Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Bills and Acts in Maori 1880.

He Pire I Huaina — He Ture hei hanga tikanga mo nga Whenua Rahui Maori

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section

page 1

Whenua Rahui Maori.

Whakawhaititanga.

Ingoa.

Wahi I.
Nga Whakaritenga.

1. Ingoa Poto.
2. Whakamaramatanga.
3. Nga Whenua Rahui Maori.

Wahi II.Nga Whenua kua oti te Rahui.

4. Whakamauranga whenua ki te Kaitiaki o nga Whenua Rahui Maori.
5. Nga meatanga o mua ka tukua ki a ia.
6. Ko nga pukapuka moni aha ranei a nga komihana tawhito mo nga whenua Rahui me tuku ki a ia.
7. ki te Kaitiaki e tuhi e whakarite i nga pukapuka moni.
8. Ka whai mana te Kaitiaki ki te tono ki te Kooti.
9. Nga pukupuka moni tau.

Wahi III.
Nga Whenua ka Rahuitia a mua ake nei.

10. Nga wahi whenua kua oti rawa te whakatuturu mo nga Maori.
11. Wahi Rahui e waiho ana hei painga mo te katoa.
12. Nga whenua i karaatia mo etahi tikanga tuturu.

WahiIV.
Ka tau nga ritenga ki runga ki nga meatanga noatu.

13. Whakahaeretanga o nga wahi rahui.
14. "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1880," ka whakakotahitia ki roto ki tenei.
15. Nga here ka taea te whakarereke te whakaka-hore ranei.
16. Te ahua o te whakahaere.
17. Me tuku atu te tauira o nga whakataunga ki te Kawana.
18. ki te Kawana e kii me whakamana, me kore ranei. Ki te mea ka kore hei reira ka noa te whakatau a te Kooti.
19. Nga ntu.
20. Nga Panui Whakaatu i te tuunga o te Kooti.
21. Te Whakatu i nga Kaiwhakahaere.
22. Ka tika kia whakaaetia e nga Maori he whenua hei tuunga kura. Me kimi nga take ki te whenua. Ko nga korero whakahoki me ki kia mana. Katukua te whenua ki a te Kuini. Ka ahei kia karaatia aua wahi tuunga kura.

He Pire I Huaina
He Ture hei hanga tikanga mo nga Whenua Rahui Maori.

Na ka Meingatia hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni e noho huihui ana i roto i te Paremete i runga hoki i te mana o taua Runanga nga Whakaritenga ka whakaaturia i raro iho nei:—

Wahi I.
Nga Whakaritenga.

