Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Bills and Acts in Maori 1880.

[Kooti Whenua Maori]

page 1

Kooti Whenua Maori.

Whakawhaititanga.

Whakaingoatanga.

Kupu Timatanga.

1. Ingoa Poto.
2. Timatanga o te Ture.
3. Whakamaramatanga,

Te Whakatunga me Te Whakariteritenga Nga Tikanga O Te Kooti.

4. Whakaturanga me te ingoa o te Kooti.
5. Nga Kai-whakarite Whakawa me nga Ateha.
6. Ma te Kawana e whakatu nga Kaiwhakarite Whakawa etc. te roa e mau ai te mana o te mahi.
7. Nga utu tau.
8. Moni oranga i nga haereerenga.
9. Ka rite te mana o te Kai-whakarite Whakawa kotahi ki te mana o te Kooti.
10. Hiiri.
11. Te mana o nga Ateha.
12. Me whai Pukapuka te Kooti hei tuhinga i nga whakaotinga whakawa.
13. Ma Te Kawana i roto i tona Runanga e hanga nga Ture e whakarere ke ranei.
14. Te whakahaerenga o te mahi o te Kooti.
15. Nga mana o te Kooti.

Ko Te Mana me Te Whakahaere a Te Kooti.

16. Ka ahei nga Maori ki te tuku tono ki te Kooti.
17. Nga whakaaturanga o roto o aua tono.
18. Nga nohoanga o te Kooti.
19. Me tuku nga tauira o nga Panui ki te Komihana o nga Whenua o te Kuini.
20. Me panui te taenga ake o te tono.
21. Te Panuitanga o te wahi me te ra e tu ai te Kooti.
22. Nga whakamaramatanga i te tuatahi.
23. Me whakawa nga Take.
24. Ma te Kooti e whakatau i tana i whakaaro ai.
25. Me tuhi nga ingoa o nga tangata ki te Pukapuka o te Kooti.
26. Ka whakaputaina tonu te Tiwhikete mehemea kua oti te ruri etc.
27. Mehemea kahore he mapi me ruri.
28. Ka oti te mapi ka whakaputaina he panui.
29. Nga whakahe ki te mapi.
30. Ma te Kooti e whakariterite nga rohe.
31. Ko te mapi tuturu ka waiho ki te Kooti.
32. Ka kiia ko te ahua tera o te whenua i whakataua.
33. Me whakaputa te Tiwhikete.
34. Ka ahei te wawahi nga whenua.
35. Te ra hei tuhi ki roto ki te Tiwhikete, me te ra e whai mana ai. Te whakamohiotanga ki te tika. Ko te rua o nga Tiwhikete.
36. Nga here &c. Me-tuhi nga kupu here ki tua o te Tiwhikete.
37. Te kimi i nga tau o te tamaiti:
38. Ka whai mana te Kawana ki te arai i te mahi a te Kooti me panui ka taea te whakawa taua panui

Nga Ruri.

39. Te tangata mana te ruri.
40. Ka whai mana te Kawana ki te whakahau ruri me utu taua ruri ki te kore e utua ka ahei kia hokona te Whenua &c.
41. Ko nga Pukapuka hoko ma te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa e tuhi.
42. Mehemea e whakataua ana te Tiwhikete ki nga tangata ehara nei i nga tangata na ratou i utu te ruri e tika ana kia utua te ruri e nga tangata i a ratou te Whenua.

Wawahanga Whenua Tuturu.

43. Te whakahaere o nga tono kia wehewe-hea te Whenua.
44. Ka whai mana te Kooti ki te whakatuturu wahi. Nga mea hei tuhi ki roto ki te Tiwhikete. Te whakahaere o te Tiwhikete.

Takanga Ki Nga Whenua Tuturu O Te Tangata Mate.

45. Me kimi nga riiwhi o nga tangata mate.
46. Ma te Kooti e whakaputa te Tiwhikete ki nga tangata Maori e tika ana. Nga mea hei tuhi ki roto ki te Tiwhikete. Te whakahaere o te Tiwhikete.

Nga Tono Whakawa Tuarua.

47. Ka ahei te Maori e mahara ana e mate ana, ki te tono whakawa tuarua. Te huarahi mo te tono, ma te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa e whakaae e whakakore ranei. Whakawa tuarua, kia rua nga Kai-wha-karite Whakawa, me whakatau i ta te Kooti i kite ai he tika. Ko te whakataunga te tino whakaotinga.
48. Ma te Kooti e whakaaro ki te ra e tuhia ki roto ki te whakataunga, Tiwhikete ranei.

