Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Bills and Acts in Maori 1880.

[Taiepa.]

page 1

Taiepa.

Whakawhaititanga.

Whakaingoatanga.

1. Ingoa Poto.
2. Whakamaramatanga.
3. Kaua tenei Ture e whai mana ki nga whenua Maori.
4. Kaua tenei Ture e whai mana ki nga whenua papa-tupu a te Kawanatanga.
5. Ka whai mana tenei Ture ki nga tangata riihi whenua, nga whenua ano hoki taihoa e hokona e ratou.
6. Ka whai mana kia utu te tangata e reti ana i te whenua Kawanatanga i te moni takoha mo te hawhe o nga moni i pau mo te hangaaga. Te take.

Te hanga me te whakapai i nga Taiepa.

7. Te ahua o te taiepa ka kiia he taiepa tika.
8. Ko nga taiepa e tu ana inaianei ka waiho.
9. ki nga tangata noho tata e utu tetahi wahi o nga moni ka pau i te hanganga i te taiepa.
10. Me tuku panui te tangata ki tona hoa noho tata, mehemea ka whakaaro ia kia hanga he taiepa.
11. Nga whakahe mo te taiepa, ka kiia kia hanga.
12. Tikanga whakahaere i te mea e ahua ke ana etahi o nga panui whakatu taiepa.
13. Mehemea kahore e whakaaetia, ka taea ano te hanga te taiepa.
14. Mehemea ka hapa i tetahi te utu i te wahi o te moni e tika ana kia utua e ia, ka ahei kia hanga e te Kai-tono te taiepa, muri iho ka tamana i te tangata i hapa, kia utua e ia tana wahi.
15. Me hoatu he moni.
16. Mehemea ko nga whenua tu-tata, he whenua na te Kawanatanga, na nga Maori ranei.
17. Mo te whakatu taiepa, kaore i oti te whakahua ki te Apiti A.
18. Te utu nui mo tetahi hawhe o te taiepa,
19. Ka ahei kia tapahia te ngaherehere i te wahi e haerea ana e te taiepa.
20. Mehemea he awa, he aha ranei, he rohe Maori, te mana whakaae i te wahi hei haerenga mo te taiepa.
21. Ka tika ano mehemea e haere ana tetahi wahi o te taiepa i runga i te whenua tu-tata.
22. Ko te tangata e waiho ana i te taiepa hei painga mona ka tika kia utu ia i te takoha mo te hawhe o nga moni i pau.
24. Mana ki te hanga taiepa hei tiaki i nga rakau kua whakatokia kia tupu hei taiepa.

Te hanga hou i nga Taiepa.

25. ki nga tangata noho tata e whakaora i nga taiepa e pakaru ana.
26. Te tikanga whakahaere e taea ai te tango mai i te moni ka tonoa hei whakaora i te taiepa wehewehe.
27. Moni hei hoatu i te mea ka kino te taiepa.
28. Haunga ia nga mea e kino ana i runga i te kore tupato o te tangata.
29. Te tikanga mo nga mea e kainga ana e te ahi.

Nga meatanga Noatu.

30. Ka whai mana kia tonoa te moni takoha.
31. Nga tangata e kiia ana e tenei Ture kia utu ratou, e taea ai hoki te tono i te moni.
32. Te mana o nga Kai-whakawa, Ateha ranei mo runga i nga mea e puta ake ana i raro i tenei Ture.
33. Te whakamana i ana kupu whakatau.
34. Kaua tenei Ture e pokanoa ki nga kirimana.
35. Me hanga he keeti ki nga taiepa e whakaturia ana ki runga ki nga whenua a te Kawanatanga
36. Ka ahei kia haere te tangata ki runga ki te whenua tu-tata i te wa e mahi ana ia i te taiepa i te mea e hara i te kaari, aha ranei.
37. Mehemea ka kino te kaari i te tangata e mahi ana, ka tika kia utua e te tangata nana i kino ai.
38. Te whakahaere o te tono i te moni pera, ka taea te tono i runga i te hamene kirimina.
39. Te mana o te tangata nana te whenua, ki te haere mai ki te whakahoki kupu i roto i te Kooti mo tana tangata Kai-reti, i raro i nga tikanga o tenei Ture.
40. Whakatikatika i etahi Ture. Nga Apititanga.

He Pire E Whakahuatia Ana
He Ture hei whakahaere tikanga mo te hanga i nga taiepa wehewehe.

Na Ka Meingatia Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni enoho huihui ana i roto i te Paremete, i runga hoki i te mana o taua Runanga nga whakaritenga ka whakaaturia i raro iho nei:—