1. Te Ingoa Poto o Tenei Ture ka kiia ko "Te Ture Whenua Rahui Maori, 1880."
2. I roto i tenei Ture, kei raro iho nei te whakamaramatanga o etahi o nga kupu, ara,—
  • "Maori" tona tikanga he tangata Maori no Niu Tireni tae atu ki nga hawekaihe me a ratou uri mehemea he Maori nga matua;
  • "Whenua Maori" tona tikanga he whenua e puritia ana e nga tangata Maori i runga i a ratou tikanga Maori;
  • "Kooti Whenua Maori" tona tikanga ko te Kooti Whakawa Whenua Maori.
3. I runga i nga tikanga o tenei Ture ka rite te mana o te Kooti whenua Maori ki runga ki tetahi ki etahi whenua Rahui Maori ranei kua oti te whakanoa ka whakanoatia ranei te mana Maori i runga, ka ahei te whakahaere, te tuku ano hoki i nga pukapuka whakahau mo taua tu whenua Rahui Maori e tukua ana kia whakawakia e te Kooti kia ahatia ranei, pera ano me te mana whakahaere i nga whenua Maori; a kia rite ai tenei mea me nga tikanga whakahaere o tenei Ture ka uru ki roto ki tenei kupu "Rahui Maori" enei tu whenua,— page 2
(1.) Nga whenua kua oti te rahui ka rahuitia ranei a mua ake nei e nga Maori i roto i a ratou whenua i te wa i tukua ai e ratou ki te Kawanatanga, kua oti hoki te tuhi ki roto ki te pukapuka tuku, whakaatu i nga wahi ka rahuitia.
(2.) Nga whenua kua oti te rahui ka rahuitia ka wehea ketia ranei a mua ake hei oranga mo nga Maori i te wa i hoko ai ratou i etahi whenua ki te Kawanatanga, nga whenua katoa i mahia i runga i nga ritenga o te tekihana te kau ki wha o "Te Ture Whenua Rahui Maori o Niu Tireni, 1856," te tekihana tuawhitu ranei o "Te Ture Whakatikatika i Te Ture Whenua Rahui Maori, 1862," i kiia ra ka tau katoa nga tikanga o "Te Ture Whenua Rahui Maori o Niu Tireni, 1856," ki runga.
(3.) Nga whenua i uru ki roto ki nga whenua nui i whakaaetia i wehea ketia ranei hei oranga mo nga tangata Maori e Kanara Mekereweti, i runga ranei i nga kupu tohutohu a tetahi Komihana i whakaturia hei titiro i nga mahi hoko a te Niu Tireni Kapane i hoko whenua nei i nga Maori.
(4.) Nga whenua i rahuitia e te Niu Tireni Kapane hei oranga mo nga tangata Maori o Niu Tireni.
(5.) Nga whenua i tangohia e te Kawana hei mahinga hei oranga mo nga tangata Maori.
(6.) Nga whenua i tukua ki te Kai-tiaki o nga Whenua Rahui hei whakahaere i runga i nga tikanga o tenei Ture.
(7.) E kore nga tikanga o tenei Ture e tau ki tera wahi o te Koroni kua oti te whakahua ki roto ki nga Apititanga I. me te II. o te Ota o te Kaunihera i tuhia i raro i nga tikanga o "Te Ture Whakanohonoho Kainga o Niu Tireni, 1863" (New Zealand Settlements Act), i te rua o nga ra o. Hepetema, 1865, e pa ana ki nga wahi whenua i whaka-huatia ra ki roto ki taua Ota e mohiotia ana ko Ngatiawa ko Ngatiruanui, ki te Tai ki Ngatiawa ki te Tai ki Ngatiruanui.

Wahi II.
Nga Whenua Kua Oti Te Rahui.

4. Ko nga whenua me nga taonga katoa i tukua i ia taima i ia tima i mua ki te Kawana, ki tetahi Komihana, Apiha ranei o te Kawanatanga i runga i te tikanga tiakanga, i runga ano hoki i nga ritenga o tetahi Ture Whenua Rahui Maori, ka whakataua iuaianei e tenei Ture ki tetahi Apiha me ana Kai-whakahaere ka whakaturia e te Kawana i ia wa ia wa mo taua mea, a ko taua Apiha me ana hoa ka whakakotahitia kia rite ki te mea kotahi ka whakaingoatia ia ko te Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori, a ka tu ia hei pera i te wa e paingia ai e te Kawana: I nga peratanga katoa ko nga whenua e tukua penatia ana ki te Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori, ka whakahaerea i runga i nga tikanga o te Kooti Whenua Maori ina tangohia ki reira e te Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori i runga i tenei Ture, a ka taea e taua Kooti te mahi, ka taea hoki te tuku e te Kuini, pera ano me te mea he whenua na nga Maori e kiia ana e "Te Ture Whenua Maori, 1880."
5. Ko nga pukapuka tuku whenua, riihi, mokete aha ranei kua oti te tuhi me te whakarite, ka mahia ranei a mua ake nei, i runga i nga ritenga o tetahi o etahi ranei o aua Ture kua whakakorea, e te Kawana, e tetahi Komihana, Kai-whakahaere ranei i whakaturia i runga i nga tikanga o tetahi Ture, ka kiia inaianei na te Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori nana i mahi i whakarite, a ka whai ture,. ka whakahaerea, ka whakaotia e i a tahi me ana hoa whakahaere aua tu pukapuka kia haere tika i runga i nga torero i tuhia ki aua pukapuka tuku whenua, riihi mokete aha ranei.page 3
6. Me tuku atu he pukapuka e aua Komihana ratou tahi me nga Kaiwhakakaere i roto i nga marama e rua timata atu i te whaimanatanga o tenei Ture, ki te Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori, whakaatu tika i nga korero me te ahua o nga moni mo runga i nga whenua e puritia ana e whakahaerea ana ranei e ratou, a ki taua Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori e titiro aua pukapuka ka whakahaere tikanga ai i roto i te Kooti Kupirimi ki tana i kite ai e tika ana kia peratia.
7. I mua atu o te marama o Mei, i roto i te tau Kotahi mano e waru rau e waru te kau ki tahi, me tuku te Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori i tetahi pukapuka ki te Hekeretari o te Koroni whakaatu i aua mea, me tuhi hoki ia i tetahi kupu whakamarama ki runga mo ia wahi rahui ki tana e kite ai e tika ana, a ko aua pukapuka katoa ki te Hekeretari o te Koroni e whakatakoto ki te aroaro o nga Whare e rua o te Paremete i muri tonu mai o te taenga atu ki a ia.
8. Ka ahei te Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori, ki te mea ka whakaaro ia he mea tika kia peratia, ki te tango atu i tetahi o aua tu whenua ki te Kooti Whenua Maori kia mahia i runga i nga tikanga o tenei Ture, a kia ahei ai te timata i taua mahi ki reira, ka whai mana te tono i tukua e ia ake, ka waiho hoki hei tono na nga tangata e whai take ana, otira i mua o te kupu whakatau tuturu ka puta i te Kooti, me matua kimi e te Kooti mehemea ranei he pono kua whakaae katoa nga tangata whai take ki taua tono kia whakawakia.
9. I te wa e whakahaere ana te Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori i tetahi whenua rahui ranei i runga i nga tikanga o tenei Ture, me tuku ia i ia tau i ia tau i tetahi pukapuka ki te Hekeretari o te Koroni whakaatu i nga korero me nga moni mo taua mea, a ki te Hekeretari o te Koroni e whakatakoto taua pukapuka ki te aroaro o nga Whare e rua o te Paremete i muri tata mai o te taenga o taua pukapuka ki a ia.