Nga Utu.

49. Nga utu ka tika kia whakataua.
50. Te utunga ka tonoa.
51. Ka taea te whakatau kia utua kia utu ranei te Kawanatanga.
52. Ka whai mana te Kai-tiaki moni o te koroni ki te tono ki te utu ranei.
53. Te tauira o te whakataunga te mohiotanga.
54. Ka ahei kia whakakorea te whakataunga.
55. Ka whai mana te Kooti ki te ki, me whakatakoto he punga.

He Whakaritenga Noatanga Atu.

56. Ka whai mana te Kooti ki te whakamana i nga whakariteritenga.
57. Ka ahei te Kooti ki te whakatau, ki te whakaroa i te taima.
page 2
58. E ahei ano te tango mai nga korero whakaatu o mua i te aroaro o te Kooti hei korero ano.
59. Nga he me whakatikatika. Te whaka-tikatikanga he i runga i etahi tikanga, ka ahei kia whakatikaia ahakoa kahore i tonoa.
60. Ka whai mana te Kawana ki te wha-katu kai-whakamaori ki te whakakore hoki.
61. Ka whai mana te Kawana, te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa ranei ki te whakatarewa ki te whakakore me te Kai-whakarite Whakawa ki te whakatarewa i te mana o te kaiwhakamaori.
62. Te whiu mo te mahi mana kore.
63. Ki te whakaae te Kooti ka tu te kaiwhakahaere Roia ranei.
64. Ka whai mana te Kai-whakarite Wha-kawa te tutaki i nga paparakauta i te wa e tu ana te Kooti. Te whiu mo te takahi i taua tono.

Nga Take Mo Te Kooti Hupirimi.

65. Ka ahei te tuku i etahi take ki te Kooti e te Kooti Hupirimi.
66. Ma te Kooti e whakaoti ana take.
67. Ka taea te whakahoki atu ano aua take kia mahia houtia.
68. Ka whai mana nga tikanga o te Ture hei whakarongo hei whakaoti i etahi mea.
69. Ko te kupu whakatau kia tuturu.
70. Whakakore i tetahi Ture.

He Ture hei whakatikatika hei whakatopu hoki i nga Ture e tau ana ki runga ki te Kooti Whakawa Whenua Maori.

Na ka Meingatia hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni i tona huihuinga nei i roto i te Paremete, i runga hoki i te Mana o taua Runanga, nga ritenga nana:—

Kupu Timatanga.

1. Ko te Ingoa Poto o tenei Ture ka kiia ko "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1880."
2. Ko tenei Ture me timata i te tahi o nga ra o Oketopa, kotahi mano e waru rau e waru te kau.
3. I te whakamaoritanga o nga ritenga me nga tikanga o tenei Ture koia ano enei ki raro iho nei nga tikanga o nga kupu ka tuhia nei, ki te mea ia kaore i apititia ki aua kupu etahi atu kupu e matauria ai he tikanga ke aua tikanga ara:
  • "Maori," tona tikanga he Maori o Niu Tireni, hui katoa atu ki nga hawhe-kaihe me o ratou uri mehemea he Maori nga matua.
  • "Whenua Maori," mo nga Whenua o nga Maori i roto i te koroni e mau ana ki a ratou i runga i a ratou tikanga me a ratou ritenga Maori ake ano.
  • "Kooti," tona tikanga ko te Kooti Whakawa Whenua Maori ka whakaturia i raro i tenei Ture.
  • "Kai Whakawa Tumuaki" me "Kai-Whakarite Whakawa," te tikanga o enei kupu ko te tino Kai-Whakawa o te Kooti me tetahi Kai-Whakawa noa atu o raro iho.

Te Whakatunga Me Te Whakariteritenga Nga Tikanga O Te Kooti.

4. Ka whakaturia ki roto ki te Koroni o Niu Tireni tetahi Kooti, tona ingoa ko te Kooti Whenua Maori, tana mahi he kimi he whakatuturu i nga take ki nga Whenua Maori me era atu mahi ka whakaaturia i muri iho nei.
5. Ko nga Kai-Whakahaere o taua Kooti kotahi te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa apiti atu ki era Kai-whakarite Whakawa me era Ateha e whakaritea ai e te Kawana.
6.

Ka whai mana te Kawana i ia wa i ia wa ki te whakatu i te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa, i nga Kai-whakarite Whakawa, i nga Ateha, i nga Kai-whakamaori, i nga Kai-tuhituhi i era atu Ateha e tika ana hei whakahaere i te mahi a te Koot i roto i te Koroni.

