Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Bills and Acts in Maori 1880.

[Arai Mo Te Hoko Tahae I Nga Whenua Maori]

page break

Arai Mo Te Hoko Tahae I Nga Whenua Maori.

Whakawhaititanga.

Kua whakaaetia tenei Pire e te Whare o Runga ka tukua atu inaianei ki te Whare o Retro ki mahia-hoki ki reira, Hurae 8, 1880.

Ingoa.

1. Ingoa Polo.
2. Whakamaramatanga.
3. Komihana Kaitiaki.
4. Te Whakaturanga o te Komihana.
5. Ko etahi hoko kaore e whakaaetia.
6. ki te Komihana e titiro mehemea e tika ana te utu i whakaritea.
7. Ka tuhi ai i tana kupu ki tua o te pukapuka.
8. Te mana o te whakawa tuarua.
9. Te tikanga whakahrere mo runga i taua mea.
10. Kaore e pokanoa ki te tau ki nga ritenga tuturu o te Kooti Hupirimi.
11. Ko nga whakataunga &c ki te Komihana e titiro mehemea ranei e tika ana.
12. Te Korero Teka.
13. Nga utu.
14. Nga tikanga whakahaere.

He Pire E Huaina Ana

Te TuRe hei arai mo te Hoko Tahae i nga Whenu Maori.

Na Ka Meingatia Hei Ture e te Runanga Nui o Niu Tireni kua huihui mai nei ki roto ki te Paremete, i runga hoki i te mana o taua Runanga, nga ritenga kua tuhia i raro nei:—

1. Ko te Ingoa Poto mo tenei Ture ko "Te Ture arai mo te Hoko Tahae i nga Whenua Maori, 1880."
2. Ko te whakamaramatanga tenei i nga kupu ka uru ki roto ki tenei Ture, ara:—
  • "Tangata Maori" nga tangata Maori no Niu Tireni tae atu ki nga hawhekaihe me a ratou uri mehemea he Maori nga matua.
  • "Te Tuku" he hoko, riihi, tuku pehea ranei i te whenua.
3. ki te Kawana e whakatu, i ia taima i ia taima i runga i tona warati, tetahi tangata etahi tangata ranei hei Komihana Tiaki, me tu ia hei pera i te wa e pai ai te Kawana.
4. Ko nga Komihana i whakaturia i mua ka waiho ano kia tu ana pera ano me te mea i whakaturia i runga i tenei Ture.
5. E kore e mana te tuku i te whenua a te Maori kua karaatitia ki a ia e te Kuini, i runga ranei i tetahi Ture o te Paremete, mehemea kaore taua hoko i mahia i runga i te tika me te whakaaro pai; mehemea ranei he whenua e puritia ana i runga i te tikanga tiaki, a ko nga tikanga o taua tiakanga e takahia ana kaore e whakahaerea tikatia ana; mehemea ranei i hokona te whenua, ko te utu, tetahi wahi ranei o te utu he waipiro, he pu me etahi atu mea whawhai aha ranei, ko nga pukapuka hoko e mahia penatia ana ka takahi nei i nga tikanga o tenei Ture, ka noa rawa atu e kore e whakamanaa.
6. ki te Komihana Kaitiaki e uiui i nga tikanga katoa e taea e ia mo runga i nga tuku whenua, kia mohio rawa ia mehemea e tika ana te hoko i whakahaerea hoki i runga i nga ritenga o te tekihana i runga ake nei, mehemea ranei e mohio tuturu ana nga tangata na page 2ratou tana hoko ki ta ratou e mahi ai, me te utu ano hoki ka hoatu ki a ratou, kia mohio rawa hoki taua Komihana mehemea kua utna tikatia nga moni ki nga tangata tango, a tera ano hoki he wahi whenua i toe hei oranga mo nga tangata na ratou te hoko; a mo runga i taua mea ka whakawhiwhia te Komihana Kaitiaki ki nga mana katoa e whakaritea ana e "Te Ture mana o nga Komihana, 1867," ka tukua nei ki te Komihana e whakaturia ana i runga i taua Ture.
7. Mehemea ka tuturu te whakaaro o te Komihana e marama ana nga tikanga o te hoko i te mea kua uiuia e ia, me tuhi ia i tetahi tiwhikete ki tua o te tino pukapuka hoko, whakaatu i taua mea, a e kore e ahei te whakamana taua pukapuka i runga i te tikanga rehita, e kore hoki e tukua ki roto ki Te Kooti Whakawa hei korero mehemea kaore ano kia tuhia he tiwhikete pera ki runga.
8. Mehemea e whakaaro ana tetahi tangata he mate i pa ki a ia i runga i to mahi a te Komihana ki te tuku ki te pupuri ranei i taua tiwhikete, ka ahei ia te tahuri atu ki te Kooti Hupirimi ki te whakahe i te mahi a te Komihana, ko taua tono me whakahaere i runga i nga tikanga katoa ka whakahaua kia hanga i muri mai nei mo aua tu mea
9. Mehemea ka kitea e te Kooti Hupirimi i runga i taua whakawakanga he mea tika kia whakaaetia e te Komihana, kia kaua ranei e whakaaetia e ia taua mea, ka ahei te Kooti i reira i runga i te pukapuka whakahau ki te whakakahore ki te whakaae ranei i taua hoko e hiahiatia ana, i runga i te mea e tika ana, a ka pera ano te whai mana o taua whakaae whakakahore ranei ano na te Komihana i kii.
10. Kaore he mea i roto i tenei Ture e pa ana e pokanoa ana ranei ki te whakahaere ke i te mana me nga ritenga o te Kooti Hupirimi mo te waihotanga mo te whakanoa ranei i nga mahi e putaa ke ana i runga i nga tikanga o tenei Ture mo te mahi hoko tahae, ki te tuhi ranei i tetahi pukapuka whakahau i runga i ta taua Kooti e whakaaro ai he mea tika kia peratia.
11.