1. Te Ingoa Poto o tenei Ture ka kiia ko "Te Ture Taiepa, 1880"; ka timata te whai mana i te tahi o nga ra o Hanuere, i te tau kotahi mano e waru rau e waru tekau ki tahi.
2. I te "whakamaoritanga o nga ritenga o tenei Ture, koia anoenei kei raro iho nei nga tikanga o nga kupu ka tuhia nei:— page 2
  • "Te whakaora," tona tikanga he whakapai, he whakahaere, kei kino te taiepa tupu, awa ranei, tetahi wahi ranei o aua mea.
  • "Te Tuku" me te "Tukunga" tona tikanga he tuku iti i te whenua i runga i te hoko, i te riihi, i te raihana ranei, i te hoko rawa atu, aha ranei.
  • "Tangata Nama" tona tikanga, ko te tangata nana ake te whenua, kei a ia ranei e pupuri ana te whenua mo nga tau kaore e iti iho ana i te tekau ma-rua tau, i raro i nga tikanga o nga ture nei: Ko te kai-tiaki, tangata ranei e kiia ana i runga i te Ture, kaore e tika ana kia whai mana ia ki te whenua e kore e uru ki roto ki te tikanga o te kupu nei "Tangata Nama," ko te tangata e tuku ana i te moni hei mokete i te whenua, engari, kaore e noho ana ki runga, ka uru ano ia.
  • "Te tangata e noho ana ki runga ki te whenua," tona tikanga, ko nga tangata katoa e noho ana ki runga ki te whenua, e tika ana ranei kia noho ki runga ki tetahi whenua kua riro mai ki a ia i te Kawanatanga.
  • "Taiepa Wehewehe" tona tikanga ko nga taiepa wehe i te whenua a tetahi tangata, a tetahi tangata.
  • "Huarahi," "Tiriti" ranei, tona tikanga ko nga huarahi katoa, ara iti, whakawhitinga, wahi nui ranei, ahakoa hei haerenga kaata, hoiho, waewae ranei.
  • "Whenua Kawanatanga" tona tikanga ko nga whenua katoa kua oti te kii he whenua Kawanatanga.
  • "Whenua Maori" tona tikanga ko nga whenua i roto i te koroni na nga Maori ake ano i runga i nga tikanga Maori, a kaore ano kia karaatitia.
  • "Rahui Maori" ko nga whenua katoa, ahakoa whenua Maori whenua Kawanatanga ranei kua oti te rahui hei painga mo nga tangata Maori.
  • "Rahui a te Katoa "tona tikanga ko nga whenua a te Kuini kua rahuitia hei painga mo te katoa.
  • "Karauna Tenata" tona tikanga ko te tangata e reti ana i tetahi whenua ko nga utu reti e tukua ana ki te Kawanatanga, e noho ana ranei ki runga ki nga whenua i rahuitia.
  • "Pakeha" tona tikanga ko nga tangata katoa e hara i te mea no te iwi Maori.
  • "Panui" tona tikanga he pukapuka tuhi, he mea ta ranei, hei tuku ki te tangata, hei waiho ki tona whare, a ki te mea e ngaro atu ana te tangata mona, me hoatu taua panui ki tona kai-whakahaere.

A ki te mea kaore ona kai-whakahaere i roto i te koroni, hei reira me panui ki te nupepa o te takiwa kia toru nga panuitanga.

Ma te kai-tuku o te panui e ata whakaatu e oati hoki mehemea kua tae taua panui ki te tangata mona.

3.

E kore tenei Ture e whai mana ki runga ki nga whenua Maori, haunga ia nga whenua kua whakawakia e te Kooti Whenua Maori, kua puta te pukapuka whakamaharatanga take tiwhikete ranei i taua Kooti, a e nohoia ana e te Pakeha.

Ka ahei te Kawana i ia wa i ia wa, i nga taima e paingia e ia, i runga i te Ota o te Runanga Whiriwhiri ki te kii me whai mana tenei Ture ki runga ki nga whenua katoa ka whakaaturia ki roto ki taua ota, a hei reira ka tau tenei Ture ki runga.

4. E kore tenei Ture e whai mana ki nga whenua papa-tupu a te Kawanatanga; e kore hoki te Kawanatanga, te Kawana, nga Land Board, nga apiha ranei ka whakaturia e te Kawana, e te Kawana ranei i roto i tona Runanga Whiriwhiri hei whakahaere i nga whenua a te Kawanatanga, e tika, i runga i nga tikanga o tenei Ture, kia utu page 3ia i tetahi wahi o te moni mo te hanganga i te taiepa haere i waenganui o te whenua a te tangata me te whenua a te Kawanatanga kia ahei ai te wehe.
5. Ka whai mana nga tikanga o tenei Ture ki nga tangata katoa e whiriwhiri whenua ana mo ratou i runga i te tikanga nama, riihi whenua ranei hei paamu, ano na ratou ake nga whenua, ka tika kia utu ratou i nga moni e whakaritea ana hei utu mo nga taiepa, pera ano me nga tikanga ka tau ki runga ki nga tangata na ratou ake nga whenua, ka whakahuatia i raro iho nei.
6.

Ka rite nga tikanga mo nga Karauna tenata mo te mahi i nga taiepa i runga i nga whenua e nohoia ana e ratou pera ano me te paanga ki nga tangata nana ake te whenua, heoi ano te mea ahu a takoto ke ana ko tenei ara,—

Mehemea ka hanga he taiepa hei rohe i nga whenua Kawanatanga, nga whenua ranei e tukua ana i runga i te tikanga raihana, ko nga taiepa he mea whakatu i runga i nga tikanga o tenei Ture, a ka tango te tangata i etahi o nga whenua i runga i te riihi aha ranei, ka waiho mana te whakaaro ki te utu ki nga tangata nana te taiepa i hanga i te hawhe o nga moni mo te hanganga, mehemea ranei ka pai ia kia utu i te moni takoha kia rite ki te kotahi te kau pauna mo ia rau pauna i pau, ko aua moni takoha me utu i ia tau i ia tau e noho ana ia i runga i te whenua.