Ko nga tangata katoa e whakaturia ana i runga i tenei Ture ka whai mana mo te wa e paingia ai e te Kawana,

page 3
7. Ka utua ki nga tangata e whakaturia ana i runga i te mana o tenei Ture nga utu e whakaaetia i ia wa i ia wa e Te Runanga Nui.
8. Ka utua hoki i raro i nga moni e whakaaetia ana nga moni utu haere e whakaritea ai e te Kawana.
9. Ka whai mana ia Kai-whakarite Whakawa e noho kotahi ana penei me te mana e hoatu ana ki te Kooti e tenei Ture.
10. Ka whai Hiiri te Kooti tetahi ki ia Kai-whakarite Whakawa ki ia Kai-whakarite Whakawa takoto ai hei hiiri i nga pukapuka katoa e tika ana kia hiiritia.
11. Me noho kia kotahi kia rua ranei nga Ateha i roto i nga nohoanga katoa o te Kooti hei hoa whakahaere i nga mahi, a me whakaae ra ano aua Ateha, tetahi ranei o raua ki te kupu whakatau katahi ka whai mana te mahi a te Kooti.
12. Ka tuhia e te Kooti te whakaotinga o ia mea e whakawakia ana ki roto ki tetahi pukapuka a te Kooti.
13. Ka whai mana nga Kai Whakawa i runga i te whakaae a te Kawana i roto i tona Runanga i ia wa, i ia wa ki te whakatakoto Ture hei whakahaere i nga tikanga o nga nohoanga o te Kooti mo te whai mana hoki ki runga ki nga tangata katoa e mahi ana i runga i te mena o tenei Ture mo te whakarite hoki i nga utu e tika ana kia utua, te wa me te huarahi e utua ai me te whakamarotanga me ka kore e utua a ka whai mana ki te whakakore i aua Ture ki te hanga i etahi hei riiwhi mo era.
14. Ma te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa e whakarite te whakahaeretanga i nga mahi katoa ma te Kooti.
15. Ka rite tonu te mana o te Kooti a nga wa e noho ai, ki te mana o te Hupirimi Kooti o tetahi ranei o ona Kai-whakarite Whakawa i runga i te whakaputa tamana ki nga kai-whaaki korero, ki te tono pukapuka ki te whiu i nga tangata i tamanatia a kahore i tae ki te Kooti kahore ranei i whakaae ki te whakapuaki i nga korero i tonoa ai ratou, ki te whakaatu pukapuka ranei, ka pena ano hoki te mana ki te whakahaere pai, ki te whiu hoki i nga tangata tutu.

Ko Te Mana Me Te Whakahaere a Te Kooti.