Wahi III.
Nga Whenua Ka Rahuitia A Mua Ake Nei.

10. A notemea e whakaarohia nuitia ana e te katoa kia kaua e tukua katoatia e nga Maori a ratou whenua kaoree waiho i tetahi wahihei oranga mo ratou: Na ka meingatia ano ko tetahi meaheimahi mate Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori e tana hoa whakahaere ranei, kawhakaturia i runga i nga tikanga ka tuhia i muri nei, kia tu ki te aroaro o te Kooti Whenua Maori ki reira whai korero ai hei whakaatu i te take e tika ai kia tukua he tikanga here ki runga ki nga whenua e whakawatia ana e te Kooti, kei hokona.
11. A notemea he mea tika kia whai mana nga tangata whakahaere o te Kawanatanga ki te whakaatu i nga take e kore ai e tika kia hokona tetahi, etahi piihi whenua ranei ki te tangata engari ki a te Kuini anake ki ana kaiwhakahaere ranei, mehemea ka kitea e hiahiatia ana taua whenua hei rori, hei wapu, hei tauranga aha ranei hei painga mo te katoa, ka kitea ranei tera he painga te putanga ake mehemea ka tangohia: Na ka meingatia ano ka whai mana te tangata, etahi tangata ranei ka whakaturia e te Kawana mo taua mea kia tu ia ki roto ki te Kooti Whenua Maori mo te taha ki a te Kuini, ki reira whai korero ai hei whakaatu i te take e tika ai kia tau te here ki runga ki etahi whenua e whakawakia ana, hei painga mo te katoa.
12. Ka whai mana te Kooti i te mea e whakahaere ana i tetahi mea i runga i nga tikanga o tenei Ture ki te whakahau kia hanga he karaati kia whakaputaina ki te Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori ki nga Kaitiaki ranei, whakaatu atu i roto i taua pukapuka whakatau i nga ingoa o nga kaitiaki, nga take o te tiakanga, nga ingoa ranei o etahi atu tiakanga, me nga whenua, take ranei ka hanga e taua karaati.
page 4

WahiIV.
Ka Tau Nga Ritenga Ki Runga Ki Nga Meatanga Noatu.