Te hanga me te whakapai i nga Taiepa.

7. Ka meingatia e tenei Ture hei taiepa tika nga taiepa katoa e hanga ana kia rite ki te ahua kua whakahuatia ki roto ki te Apiti A, i raro iho nei.
8. Ko nga taiepa e tu ana inaianei, i whakaturia ranei i runga i nga tikanga o nga Ture kua whakakahoretia nei, kaore he tikanga kia hanga ano aua taiepa, kia whai mana ai i raro i nga tikanga o tenei Ture, engari kia kino ra ano ka whakatu ai.
9.

Ko nga tangata na ratou nga whenua, nga tangata ranei e noho ana i runga i nga whenua tu-tata, kaore ano kia taiepatia tikatia, ka tika kia utua e ratou te hawhe o nga moni e pau i te hanganga i te taiepa wehewehe, ka tika hoki kia utu ratou i tetahi hawhe o te moni hei hanga, ahakoa kaore e puta rawa te taiepa ki te pito whakamutunga o te rohe,

Engari e kore e tika kia utu te tangata i te hawhe o nga moni mehemea kaore i oti rawa tetahi pito ki tetahi pito.

10.

Ko te tangata e hiahia ana kia tono ia ki tona hoa tu-tata kia utu ia i tetahi wahi o te moni hei hanga i te taiepa wehewehe i raro nga tikanga o tenei Ture, ko te mea tika me tuku ia i tetahi panui pera me te mea kua whakahuatia ki roto ki te Apiti B, i raro iho nei, me whakaatu i te rohe me tetahi kupu ano hoki mo te taiepa ara, te ahua o te taiepa e hiahiatia ana e ia kia hanga.

Mehemea ka hanga noatia e te tangata te taiepa wehewehe, kaore ia i tuku panui atu, e kore e tika kia tono ia ki tona hoa noho tata kia utu ia i tetahi wahi.

11. Mehemea ka tukua he panui tono kia hanga he taiepa a ka whakahe te tangata ki te ahua o te taiepa kua tonoa atu kia mahia, ko taua panui he mea tuku i runga i te mana o tenei Ture, a e hiahia ana ia kia whakaturia he taiepa, ahua ke ka ahei ia i roto i nga ra e rua tekau ma-tahi i muri mai o taenga atu o te panui ki a ia, te whakahoki i tetahi kupu ki te kai tono me tuhituhi atu me ki atu ia e whakahe ana ia ki te ahua o te taiepa e kiia ra e ia kia hanga; a hei reira (mehemea ka kore e rite i a raua te ahua o te taiepa hei mahi), ki tetahi Kai-Whakawa e whakarite ka whakahaere ai i runga i nga tikanga o te tekahina toru tekau ki rua o tenei Ture, ki tera e whakarite te ahua o te taiepa me nga moni tika hei utu.page 4
12. Mehemea ka tuku panui nga tangata noho tata ki tetahi kia hanga nga taiepa wehewehe, a i roto i aua panui tono e ahua ke ana nga taiepa e whakahaua ana kia mahia, hei reira (mehemea ka kore e rite i a ratou ake), ki tetahi Kai-Whakawa e whakariterite a me whakahaere i runga i nga tikanga o te tekihana torn tekau ma-rua o tenei Ture, ki tera e whakarite te ahua o nga taiepa hei hanga me nga moni hei utu.
13. Mehemea (i rote i nga marama e rua i te mea he whenua watea te whenua hei taiepa, a e ono marama mehemea e kapi ana i te ngaherehere), i muri o te taenga atu o te panui tono kia hanga te taiepa i runga i nga tikanga o tenei Ture, ka kore e oti i a raua te whakarite i nga mea katoa kia ahei ai te mahi i taua taiepa kua tonoa nei, a kahore he pukapuka whakahoki atu a te tangata e tonoa ana, whakahe i te panui tono i runga i nga tikanga o te tekihana tekau ma-rima o tenei Ture, ka ahei i reira kia mahia e te kai-tono te taiepa i runga i te mana o tenei Ture.
14. Mehemea ka hapa i tetahi tangata te whakarite i tana whakaaetanga kua hanga, a kua pahi te marama kotahi hei mahi, ka ahei rawa i reira kia hanga te taiepa e te kai tono, i roto ranei i nga marama a ono, ko te ahua o taua taiepa kia rite ki te mea i whakaaetia i te tuatahi kia mahia e raua, tetahi taiepa ahua ke ranei kia whai mana i runga i tenei Ture, a muri iho ka taea e ia te tono i te tangata i hapa kia utua e ia te hawhe o nga moni i pau mo te hanganga i taua taiepa.
15. A me utu te tangata i tae nei te tono ki a ia i te hawhe o nga moni i pau mo te hanganga i taua taiepa wehewehe, ko aua moni me utu i roto i te marama kotahi i muri mai o te taenga atu o te panui kia ia.
16. Mehemea ka whakaturia he taiepa ki runga ki etahi whenua, ai taua wa he whenua kua oti te wehe ke e tenei Ture hei reira mehemea ka nohoia ka riro ranei etahi o nga whenua tu tata, ka tika i roto i te marama kotahi i muri mai i te rironga o te whenua i a ia, kia utu ia i te hawhe o nga moni i pau mo te hanganga i te taiepa wehewehe.
17.