16. Mehemea ka ki etahi Maori tokotoru, maha atu ranei na ratou tetahi whenua Maori, ka ahei ia ki te tono ki te Kooti kia whakawakia te Take ki taua whenua i runga i nga ture e whai tikanga ana mo te pera.
17. Me whakaatu enei mea ki roto ki taua tono:—
(1.) Te ingoa o te whenua tetahi whakaaturanga ranei e mohiotia ai te whenua.
(2.) Te ingoa o te iwi, nga ingoa ranei o nga tangata e whakaaetia ana e te kai-tono, e whai tikanga ana ki te whenua.
(3.) He kupu hei whakaatu kua ata tohutohungia nga rohe ki runga ki te whenua i runga i te whakatu pou i tetahi atu tohu ranei.
(4.) Mehemea kua oti tetahi mapi, me whakaatu, kua hoatu ki te Kooti.
18. Ka noho te Kooti i nga wa i nga wahi e whakaritea ai e panuitia ai e te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa. Kei te Kai-whakarite Whakawa e whakahaere ana i te nohoanga o te Kooti te whakaaro ki te nuku mo nga wa ki nga kainga hoki e pai ai ia.
19. Ka tukua nga tauira o nga panuitanga o nga nohoanga o te Kooti ki te whakawa Take, me te rarangi ingoa o nga whenua ka whakawakia ki te Komihana o nga whenua o te Kuini o te Takiwa e takoto ai aua whenua i roto i tetahi wa tika i mua atu o te nohoanga o te Kooti.
20. I muri iho o te taenga atu o tetahi tono pera me tera kua whakaaturia i runga ake nei, ka panuitia e te Tumuaki o nga Kai- page 4whakarite Whakawa taua tono i runga i tona whakaaro i tino mahara ai ka kitea nuitia taua panui.
21. Ka whakaaturia hoki i roto i taua panui i tetahi atu panui ranei ka whakaputaina i muri iho, i te ra me te wahi e noho ai te Kooti ki te whakarongo i taua tono.
22. Ka noho te Kooti, ko te mea tuatahi hei whakamarama ki te Kooti, mehemea kua ata tohutohungia nga rohe o te whenua penei me te kupu i roto i te tono, a mehemea kua hoatu he mapi ki te Kooti me whakaatu mehemea e tika ana taua mapi kua ata ruritia te whenua i runga i nga Ture mo te ruri.
23. Ka marama enei mea kua whakaaturia i roto i te rarangi i runga ake nei ki te Kooti, katahi ka timata ki te kimi i runga i nga korero e maharatia kia korerotia ki tona aroaro i te Take o te kai-tono me nga Maori katoa e ki ana e whai Take ana ratou ki taua whenua ahakoa tae atu ratou ki te aroaro o te Kooti kahore ranei.
24. I runga i taua kimihanga ka whai mana te Kooti ki te whakatau i te tika o te Take o te kai-tono o etahi atu Maori ranei ki taua whenua ki tetahi wahi ranei o taua whenua ki te whakakore ranei i te whakawa ki te whakatau ranei i tana i pai ai, ko taua kimihanga me whakahaere i runga i nga tikanga Maori.
25. Ka marama te Kooti ki te tika o te Take o te kai-tono o etahi atu Maori ranei ki te whenua ki tetahi wahi ranei o te whenua ka whakataua kia tuhia nga ingoa o nga tangata e tika ana ki te Pukapuka o te Kooti i runga i nga tikanga ka whakaaturia a muri ake nei mo te tokomaha o nga tangata a ka whakataua ano hoki kia whakaputaina he Tiwhikete.
26. Mehemea kua oti te ruri, i mua o te whakawakanga kua tae ki te Kooti te mapi tika mo te Karauna Kaarati ka whakaputaina tonutia te tino Tiwhikete.
27. Mehemea kahore ano i tae taua tu mapi ki te Kooti a mehemea kahore ano i ruritia ka whakahaua e te Kooti kia ruritia kia hoatu ki te Kooti te mapi tika mo te Karauna Kaarati a ka whakaputaina he Tiwhikete tarewa.
28. Kia ata oti nga mahi e tohutohungia ana i roto i te rarangi 27, me panui e te Kooti kia rongo ai nga tangata katoa e whai tikanga ana ki taua mea kia mohio ai ratou tera te mapi hei tirohanga ma ratou mo tetahi wa i tetahi wahi ka whakaaturia i roto i taua panui.
29. Mehemea ka hiahia tetahi tangata ki te whakahe ki nga rohe kua tohutohungia i runga i te mapi me whakaatu e ia ki te Kooti tana whakahe me te take i whakahe ai.
30. Ka tae taua whakahe ki te Kooti katahi ka ata whakariteritea e te Kooti nga rohe i runga i te tikanga o nga take o nga tangata e whai tikanga ana ko taua whakariteritenga me haere i runga tonu i te mana o te Kooti.
31. Mehemea kahore i tae he whakahe i roto i tetahi wa i whakaritea e te Kooti mehemea ranei i whakahe a kihai i whai tikanga taua whakahe ka tuhia e tetahi o nga Kai-whakarite Whakawa tona ingoa ki runga ki te mapi e ata whakatuturutia ana e te Kooti ka waiho tonu ki roto ki te Kooti.
32. Ko te whenua e whakaaturia ana ki taua mapi ka kiia ko te whenua ano tena e whakataua i te whakawakanga o te tuatahi a mehemea kua whakatikatikaia nga rohe me tuhi ano te whakatikatikanga ki nga pukapuka o te Kooti.
33. Mehemea ka hapa te wa i whakaritea e te Kooti mo te whakawa tuarua i runga i nga tikanga o te tekihana wha tehau ma whitu o tenei Ture, a kaore he tono i tae atu kia tuaruatia te whakawa, mehemea ranei i tae he tono ki te Kooti a kahore i whakaaetia, hei reira ka whakaputaina te tino Tiwhikete i runga i te whakataunga a te Kooti i te whakawakanga o te tuatahi.
34. Ka whai mana te Kooti ki te wehewehe i te whenua, kia page 5kotahi wehenga kia maha atu ranei i runga i to te Kooti huarahi i kitea ai he tika, a ka tuhia wehea ketia ki roto ki te Pukapuka o te Kooti nga ingoa o nga tangata o ia wehenga, ka whakaputa ai i nga Tiwhikete.
35.