13. Ka whai mana te Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori me nga kaitiaki katoa ka whakaturia e te Kooti "Whenua Maori i runga i nga ritenga kua oti nei te tuhi, ki te mahi, ki te whakahaere i nga whenua rahui katoa kua oti te tuku ki a ratou, otira me whakahaere kia rite nga tikanga katoa i whakatakotoria i te tuatahi, i tuhituhia ranei ki roto ki nga pukapuka whakariterite, a i runga i ena tu whenua rahui, me era whenua rahui ke atu i tukua nei ki aia i runga i nga tikanga o tenei Ture, ka whawhiwhia ia ki nga mana ka tau hoki ki runga ki a ia nga ritenga ture pera ano me te kaitiaki ka whakaturia e mahi ana hoki i runga i nga whakahaere o "Te Ture Whakahaere i nga Whenua Tuturu o nga Maori, 1867," haunga ia te wahanga tuawaru o te tekihana tuawaru, me nga Ture Whakatikatika katoa i taua Ture: I nga peratanga katoa ko "te Kawana" e korerotia ana ki reira, ka kiia, ka mohiotia hoki i runga i nga tikanga o tenei Ture, ko tetahi Kaiwhakawa ko etahi Kaiwhakawa ranei o te Kooti Hupirimi o te Kooti Whenua Maori ranei: A ka meingatia hoki e kore e ahei te hanga riihi engari me matua tuku te whenua kua tuhia ki roto ki te pukapuka kia maketetia, a me ata panui i te tuatahi ki roto ki nga nupepa tera e hokoa a maketetia te riihi.
14. Ko nga tikanga katoa o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1880," e kitea ana e tika ana kia peratia, ka whakataua ki runga ki tenei Ture hei whakahaere, a ka whakaurua ka korerotia tahitia ana tikanga, ko nga utu me nga tikanga whakahaere katoa ka tukua kia pa ki nga mahi i roto i te Kooti i runga i te mana o tenei Ture.
15. Mehemea kua oti te tuhi ki te Karauna karaati, kua whakapiria ranei kua tuhia ranei ki tua o taua kaarati i runga i te whakahaere o tetahi Ture, etahi kupu here aha ranei kia kaua e hokona te whenua ki te tangata ke engari ki a Te Kuini anake ki tetahi Kawanatanga ranei hei painga mo te katoa, ka whai mana taua tangata aua tangata ranei kua tuhia ki roto i taua karaati, o ratou kai-whakahaere ranei, e te Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori, e tetahi Kaitiaki ranei ka whakaturia i runga i nga tikanga o tenei Ture, ki te tono ki te Kooti Whenua Maori kia whakakorea kia unuhia ranei aua tikanga here; a ka whai mana te Kooti ki te whakarongo ki te whakarite i te tono, ki te whakakahore ranei i runga i ta te Kooti e kite ai e tika ana, engari me matua titiro e te Kooti nga tono kia mohiotia mehemea ranei e tika ana, mehemea ranei kua tae te kupu tono a te. Kaitiaki i nga Whenua Ranui Maori i te tuatahi, me te whakaae ano hoki o nga tangata e whai take ana ki whenua. A ka whai mana te pukapuka whakatau a te Kooti i runga i te ture, ka ahei kia rehitatia ki te Tari o nga pukapuka Karaati.
  • I mua o te whakakorenga i nga tikanga here, aha ranei e tau ana ki runga ki tetahi whenua rahui Maori, me matua patai e te Kooti i te tuatahi kia tino mohiotia ai tera ano he piihi kua rahuitia, ka rahuitia ranei hei oranga hei painga mo te iwi, hapu, tangata ranei nana taua whenua rahui tetahi wahi ranei.
  • Ka whai mana te Kooti, mehemea ka kitea he mea tika kia peratia, ki te whakahau kia whakahaerea nga moni e riro mai ana hei utu mo tetahi rahui, hei hoko i tetahi whenua ke, ki te tuku ranei ki tetahi atu mea kia puta mai ai he moni whangai hei painga mo nga tangata, ki te whakatu whare, ki te mahi ranei i te whenua rahui kia pai.
16. Ko nga pukapuka whakatau pena mo te whakakore mo te whakarereke ranei i nga tikanga here aha ranei, me tuhi ki tua o te karaati i tuhia ra nga tikanga here ki roto, me tuhi te Kai-whakarite Whakawa nana i whakawa, te Tumuaki o nga Kai-whakarite whakawa ranei i tona ingoa, me hiiri hoki ki te hiiri o te Kooti, hei reira ka whai page 5mana taua mea ki te whakakore rawa i nga here aha ranei i whakataua i mua ki runga ki nga whenua aha ranei i whakaaturia ki roto ki te kaarati i tonoa nei kia whakawakia, pera ano me te mea kaore i whakataua he here ki te whenua, mehemea ra ka whakataua e te Kooti kia peratia a ko te kupu whakatau a te Kooti, kua oti te tuhi ki tua o tetahi Karauna Karaati ano kia whakakorea kia whakakarereketia ranei tetahi wahi o nga tikanga here, ka whakahaerea i ranga i nga ritenga i whakatakatoria ki roto ki taua karaati.
17. Me tuku wawe atu ki te Mini a mo te taha Maori te tauira o nga pukapuka whakatau katoa e whakaputina ana i runga i nga tikanga o tenei Ture kia ahei ai ia te tuku atu ki te Kawana kia whakaritea e ia.
18.