Mehemea ka hiahia te tangata ki te whakatu i tetahi taiepa wehewehe kia kaua e ahua rite ki te mea e whakahuatia ana ki roto ki te Apiti A, me tuku ia i tetahi panui ki nga tangata noho tata ki atu ki a ratou e hiahia ana ia kia hanga tahitia e ratou he taipa ahua pera; a ki te mea ka kore ratou e whakahoki kupu mai ki a ia i roto i te marama kotahi whakahe i tana tono, ka ahei ia i reira te mahi i te taiepa e hiahiatia ana e ia, a ka kiia e whai mana ana taua taiepa i runga i nga tikanga o tenei Ture.

Ka ahei hoki ia te tono atu ki a ratou kia utu ratou i tetahi wahi o nga moni i utua e ia hei hanganga, ko aua moni kaua e nui ake i te moni o waho kua whakaaetia e tenei Ture ara, kaua e nui ake i te hawhe.

18.

Ko te utu nui hei utu mo tetahi hawhe o te taiepa tika hei tono, kaua e neke atu i te rua te kau hereni mo te tini, i waho ke o nga moni ka utua mo te mahinga i te raina mo te taiepa, ara mo te turaki i nga rakau aha ranei e tu ana kia watea ai.

Otira haunga ia nga taiepa ka hanga ki roto ki te rohe o nga Kawanatanga taone pera te ahua me te mea kua whakahuatia ki roto ki te Apiti A, Nama 3, ko te utu tika mo te taiepa pera kaua e neke atu i te toru te kau ki rima hereni mo te tini.

I nga peratanga katoa ko nga moni ka tonoa kaua rawa e nui ake i te hawhe o te moni i pau hei hanganga i te taiepa.

19. Ka whai mana te tangata ki te turaki i nga rakau o te ngaherehere kia watea ai te raina hei haerenga mo te taiepa, mehemea ko te wahi hei taiepa e kapi ana i te nga herehere, erangi me tuku panui ia ki te tangata nana tetahi wahi o te ngaherehere kia mohio ai ia, ko page 5te whanui o te wahi o te ngahereheare hei tapahikaua e neke atu i te ono putu itetahi taha i tetahi taha o te raina taiepa puta noa, ka a hei hoki ia ki te tapahi i te rakau, nui-ina tu ki te wahi hei haerenga mo te taiepa etahi rakau ranei e whakaarohia ana e ia tera hinga kei pakuru te taiepa; ko te utu ka pau mo runga i taua mahi ka, kiia ko tetahi wahi tena o te utu mo te taiepa, a me whakarite marire.
20.

Mehemea he awa nui, he awa iti ranei te rohe o nga whenua tu tata, ka tika kia whakaae nga tangata na ratou nga whenua, whenua ranei e nohoia ana e ratou, ki te raina hei haerenga mo te taiepa ki te taha o te awa ki ta ratou e pai ai, a mehemea ka kore e whakaae ka ahei i reira kia haere tetahi o ratou ki te Kai-Whakawa o te takiwa a mana e ki mehemea e tika ana kia hanga he taiepa, mama hoki e whakarite i te raina hei haerenga mo te taiepa, mana hoki e kimi mehemea e tika kia utua he moni e tetahi o aua tangata mo te haere o te taiepa i runga i te whenua, mo te whakakino ranei i te whenua.

Otira ahakoa ka whakataua e te Kai-Whakawa kia hanga nga taiepa ki runga ki te whenua a te tangata i runga i te tikanga pena, e kore e waiho hei take wkakararuraru i te paanga o te tangata ki te whenua, heoi ano kia ahei ai te whakahaere i runga i nga tikanga o tenei Ture.

21.

Ka whai mana te tangata e noho ana ki runga ki te whenua, nana ake ranei te whenua, te keri i te awa mo te taiepa ko nga oneone hei hanga i te taiepa—kei a ia te whakaaro kia keria te awe ki te taha ranei ki a ia ki te taha ranei ki tona hoa noho tata.

E kore e tika kia keria he awa mehemea e tupu ana te tataramoa aha ranei kei kino aua mea erangi me matua whakaae tona hoa katahi ka ahei kia hanga te taiepa pena. Mehemea he pou he reera, he waea, he poupou ranei te taiepa ka hanga, me whakatu rawa ki i runga ki te raina rohe o te whenua kaua e neke atu.