Ko te ra e tuhia ki roto ki nga Tiwhikete e whakaputaina ana i runga i te mana o tenei Ture ko te ra i puta ai te kupu whakatau a te Kooti a ka kiia kia timata te whaimanatanga o ana Tiwhikete i taua ra.

Kia rua tahi nga tino Tiwhikete mo ia whenua, me whakamana ki te ingoa o tetahi o nga Kai-whakarite Whakawa me te ingoa o te Ateha e noho tahi ana hei hoa mo taua kai whakawa me te Hiiri o te Kooti.

Ko tetahi o ana Tiwhikete ka hoatu ki nga Maori no ratou nga ingoa i roto, ki ta ratou tangata ranei e whakarite ai, ko tetahi o aua Tiwhikete ka tukua ki te Kawana.

36.

Me kimi te Kooti i ia whakawakanga mehemea e tika ana kia hoatu tetahi here ki runga ki te whenua ki tetahi wahi ranei mehemea ranei e tika ana kia whakaritea tetahi tikanga mo te whaimananga o nga tangata no ratou te whenua a me whakaputa te Tiwhikete i runga i aua tikanga.

Ko aua tu kupu here whakarite tikanga me tuhituhi ki tua o te Tiwhikete i mua o te whakaputanga.

37. Mehemea ka kitea e te Kooti e whai take ana tetahi tangata kaore ano ona tau i tae ki te rua te kau ma tahi, ki tetahi whenua, me uiui marire e te Kooti kia mohiotia nga tau o taua tamaiti ka tuhi ai ki roto ki te Tiwhikete, na ma te Kooti e ata whakaatu i nga tau e toe ana ka tae ai taua tamaiti ki te rua te kau ma tahi.
38.

Ka whai mana te Kawana i mua atu o te timatanga o tetahi whakawa i te wa ranei e whakawa ana ki te tuku i tetahi kupu tuhituhi tetahi waea ranei ki te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa ki te Kai-whakarite Whakawa ranei e noho ana i roto i te Kooti kia araia taua whakawa, heoi ka tae atu taua kupu ka mutu tonu te mana o te Kooti mo taua whakawa.

Ka whai mana ano te Kawana ki te tuhi atu i tetahi kupu hei whakanoa i taua kupu tuatahi a i runga i te whakanoa ka timata ano te mana o te Kooti.

Nga Ruri

39. Ko nga ruri mo te Kooti ma nga Apiha o te Tari Ruri o te Koroni ranei e mahi ma nga kai-ruri ranei e raihanatia peratia ana kei te Tumuaki o nga ruri te whakaaro, kahore e tirohia e waiho ranei hei take mahinga ma te Kooti tetahi ruri mehemea kahore he kupu tuturu a te Tumuaki o nga Ruri a tetahi kai-ruri ranei kua whakamana e ia hei whakaatu he ruri tika taua ruri.
40.

Ka whai mana te Kawana i runga i te tono a nga Maori e ki ana e whai take ana ratou ki tetahi piihi whenua Ki te whakahau kia ruri-tia kia hanga nga mapi a ka whai mana ia ki te uta i aua ruri i roto i nga moni e whakaaetia e te Runanga Nui mo taua mahi.

Ki te pai te Kawna me utu ano taua moni e nga Maori no ratou te whenua kua ruritia, mehemea kaore e whakaaetia hei reira ma te Kooti e whakarite. I nga peratanga katoa mehemea ko taua tono he mea tuku na nga Maori iti iho i te tokorua, ko te utu mo te ruritanga ma aua Maori e whakarite.

Mehemea ekore e utua i runga i te tononga atu me ki te Kooti i runga i te tono a te Kawana kia hokona i runga te whakahau a te Kooti tetahi wahi o taua whenua i ruritia ra, a ko nga moni ka kiia hei utu i te whakawakanga me era atu mea e tika ana kia utua i runga i taua whenua i tetahi atu whenua ranei o taua tangata me ki ranei me tuku atu taua whenua ki a te Kuini kia ea ai aua moni.

41. Ko nga Pukapuka tuku o aua whenua ma te Tumuaki o nga page 6Kai-whakarite Whakawa e tuhi a ka tino whai mana hei pukapuka tuku.
42. Mehemea ka utua e tetahi tangata e ki ana, e whai take ana ia ki tetahi whenua, te ruritanga o taua whenua, a i runga i te whakawakanga ka kitea na etahi tangata taua whenua katoa, tetahi wahi ranei o taua whenua, ka whai mana te Kooti mehemea ka whakataua kia whakaputaina te Tiwhikete ki etahi tangata, ehara i te kai-tono kia whakatau hoki kia utua katoatia te ruritanga tetahi wahi ranei ki te kai-tono e nga tangata e whakatikaia ana e te Kooti i roto i tetahi wa e whakaritea ana e te Kooti, kahore e whakaputaina tetahi Tiwhikete engari kia utua ra ano te utu i whakaritea ai.

