti ki te whakatuturu i te whakataunga o te tuatahi, ki te whakarere ke ranei, ki te whakatau i ana mea i whakaaro ai hei putanga ma te tika. Ka puta te whakataunga a te Kooti i runga i tetahi whakawa tuarua, heoi ano ko te tino whakaotinga tena kahore he korikoringa a muri atu, a me whakaputa rawa i te tiwhikete i runga i nga tikanga mo taua mea. |
48. | Ko te ra e tuhia ki roto ki te Pukapuka Whakatau, Tiwhikete ranei a te Kooti i runga i te whakawa tuarua, ma te Kooti e whakarite engari kaua ki mua atu o te ra o te whakataunga tuatahi. A ko taua ra i whakaritea nei ko te ra tena e timata ai te whai mana o te Pukapuka Whakatau o te Tiwhikete ranei. |
Nga Utu.
49. | Ka whai mana te Kooti ki te whakarite i te moni kia utua e tetahi tangata kia utua ki tetahi tangata ranei i runga i nga mahi a te Kooti, ki te whakaputa hoki i tetahi Pukapuka Whakatau mo taua tikanga; a, i runga i te tono a etahi tangata e pa ana ki etahi whenua o nga Maori o tetahi Maori ranei, ka whai mana te Kooti ki te whakatikatika i nga tono moni me nga pire moni e pau ana i runga i te whakahaere i te hoko me te riihitanga ranei o aua whenua e etahi o aua Maori, ko aua mea e mahia ana e tetahi roia kai-mahi ranei i mua atu i muri mai ranei o te whakataunga a te Kooti; a ka pera ano te mana o te Kooti mo runga i era tikanga utu ki nga roia me nga kai mahi pera ano me te mana kua whakawhiwhia ki te Kooti Hupirimi mo nga roia e mahi ana ki reira. |
50. | Mehemea kahore e utua taua moni i runga i taua Pukapuka Whakatau ka ahei te tangata e tika ana mana e tango taua moni, ki te tamana i tera kahore i utu. |
51. | Mehemea ka whai tikanga te Kawanatanga i roto i tetahi whakawakanga ka whai mana te Kooti ki te ki kia utua ki te Kawanatanga kia utu ranei penei ano me era atu whakawakanga. |
52. | Ma te Kai-tiaki o nga moni o te Koroni e utu i roto i nga moni e puta ake ana i runga i tenei Ture nga moni e whakataua ana kia utua e te Kawanatanga, a mehemea kua whakataua kia utua te Kawanatanga e tana hoa whakawa a kahore e utu, ma taua Kai-tiaki e tamana. |
53. | Mehemea ka whakaaria te tauira o te Pukapuka Whakatau kia utua he moni whakapiri rawa ki te Hiiri o te Kooti ka mohiotia i kiia i te wa i tuhia ai taua Pukapuka kia utua taua moni. |
54. | Ka whai mana te Kooti ki te whakakore i taua Pukapuka Whakatau ki te whakarere ke ranei. |
55. | Ka whai mana te Kooti ki te ki kia whakatakotoria e tetahi Maori e tu ana ki te whakawa, tetahi moni e whakaritea e te Kooti hei punga mo te utunga i nga moni e kiia ai e te Kooti kia utua, a ka whai mana te Kooti ki te whakamutu i te whakawa ki te ki ranei kia nohp puku te tangata e kore e whakatakoto i te moni pera. |
He Whakariteritenga Noatanga Atu.
56. | Ka whai mana te Kooti i runga i tana whakahaere i nga tikanga o tenei Ture ki te whakatuturu i nga whakariteritenga a nga Maori ki a ratou whaka-Maori i runga i tetahi whenua e whakawakia ana. |
57. | Ka whai mana te Kooti i runga i tetahi whakawakanga ki te whakaputa i tetahi Whakataunga tarewa tino tuturu ranei i runga i tana i kite ai he mea tika, a ka whai mana ia Kai-whakarite Whakawa ki te whakaroa i te wa e whakahuatia ana i roto i taua Whakataunga page 8mehemea i kiia kia mahia tetahi mea i roto i tetahi wa e whakahuatia ana i roto i taua Whakataunga. |
58. | Ka whai mana ki te aroaro o te Kooti i runga i tetahi whakawakanga nga korero oati o tetahi atu whakawakanga o mua atu mehemea ia e whakaaro ana te Kooti ko aua tangata ra ano enei o taua whakawakanga o mua. |
59. |
Ka whai mana te Kooti me nga Kai-whakarite Whakawa ki te whakatikatika i nga mea hapa i roto i tetahi whakawakanga. Ma te Kooti ma tetahi o nga Kai-whakarite Whakawa ranei e whakarite nga Whakatikatikanga e kitea ai te tino putake o te mea e tautohetia ana i te aroaro o te Kooti. Ka tika ano kia whakaritea aua Whakatikatikanga ahakoa kahore i tonoa, kei te Kooti kei te Kai-whakarite Whakawa ranei te tikanga kia tonoa kia utua kia kaua ranei e tonoa kia utua. |