22. Mehemea ka hanga he taiepa e te tangata nana te whenua, whenua ranei e nohoia ana e ia hei rohe i te whenua, ko te rohe o taua whenua he huarahi nui, a ka whakahaerea e tetahi tangata ke tetahi tikanga e waiho ai e ia taua taiepa hei painga mona, ka tika kia utu ia ki te tangata nana taua taiepa i te moni takoha kia rite ki te kotahi te kau pauna i roto i te rau pauna mo nga moni i pau i te hanganga i taua taiepa, ko aua moni me utu i te wa e waiho ana e ia taua taiepa hei painga mona i ia tau i ia tau; ka tika hoki mana a utu tetahi wahi o nga moni e pau hei whakaora i taua taiepa ina ka pakaru.
23. E kore e tika kia whakatokia e te tangata te tataramoa ki te tahataha o nga taiepa wehewehe i te mea kaore ano kia matua whakaaetia e nga tangata na ratou te whenua tu-tata; e kore hoki e tika kia whakatokia he mea pera ki nga tahataha o nga huarahi nui, ki nga wahi rahui, ki nga whenua nui ranei, i te mea kaore i matua whakaaetia e te Kai-tiaki o te Kawanatanga; ko nga tangata katoa e takahi ana i nga tikanga o tenei tekihana ka he, ka taea te whin i a ia kia utu ia i te whaina, kia kaua e neke atu i te rua tekau pauna, ka ahei hoki te tangata noho tata ki te tanu i nga awa e keria ana ki te maka atu i aua tataramoa i whakatokia ra, a ki te tangata i hara e utu nga moni ka pau i runga i taua mahi.
24.

Mehemea ka hiahda tetahi tangata e noho ana i runga i te whenua tu-tata ki te huarahi nui ki te whakato i etahi rakau hei taiepa tupu, ki te hanga i tetahi taiepa hei tiaki i nga rakau kua whakatokia e ia, ka tika kia mahia e ia, engari me matua whakaae te Rori Poata, Kaunihera ranei, a me mahi ia i te taiepa i runga i nga tikanga ka whakahuatia ki a ia, ko taua taiepa kaua e neke atu i te rima putu te mamao atu ki waho o te raina rohe o tona whenua, kaua hoki e whakaitia iho te whanui o te huarahi nui i te rua tekau ma-rua putu.

Mehemea ka whakatokia e te tangata nana te taiepa, nga rakau page 6papai, kia tupu ake hei taiepa tuturu, ka tika kia waiho kia tu te taiepa rakau mo nga tan e ono, ki te Rori Poata ki te Kaunihera ranei e whakaroa atu, mehemea ka tika kia whakaroaina te wa, engari kia tupato te tangata nana ki te tiaki i nga rakau kei tupu haere ki te huarahi, kei kino.

Te hanga hou i nga Taiepa.

25. Mehemea ka ahma kino te taiepa rohe, tetahi wahi ranei, ka tika ki nga tangata o tetahi taha o tetahi taha e utu te mahinga, kia rite tahi nga moni kei utu ki raua.
26.

Ka whai mana te tangata nana to whenua i tetahi taha o te taiepa rohe te tuku Panui atu ki te tangata nana te whenua i tera taha tono i a ia hei hoa mona ki te whakaora i te taiepa rohe ina ka pakaru, a mehemea ka hapa i a ia, ka kore ranei ia e tahuri mai ki taua tono i roto i te wiki kotahi, ka ahei te kai-tono i reira ki te mahi i taua taiepa pakaru, muri iho ki te tono i te hawhe o te utu e tika ana kia utua e ia mo taua mahinga.

Mehemea ka wera te taiepa rohe i te ahi ka kino noaiho ranei ki tetahi o nga tangata e noho ana ki tehahi taha ki tetahi taha ranei e mahi ano taua taiepa, kaore he take kia tukua he Panui tono kia hanga, ka oti i te tangata nana i mahi ka ahei ia i reira ki te tono i te hawhe o te utu mo taua mea kia homai e te tangata noho tata ki a ia.

Mehemea na te kuare o te tangata i wera ai te taiepa i hinga ai ranei te rakau ki runga ki te taiepa ki taua tangata ano e utu te mahinga houtanga, inahoki nana te he.

29. E kore e waiho enei tikanga hei arai i te whakahaere e taea ai te tono i runga i te tikanga whakawa etahi moni hei utu mo nga taiepa aha ranei i wera i runga i te mahi kuare a te tangata.

Nga meatanga noatu.

30. I nga meatanga katoa i te mea ka kiia me utu te tangata i te moni takoha mo te hawhe o nga moni i pau i te hanganga i te taiepa, ka pera ano te whai mana o te tangata ki te tono i taua moni, ano ko te hawhe o te moni ake tana e tono ai.
31.

Ko nga moni katoa ka taea te tono i runga i nga tikanga o tenei Ture me tono i nga tangata e kiia ana e tika ana kia utu ratou, a kua tae te panui tono ki a ratou kia utua te hawhe o nga moni mo te hanganga mo te whakapai ranei i te taiepa, me tono ranei kia homai e te tangata e haere mai ana ki te whakahoki kupu mo te tono i puta i runga i nga tikanga o tenei Ture.

Ko nga moni katoa ka tonoa i runga i nga tikanga o tenei Ture ka taea te tono kia homai e nga tangata e tika ana ki ratou e utu te mahinga o te taiepa.