Wawahanga Whenua Tuturu.

43. Mehemea ka tono tetahi tangata e mau ana tona ingoa i roto i tetahi Tiwhikete i whakaputaina i runga i te mana o tenei Ture, o tetahi atu Ture ranei ki te Kooti kia wahia taua whenua, tetahi wahi ranei kia mau ai tona ki a ia ake ka mahia e te Kooti i runga i nga tikanga o tenei Ture, me nga tikanga o te Kooti e mahi ai i nga tono kia whakawakia tetahi take whenua.
44.

Ka whai mana te Kooti, ki te pai ia ki te whakatau ki te kai-tono i tetahi wahi tuturu o te whenua, ka whai mana hoki ki te whakatuturu i taua wahi ki a ia, ki te whakaputa hoki i tetahi Tiwhikete mo taua whenua.

Me tuhituhi marama ki roto ki te Pukapuka whakatau a te Kooti nga rohe o te whenua e whakataua ana.

Ko taua Tiwhikete ka whakataua peratia, mo nga whenua e tuhia ana ki roto, ka rite tonu tona mana pera ano me nga Tiwhikete i whakaputaina i mua.

Tikanga Ki Nga Whenua Tuturu O Te Tangata Mate.

45. Mehemea e whai whenua tuturu ana tetahi tangata, ahakoa no runga i tehea Ture ranei i whai mana ai ia a ka mate ia a kahore i tukua e ia tona whenua ki tetahi tangata kahore hoki i waiho e ia tetahi Pukapuka Ohaaki ka whai mana te Kooti i runga i te tono a te tangata e ki ana ko ia hei kai-riiwhi mo tera kua mate ki te kimi ko wai ranei te riiwhi tika i runga i nga tikanga Maori.
46.

Ka kitea e te Kooti te riiwhi i tika ki tona whakaaro, katahi ka whakaputaina tana Pukapuka whakatau.

Me whakaatu ki roto ki taua Pukapuka te ra i mate ai te tangata Maori nana te whenua, te ahua o te whenua, me te kainga e noho ai te tangata e tono ana kia whakataua te whenua ki a ia.

Ko taua Tiwhikete ka whakataua peratia, me nga whenua e tuhia ana ki roto, ka rite tonu tona mana pera ano me te Tiwhikete i whakaputaina i te tuatahi.

Nga Tono Whakawa Tuarua.

47.

Mehemea e whakaaro ana tetahi Maori he mate i pa ki a ia i runga i tetahi whakataunga a te Kooti ka whai mana ia ka whai mana ranei te Kawana ki te tono kia tuaruatia te whakawakanga engari me tuku atu taua tono i roto i nga marama e toru i muri iho o taua whakataunga a te Kooti.

Ko taua tono me tuku atu ki te Kooti me tuhituhi rawa i runga i nga ture whakahaere e whai mana ana.

E kore e ahei te timata ano te whakawa i te mea kaore ano i oti rawa te whakahaere i runga i te tono tuatahi.

Ma te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa e whiriwhiri taua tono mana e ki kia tu ano he whakawa tuarua a tetahi wa ki te wahi e whakahuatia e ia mana ranei e ki kia kaua e tu.

Mehemea ka kiia kia tuaruatia tetahi whakawa, me whakawa ki te aroaro o nga Kai-whakarite Whakawa tokorua, ma te Tumuaki o page 7nga Kai-whakarite Whakawa e whakahua o raua ingoa a e pai ana ano mehemea ko ia ano tetahi o raua, a ki te pai ia kia kotahi kia rua ranei nga Ateha e pai ana.

Ka tu taua whakawa tuarua ka whai mana te Kooti ki te whakatuturu i te whakataunga o te tuatahi, ki te whakarere ke ranei, ki te whakatau i ana mea i whakaaro ai hei putanga ma te tika.

Ka puta te whakataunga a te Kooti i runga i tetahi whakawa tuarua, heoi ano ko te tino whakaotinga tena kahore he korikoringa a muri atu, a me whakaputa rawa i te tiwhikete i runga i nga tikanga mo taua mea.

48. Ko te ra e tuhia ki roto ki te Pukapuka Whakatau, Tiwhikete ranei a te Kooti i runga i te whakawa tuarua, ma te Kooti e whakarite engari kaua ki mua atu o te ra o te whakataunga tuatahi. A ko taua ra i whakaritea nei ko te ra tena e timata ai te whai mana o te Pukapuka Whakatau o te Tiwhikete ranei.