60. | Ka whai mana te Kawana ki te tuku pukapuka whakamana i ana tangata i whakaaro ai he tangata tika hei Kai-whakamaori i runga i te mana o tenei Ture a kei a ia hoki te tikanga whakakore. Engari ko nga Kai-whakamaori katoa i whakamana i mua atu o te whakatuturutanga o tenei Ture a kahore ano i whakakorea ka tu ano ratou hei Kai-whakamaori i runga i tenei Ture kia puta ra ano he tohutohu ke atu ma te Kawana. |
61. | Ka whai mana te Kawana, ki te whakamutu i te mana e tetahi o aua Kai-whakamaori mo tetahi wa ki te whakakore rawa atu ranei i a ia. Ka whai mana ano te Tumuaki tetahi Kai-whakarite Whakawa ki te whakamutu i te mana o tetahi Kai-whakamaori mo tetahi wa, engari kia tere tonu tana whakaatu ki te Kawana me whakamarama hoki ki a ia te putake i whakamutua ai. |
62. | Mehemea ka ki tetahi tangata he Kai-whakamaori ia i runga i tenei Ture a ka mahi ia i a te Kai-whakamaori mahi na ehara nei ia i te Kai-whakamaori kua whakamana, he Kai-whakamaori ranei ia i whakamana kua whakatarewatia tona mana, ka tika kia meatia kia utua tonutia e ia te moni e £50. |
63. | Ma te Kooti ma tetahi ranei o nga Kai-whakarite Whakawa e matua whakaae kataki ka tika kia tu tetahi Roia, Kai-whakahaere ranei i te aroaro o te Kooti whakahaere ai i te taha o tetahi tangata a ka whai mana ano te Kooti i roto i te whakawhakanga ki te whakakore i taua whakaaetanga. |
64. |
Mehemea ka kite tetahi o nga Kai-whakarite Whakawa e raruraru ana te whakahaere i nga mahi o te Kooti i runga i te mahi a nga pakeha ki te hoko Waipiro ki nga Maori i te wa e tu ana te Kooti, ka whai mana taua Kai-whakarite Whakawa te tuhi i tetahi pukapuka whakahau kia kaua taua tangata e hoko, kaua ranei e tukua e ia kia hokona he waipiro i roto i tona whare Paparakauta ki tetahi Maori i te wa e noho ana te Kooti. Ka ahei te tuhituhi tetahi pukapuka pera ki te whakanoa ranei, i nga wa e kitea ana e tika ana kia peratia. Mehemea ka turi te tangata ki taua pukapuka tono i muri mai o te taenga atu ki a ia, ka ahei te tamana i a ia ki te aroaro o taua Kooti, a ki te mea ka kitea tona hara me whiu kia utu ia i te moni kaua e iti iho i te tekau pauna kaua hoki e neke atu i te rima tekau pauna, a ko taua hara me tuhi ki tua o tona pukapuka raihana. |
Nga Tikanga I Roto I Te Kooti Hupirimi.
65. | Mehemea ka puta ake tetahi tikanga Maori i roto i te Kooti Hupirimi mo runga i te Whenua Maori, ka whai mana nga Kai-wha-kawa o te Kooti Hupirimi ki te whakaatu i taua mea ka tuku atu ai ki te Kooti whenua a ma te Kooti e ata whakarite. |
66. | Me mahi rawa te Kooti ki te whakarite i taua take kua tukua peneitia, muri iho ka tuku i tetahi Tiwhikete ki te Kai-rehita o te Kooti Hupirimi whakaatu atu i te whakaaro o te Kooti mo runga i tau mea.page 9 |
67. | Ka whai mana tetahi, etahi ranei o nga Kai-whakawa o te Kooti Hupirimi, mehemea ka whakaaro ia e tika ana, ki te whakahoki atu ano i taua take ki te Kooti kia whakaarohia houtia. |
68. | Ko nga tikanga katoa o tenei Ture mo runga i te whakahaere me te whakaoti i nga take e tukua ki te Kooti, mehemea ka kitea e te Kooti e tika ana, ka waiho hei whakarongo hei whakaoti i nga take pera me te mea kua oti te korero i runga ake nei. |
69. | Ko te kupu whakatau a te Kooti me waiho e te Kooti Hupirimi hei kupu tuturu whakaoti rawa i te take i tukua hei mahi. |
70. |
Ka whakakorea katoatia tera wahi o "Te Ture Whenua 1873," kua he nei i runga i nga tikanga o tenei Ture. I nga peratanga katoa ko te tiwhikete ka whakaputaina i raro i tenei Ture ka whai mana ka ahei hoki te whakahaere pera me te tuhinga whakamaharatanga take i tukua i raro i "Te Ture Whenua Maori, 1873." He mana i whakahaua, i Taia ai e Hon Titipere, Kai-taa Perehi a Te Kawanatanga, Weringitana, 1880. |