32. Ka taea e tetahi e etahi Kai-Whakwa ranei nga tikanga tautohe, raruraru ranei ka tupu ake i waenganui o nga tangata na ratou nga whenua, nga tangata ranei e noho ana ki runga ki te whenua i runga i te whakahaere i nga tikanga o tenei Ture, ki te Kaiwhakawa e ata whakarongo e whakaoti, ahakoa e puta ke ana ki waho o nga mana kua whakawhiwhia ki a ia. Ka whai mana te KaiWhakawa ki te whakarongo ki te whakaoti i enei mea ara,—
(1.) Ki te whakarongo ki te tuhituhi i nga korero ka korerotia ki tona aroaro ki te tuku i te ota hei whakahau kia mahia te taiepa rohe ki te whakapai ranei i te taiepa pera, ki te tuku hoki i te ota hei ki atu ki te tangata kia tangohia te taiepa kia tu ki te rohe tika o nga whenua tu tata:
(2.) Ki te whakarite He ahua o te taiepa hei hanga, kia waiho kia tu ana ranei, i runga ranei i te whakaaro o te Kooti ka tika kia hanga, i runga i nga tikanga o tenei Ture:
(3.) Whakatau i te ra, i te taima me te ahua whakahaere mo te taiepa ka hanga, me te tangata mana e hanga e tiaki ranei:page 7
(4.) Whakatau i te utu tika hei mahinga mo taua taiepa hei whakaora ranei, me te wahi tika o te moni hei utu k ia tangata ki ia tangata.
(5.) Ki te kii hoki ki te tangata i he mana e utu nga moni o te whakawa, me wehe ranei ki tetahi e utu tetahi wahi ma tetahi tetahi wahi.
33. Ko nga whakawa katoa ka whakahaerea ki te aroaro o te Kai-Whakawa mo runga i nga mea kua oti te whakaatu ki roto ki te tekihana i runga ake nei, etahi mea raruraru ranei ka ahua rite ki era, me whakahaere katoa i runga i nga tikanga e whakawakia ana i raro i "Te Ture Ateha, 1866," etahi atu Ture ranei e whai mana ana i taua wa mo runga i nga Kooti Whakawa pera.
34. E kore e tau nga tikanga o tenei Ture ki runga ki nga whakaaetanga, mahi, aha ranei kua rite, ka whakaaetia ranei a muri ake nei, mo runga i te mahi taiepa, i waenganui o nga tangata e noho tata ana i runga i nga whenua, ki etahi atu tangata ranei.
35.

Mehemea kua whakaturia, ka whakaturia ranei he taiepa a muri ake nei ki runga ki nga whenua a te Kawanatanga, ka whai mana te Komihana mo nga whenua a te Kawanatanga o te takiwa te ki atu ki aua tangata kia hanga he keeti ki aua taiepa, mana e tohutohu nga wahi hei hanganga ki tana e pai ai hei painga mo nga tangata e haere ana i taua takiwa.

Mehemea ka turi te tangata, ka kore e tahuri ki te mahi i aua keeti i roto i te marama kotahi i muri o te taenga atu o te panui, ka taea ia te whiu kia utu ia i nga moni kaua e nui ake i te rua te kau pauna, ka whakahaua hoki e te Komihana kia mahia aua keeti a ki taua tangata e utu.

36.

Ko te tangata e hanga ana i te taiepa i runga i nga tikanga o tenei Ture, ona kai-whakahaere kai mahi ranei, ka whai mana ia mehemea kaore te huarahi e puta atu ai ia i ki runga i tona whenua ake hei haerenga mo nga kau, hoiho, kaata aha ranei, i nga taima tika i te wa e mahia ana te taiepa, ki te haere ki runga ki nga whenua e tu tata ana ki reira mahi ai i nga mea hei whakahaere i taua mahi taiepa:

I nga peratanga katoa kaore he kupu o tenei Ture hei whakamana i te tangata kia haere ki runga ki te whenua mahi ai i te mea pena i te mea e tupu ana te kai, ki roto ranei ki te kaari, wahi e tupu ana nga rakau hua, maara, wahi takaro ranei, erangi me matua whakaae te tangata nana katahi ka tika; e kore hoki e whakamana i te tangata ki te tapahi ki te whakakino ranei i nga rakau hua, engari me matua whakaae katahi ano ka tika.

37. Mehemea ka takahia e te tangata nga tikanga kua oti te whakaatu i roto i te tekihana i runga ake nei, ka tika kia utua te tangata nana nga mea i whakakinongia, ki te tangata nana i takahi te ture e utu.
38.

I runga i te tono a te tangata kia utua nga mea i mate, ka tika kia tamanatia e te Kai-Whakawa te tangata i hara kia haere mai ia ki tona aroaro ko te wahi e tu ai te Whakawa me tuhi ki roto ki te hamene, na hei te taenga mai o te tangata—o nga tangata ranei i hara, ka kore ranei e tae mai erangi ka oati te tangata nana i hoatu te hamene kia mohiotia ai kua tae taua hamene, hei reira me whakarongo e te Kai-Whakawa i nga korero o te kai-whakapae ka whakatau ai i te moni tika hei utu ki a ia, ka ahei taua Kai-Whakawa te oati i te kai-whakapae me ana kai whakatikatika, ki taua KaiWhakawa hoki e whakarite i nga moni e tika ana hei utu mo te whakawakanga.

Ko nga moni ka whakataua e te Kooti ka taea te tono i runga i te hamene kirimina.