Nga Utu.

49. Ka whai mana te Kooti ki te whakarite i te moni kia utua e tetahi tangata kia utua ki tetahi tangata ranei i runga i nga mahi a te Kooti, ki te whakaputa hoki i tetahi Pukapuka Whakatau mo taua tikanga; a, i runga i te tono a etahi tangata e pa ana ki etahi whenua o nga Maori o tetahi Maori ranei, ka whai mana te Kooti ki te whakatikatika i nga tono moni me nga pire moni e pau ana i runga i te whakahaere i te hoko me te riihitanga ranei o aua whenua e etahi o aua Maori, ko aua mea e mahia ana e tetahi roia kai-mahi ranei i mua atu i muri mai ranei o te whakataunga a te Kooti; a ka pera ano te mana o te Kooti mo runga i era tikanga utu ki nga roia me nga kai mahi pera ano me te mana kua whakawhiwhia ki te Kooti Hupirimi mo nga roia e mahi ana ki reira.
50. Mehemea kahore e utua taua moni i runga i taua Pukapuka Whakatau ka ahei te tangata e tika ana mana e tango taua moni, ki te tamana i tera kahore i utu.
51. Mehemea ka whai tikanga te Kawanatanga i roto i tetahi whakawakanga ka whai mana te Kooti ki te ki kia utua ki te Kawanatanga kia utu ranei penei ano me era atu whakawakanga.
52. Ma te Kai-tiaki o nga moni o te Koroni e utu i roto i nga moni e puta ake ana i runga i tenei Ture nga moni e whakataua ana kia utua e te Kawanatanga, a mehemea kua whakataua kia utua te Kawanatanga e tana hoa whakawa a kahore e utu, ma taua Kai-tiaki e tamana.
53. Mehemea ka whakaaria te tauira o te Pukapuka Whakatau kia utua he moni whakapiri rawa ki te Hiiri o te Kooti ka mohiotia i kiia i te wa i tuhia ai taua Pukapuka kia utua taua moni.
54. Ka whai mana te Kooti ki te whakakore i taua Pukapuka Whakatau ki te whakarere ke ranei.
55. Ka whai mana te Kooti ki te ki kia whakatakotoria e tetahi Maori e tu ana ki te whakawa, tetahi moni e whakaritea e te Kooti hei punga mo te utunga i nga moni e kiia ai e te Kooti kia utua, a ka whai mana te Kooti ki te whakamutu i te whakawa ki te ki ranei kia nohp puku te tangata e kore e whakatakoto i te moni pera.

He Whakariteritenga Noatanga Atu.

56. Ka whai mana te Kooti i runga i tana whakahaere i nga tikanga o tenei Ture ki te whakatuturu i nga whakariteritenga a nga Maori ki a ratou whaka-Maori i runga i tetahi whenua e whakawakia ana.
57. Ka whai mana te Kooti i runga i tetahi whakawakanga ki te whakaputa i tetahi Whakataunga tarewa tino tuturu ranei i runga i tana i kite ai he mea tika, a ka whai mana ia Kai-whakarite Whakawa ki te whakaroa i te wa e whakahuatia ana i roto i taua Whakataunga page 8mehemea i kiia kia mahia tetahi mea i roto i tetahi wa e whakahuatia ana i roto i taua Whakataunga.
58. Ka whai mana ki te aroaro o te Kooti i runga i tetahi whakawakanga nga korero oati o tetahi atu whakawakanga o mua atu mehemea ia e whakaaro ana te Kooti ko aua tangata ra ano enei o taua whakawakanga o mua.
59.

Ka whai mana te Kooti me nga Kai-whakarite Whakawa ki te whakatikatika i nga mea hapa i roto i tetahi whakawakanga.

Ma te Kooti ma tetahi o nga Kai-whakarite Whakawa ranei e whakarite nga Whakatikatikanga e kitea ai te tino putake o te mea e tautohetia ana i te aroaro o te Kooti.

Ka tika ano kia whakaritea aua Whakatikatikanga ahakoa kahore i tonoa, kei te Kooti kei te Kai-whakarite Whakawa ranei te tikanga kia tonoa kia utua kia kaua ranei e tonoa kia utua.