Ka whai mana te Kawana i roto i nga ra e rua te kau ki waru i muri mai o te taenga atu o nga tauira o aua pukapuka ki te Minita mo te taha Maori, ki te whakapuaki ko te kupu whakatau a te Kooti mo tera mea kaua e mana, ko taua kii ana me panui ki roto ki te Kahiti a te Kawanatanga.

I runga i te panui pera mo tetahi kupu whakatau a te Kooti, hei reira ka kore te mana o taua whakataunga, pera ano me te mea kaore ano kia whakawakia.
19. Ka whai mana te Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori ki te hanga i tetahi rarangi whakaatu i nga moni hei hoatu ki a ia i runga i te whakahaere o tenei Ture, ka whai mana hoki ki te whakarereke i taua rarangi moni i ia taima, i ia taima: Engari i nga peratanga katoa me tuhi te Kawana i tona whakaaetanga.
20. Me tuku wawe atu e te Tumuaki o nga Kai-whakarite Whakawa ki te Kaitiaki i nga "Whenua Rahui Maori ki ona kaiwhakahaere ka whakaturia i runga i nga tikanga o tenei Ture, nga tauira o nga panui katoa e tukua ana e te Kooti Whenua Maori whakaatu i nga tuunga o te Kooti.
21. Ka ahei te Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori, i runga i nga pukapuka ka tuhia e ia, ki te whakatu i ia taima i ia taima i tetahi tangata hei Kai-whakahaere ki te mahi i nga mea katoa i whakawhiwhia ki te Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori, i roto i te takiwa kua oti te whakaatu ki roto ki te pukapuka whakatu i a ia, me te roa hoki o te wa hei tuunga mona me nga tikanga whakahaere, kua tuhia hoki era ki taua pukapuka; a ka ahei hoki te whakakore i tona tuunga i te wa e kitea ana he mea tikea kia peratia.
22.

Mehemea ka whakaae etahi Maori ki te wehe ke i tetahi piihi whenua a ratou kaua e nui ake i te kotahi te kau eka hei tuunga kura, ko te take ki taua whenua kaore ano kia whakawakia e te Kooti Whenua Maori, ka ahei te Kawana ki te whakatu i tetahi tangata tika hei kimi i te take a nga Maori ki taua whenua, me te whakaae ano hoki o aua tangata ki te tuku pera i te whenua.

Me whakarite e taua tangata tetahi wahi tu tata ki te whenua hei korero i taua mea, me matua panui ki roto ki te nupepa kia miohiotia ai.

Ko nga korero whakarite a taua tangata, ki te mea ka whakaaetia e te Kawana, me waiho hei kupu tuturu whakaoti rawa mo runga i taua whai taketanga me te whakaaetanga, a me panui ki roto ki te Kahiti a te Kawanatanga kia tika ai.

Ko taua whenua ka tukua rawatia i reira ki a te Kuini me ona kai-whakahaere timata mai i te ra i panuitia ai, hei wahi tuunga kura, kaua rawa mo tetahi atu mea.

Hei reira ka whai mana te Kawana ki te karaati i taua piihi whenua ki tetahi tangata, Pakeha, Maori ranei, ki tetahi runanga ranei hei whakahaere, a ka tukua e ia etahi o nga mana o te Kaitiaki i nga Whenua Rahui Maori ki a ratou hei whakamana i a ratou mahi.
page break

Previous Section | Table of Contents | Up | Next Section