39. Ka whai mana te tangata nana te whenua i riihi atu ki te tangata ke kia haere mai ki te whakahoki kupu i roto i te Kooti ina, tamanatia taua tangata mo tetahi mea i takahia e ia.page 8
40. Ko nga Ture katoa kua oti te Whakahua ki roto ki te Apiti C., i raro iho nei, kua whakakahoretia inaianei.

Nga Apititanga.

Apiti A.
Te Ahua o te Taiepa Tika.

1. Te taiepa pou-reera, ko te tiketike kaua e iti iho i te 4 putu, me rakau kaha, kia u ki te whenua, kaua e neke atu i te 9 inihi i waenganui o ia reera o ia reera, i runga ake hoki te whenua, ko nga pou kaua e neke atu i te 8 putu me to 6 inihi te mataratanga atu tetahi i tetahi.
2. Te taiepa nui, tika, me hanga ki te perengi (papa), kaua e iti iho i te 4 putu te iketike, kaua hoki e neke atu i te 4 inihi i waenganui o nga perengi.
3. Tetahi taiepa perengi, e 4 putu e 3 inihi te tiketike, me nga pou, kia rua nga reera, me poupou pera me te taiepa Maori erangi me neera i nga rakau.
4. Tetahi taiepa waea, ko nga rakau hei pou me mea kaha, me rino ranei, kia u rawa ki te whenua, kaua e neke atu i te 9 putu te mataratanga atu o nga pou tetahi i tetahi, ko te waea mo runga ko te Nama 4, kia kaua e iti iho i te 4 putu i runga ake i te whenua; ko nga waea mo raro iho kaua e mama ake i te Nama 6. Ko te whanui o te waea o runga o te mea i raro iho kaua e neke ake i te kotahi putu, ko nga mea i raro iho kaua e neke atu i te 6 inihi. Ka pai ano te oneone ina hanga paitia hei whakakapi i te waea o raro rawa, kia toru inihi i raro iho o te waea whakamutunga; e pia ana ano te rakau hei reera mo runga.
5. Tetahi pakitara, me hanga ki te oneone kia u rawa, kaua e iti iho i te 4 putu me te 6 mihi te tiketike.
6. Te taiepa tupu, kaua e ite iho i te 4 putu te tiketike, me mea pai kei puta te kau. Ko nga taiepa tataramoa me kotikoti ia tau i ia tau kia pai ai.
7. Te taiepa he maha nga mea pera e tu ana, ara te tataramoa aha ranei, kia 4 putu te tiketike.
8. Te awa, he mea keri, kaua e iti iho i te 3 putu te whanui kia 2 putu te hohonu, me hanga a runga ki te oneone me nga waea kaua e iti iho i te 3 putu me te 6 inihi te tiketike, me whakamaro nga waea, kaua e iti iho i te 8 inihi te whanui o te haere o nga waea, kia 6 inihi te waea o raro i runga ake i te whenua, ko nga poupou rino kia 9 putu te mataratanga atu tetahi i tetahi.
9. He awa, awa keri, awa wai ranei kaua e iti iho i te 7 putu te whanui o runga kia 4 putu te whanui o raro, kaua e iti iho i te 3 putu te whanui o raro, kaua e iti iho i te 3 putu i te 6 inihi te hohonu, e rere ana te wai i roto; tetahi taiepa ahua penei ano i tetahi taha i tetahi taha o te awa, kaua e iti iho i te 9 inihi te mataratanga atu o te taiepa oneone i nga tahataha o te awa, kaua hoki e iti iho i te 2 putu te tiketike i runga ake i te whenua.
10. Taiepa oneone kaua e iti iho i te 33 inihi a raro, kia 18 inihi i runga; ko te paripari kaua e iti iho i te 26 inihi i runga ake i te whenua, me keri he awa ki tetahi taha ki tetahi taha kia 9 inihi te hohonu, kia toru hoki nga waea kia 9 inihi, me whakamaro katoa; ko te tino tiketike o te taiepa kaua e iti iho i te 39 inihi i runga ake i te whenua.
11. Taiepa oneone kaua e iti iho i te 16 inihi i runga ake i te whenua, kia 4 nga waea ki runga, me hanga hoki he awa ki tetahi taha ki tetahi taha kaua e iti iho i te 9 inihi te hohonu; ko te tino tiketike o te taiepa kaua e iti iho i te 39 inihi i runga ake i te whenua.
12. Te taiepa Marikena, kia wha nga rakau nunui me whakatakoto whakawhiti tetahi ki runga ki tetahi, kaua e iti iho i te 4 putu me te 6 inihi i runga ake i te whenua.
13. Te taiepa poupou Maori, kia u ki te whenua, kaua e iti iho i te 4 puta i te 6 inihi te tiketike.
14. Te taiepa ponga, me poupou ki te whenua kia 2 putu kia 6 inihi ki roto ki te oneone, kaua e iti iho i te 6 inihi te tiketike, kaua e neke atu i te 5 inihi te tu o nga ponga.
15. Ko te taiepa hei hanga ki te whenua repo me awa, kaua e iti iho i te 6 putu te whanui kia 2 putu te hohonu, me hanga hoki he pari eneone ki runga kia 3 putu te tiketike, me etahi pou kaua e iti iho i te 4 putu te tiketike, kia 9 putu te mataratanga atu tetahi i tetahi, me nga reera waea ranei kaua e iti iho i nga mea e toru kia kotahi ranei me nga reera e wha, me pou ranei me nga waea e 7, mehemea ka waiho ko te awa anake kaua he oneone kia 4 putu kia 6 inihi te tiketike o nga pou, kaua e iti iho a te 9 putu te mataratanga o nga pou i te mea he reera, kia 8 putu mehemea he waea, ki i 2 putu te hohonu o nga pou ki te whenua.