60. Ka whai mana te Kawana ki te tuku pukapuka whakamana i ana tangata i whakaaro ai he tangata tika hei Kai-whakamaori i runga i te mana o tenei Ture a kei a ia hoki te tikanga whakakore. Engari ko nga Kai-whakamaori katoa i whakamana i mua atu o te whakatuturutanga o tenei Ture a kahore ano i whakakorea ka tu ano ratou hei Kai-whakamaori i runga i tenei Ture kia puta ra ano he tohutohu ke atu ma te Kawana.
61. Ka whai mana te Kawana, ki te whakamutu i te mana e tetahi o aua Kai-whakamaori mo tetahi wa ki te whakakore rawa atu ranei i a ia. Ka whai mana ano te Tumuaki tetahi Kai-whakarite Whakawa ki te whakamutu i te mana o tetahi Kai-whakamaori mo tetahi wa, engari kia tere tonu tana whakaatu ki te Kawana me whakamarama hoki ki a ia te putake i whakamutua ai.
62. Mehemea ka ki tetahi tangata he Kai-whakamaori ia i runga i tenei Ture a ka mahi ia i a te Kai-whakamaori mahi na ehara nei ia i te Kai-whakamaori kua whakamana, he Kai-whakamaori ranei ia i whakamana kua whakatarewatia tona mana, ka tika kia meatia kia utua tonutia e ia te moni e £50.
63. Ma te Kooti ma tetahi ranei o nga Kai-whakarite Whakawa e matua whakaae kataki ka tika kia tu tetahi Roia, Kai-whakahaere ranei i te aroaro o te Kooti whakahaere ai i te taha o tetahi tangata a ka whai mana ano te Kooti i roto i te whakawhakanga ki te whakakore i taua whakaaetanga.
64.

Mehemea ka kite tetahi o nga Kai-whakarite Whakawa e raruraru ana te whakahaere i nga mahi o te Kooti i runga i te mahi a nga pakeha ki te hoko Waipiro ki nga Maori i te wa e tu ana te Kooti, ka whai mana taua Kai-whakarite Whakawa te tuhi i tetahi pukapuka whakahau kia kaua taua tangata e hoko, kaua ranei e tukua e ia kia hokona he waipiro i roto i tona whare Paparakauta ki tetahi Maori i te wa e noho ana te Kooti. Ka ahei te tuhituhi tetahi pukapuka pera ki te whakanoa ranei, i nga wa e kitea ana e tika ana kia peratia.

Mehemea ka turi te tangata ki taua pukapuka tono i muri mai o te taenga atu ki a ia, ka ahei te tamana i a ia ki te aroaro o taua Kooti, a ki te mea ka kitea tona hara me whiu kia utu ia i te moni kaua e iti iho i te tekau pauna kaua hoki e neke atu i te rima tekau pauna, a ko taua hara me tuhi ki tua o tona pukapuka raihana.

Nga Tikanga I Roto I Te Kooti Hupirimi.

65. Mehemea ka puta ake tetahi tikanga Maori i roto i te Kooti Hupirimi mo runga i te Whenua Maori, ka whai mana nga Kai-wha-kawa o te Kooti Hupirimi ki te whakaatu i taua mea ka tuku atu ai ki te Kooti whenua a ma te Kooti e ata whakarite.
66. Me mahi rawa te Kooti ki te whakarite i taua take kua tukua peneitia, muri iho ka tuku i tetahi Tiwhikete ki te Kai-rehita o te Kooti Hupirimi whakaatu atu i te whakaaro o te Kooti mo runga i tau mea.page 9
67. Ka whai mana tetahi, etahi ranei o nga Kai-whakawa o te Kooti Hupirimi, mehemea ka whakaaro ia e tika ana, ki te whakahoki atu ano i taua take ki te Kooti kia whakaarohia houtia.
68. Ko nga tikanga katoa o tenei Ture mo runga i te whakahaere me te whakaoti i nga take e tukua ki te Kooti, mehemea ka kitea e te Kooti e tika ana, ka waiho hei whakarongo hei whakaoti i nga take pera me te mea kua oti te korero i runga ake nei.
69. Ko te kupu whakatau a te Kooti me waiho e te Kooti Hupirimi hei kupu tuturu whakaoti rawa i te take i tukua hei mahi.
70.

Ka whakakorea katoatia tera wahi o "Te Ture Whenua 1873," kua he nei i runga i nga tikanga o tenei Ture.

I nga peratanga katoa ko te tiwhikete ka whakaputaina i raro i tenei Ture ka whai mana ka ahei hoki te whakahaere pera me te tuhinga whakamaharatanga take i tukua i raro i "Te Ture Whenua Maori, 1873."

He mana i whakahaua, i Taia ai e Hon Titipere, Kai-taa Perehi a Te Kawanatanga, Weringitana, 1880.

page break