Kaua e whakaturia ki nga Taone.

16. He awa, kaua e iti iho i te 3 putu te whanui me paripari oneone, me nga ahua pera kua korerotia i runga ake nei i. ia taha o te awa, kia 5 puta kia 6 inihi te tiketike timata mai i raro o te awa, kia 3 putu kia 6 inihi i runga ake i te wheaua.
17. He paripari, awa ranei, kaua e iti iho i te 4 putu i te 6 inihi te tiketike, me mea kaha, me hanga ki te oneone nga tahataha, kia 3 putu kia 6 inihi te whanui o raro, me te awa kaua e iti iho i te 3 putu te whanui kia 2 putu te hohonu i ia taha o taua paripari.
page 9

Apiti B.
Panui tono kia hanga he taiepa.

Kia, tangata e noho ana ki te whenua [te tangata nana ake ranei te whenua, kai riihi ranei, kai whakahaere rauei] o [me whakaatu i konei te whenua tu tata.]

Whakarongo mai, e hiahia ana ahau kia mahia he taiepa wehewehe taiepa wehe ranei i waenganui [whakaaturia i konei te ahua o nga whenua] me hanga rawa inaianei (t ko mai o te o nga ra o, 18), ko taua taiepa kia penei te ahua [whakaaturia i konei].

I tubia i tenei te o nga ra o, 18.

A.B.

Tangata e noho ana [tangata nana, kai-riihi Kai whakahaere ranei a, &c.

Apiti C.
Rarangi o nga Ture kua whakakahoeetia.

(1.) Ture a te Kawana me te Whare o Runga o Niu Tireni.

Paramete VIII., 1847, No. 8.—He Ture Whakahau i te mahi Taiepa whenua.

(2.) Ture o te Paremete.

1874, No. 85.—Te Ture Taiepa o nga Porowini, 1874.

(3.) Nga Ture o te Porowini o Akarana.

Paremete II., 1855, No. 5.—He Ture hei whakahaere tikanga me te mahi Taiepa ki te Porowini o Akarana.

Paremete XXIX., No. 23.—Te Ture Taiepa, 1855, Ture Whakatikatika, 1874.

Paremete XXIX., No. 24.—Te Ture Whakatarewa i nga Ture Taiepa, 1874.

(4.) Nga Ture o te Porowini o Taranaki.

Paremete VIII., No. 3.—Te Ture Tataramoa, 1859.

Paremete XVI., No. 4.—Te Ture Tataramoa, 1868.

Paremete XXIV., No. 5.—Te Ture Taiepa, 1875.

Paremete XXIV., No. 5.—Te Ture Tataramoa, 1868, Whakatikatika, 1875.

(5.) Nga Ture o te Porowini o Haku Pei.

Paremete XXI., No. 2—Te Ture Taiepa, 1874.

Paremete XXII, No. 2.—Nga Ture Taiepa Whakamana, 1874, Whakahaere, 1875.

(6.) Nga Ture o te Porowini o Poneke.

Paremete XV., No. 10.—Te Ture Taiepa, 1867.

Paremete XXII, No. 9.—Te Ture Taiepa, 1872.

(7.) Nga Ture o te Porowini o Wakatu.

Paremete VIII., No. 2.—Te Ture Taiepa Tataramoa o Wakatu, 1861.

Paremete IX., No. 6.—Te Ture Taiepa, 1862.

Paremete X., No. 3.—Te Ture Taiepa Takiwa, 1863.

Paremete XIV., 1866, No. 2.—Te Ture Whakatikatika i te Ture Taiepao 1862, Ac.

(8.) Nga Ture o te Porowini o Marlborough.

Paremete VII., No. 2.—Te Ture Taiepa o Marlborough, 1863.

Paromete XV., No. 2.—Te Ture Whakatikatika i te Ture Taiepa, 1866.

(9.) Nga Ture o te Porowini o Canterbury.

Paremete XIX., 1861, No. 3.—Te Ture Tataramoa.

Paremete XIV., No. 3. Paremete XXXVII., No. 8.—Te Ture Taiepa o Canterbury, 1872.

(10.) Te Ture o te Porowini o Westland.

Paremete III., No. 1.—Te Ture Taiepa, 1872.

(11.) Te Ture o te Porowini o Otakou.

Paremete XXX., No. 366.—Te Ture Taiepa, 1866.

(12.) Nga Ture o te Porowini o Southland.

Paremete XII., No. 73.—Te Ture Taiepa, 1866.

Paremete XX., No. 6.—Te Ture Taiepa, 1866, Ture Whakatikatika, 1868.

page break