Kia whakaae ra ano te Kawana i roto i tona Runanga katahi ka ahei te rehita ki roto ki te Tari Rehita Pukapuka tetahi kupu Whakatau, ota aha ranei kia tau ki runga ki te whenua Maori kia ahei ai te tango i te whenua i runga i te Warati i whakaputaina hei whakaea i tetahi nama.

Ko te tangata e hiahia ana kia rehitatia he pukapuka pera mo runga i te whenua a te Maori, me tuku i tetahi panui ki a te Kawana i roto i tono Runanga, a mana e tuku atu ki tetahi Komihana hei uiui i nga tikanga katoa a ki taua Komihana e whakahoki atu ki te Kawana.

Me whakahaere e te Komihana Kaitiaki taua kimihanga i runga i nga tekihana tuarima me te tuaono o tenei Ture, a me tuku ia i ana korero ki te Kawana, ki te Kawana e whakaoti taua mea i runga i tana e kite ai e tika ana.

12. Ko te tangata, nga tangata ranei e whaki ana i te korero teka i te mea kua oatitia ia ki te aroaro o tetahi Komihana Kaitiaki ka kiia kua he ia i runga i te Ture.
13. ki te Kawana i roto i tona Runanga Whiriwhiri, e whakarite i nga moni hei utu mo te whakahaere tikanga ki te aroaro o nga Komihana i runga i nga tikanga o tenei Ture, a ka tika kia tonoa, kia utua hoki aua moni utu.
14. ki te Kawana i roto i tona Runanga Whiriwhiri, i runga hoki i te whakaae o te Kooti Hipirimi, e hanga i ia wa i ia wa nga tikanga whakahaere, ki te whakarereke ranei i aua tikanga i runga i tenei Ture ki tana e pai ai, a ko aua tikanga whakahaere me ta ki roto ki te Kahiti o Niu Tireni hei reira ka whai mana i runga i te ture.page break
29. Kaua hoki e pa ki era Karaati i tukua putia ki nga tangata o roto hei tiota teneti, kaua hoki e pa ki te Karaati e whakahuatia ana i roto i tukua i runga i tetahi tikanga tiaki.
30. Mehemea he whenua kua Karaatitia, ka Karaatia ranei a muri ake nei e te Karauna ki nga Maori e maha atu ana i te tangata kotahi; mehemea renei he tewhikete kua whakaputaina mo etahi whenua, a muri nei ranei puta ai, ki etahi Maori i raro i nga tikanga o te tekihana tua-wha o te "Ture mo te Tai Rawhiti 1868," me mana nga ritenga katoa o te Ture Kooti Whenua Maori e tu ana i taua takiwa mo nga wewehenga me nga roherohenga whenua, me nga riiwhitanga tupapaku ki nga whenua, a ko nga tikanga katoa o roto o taua tu ture mehemea e tau ana ki aua tu whenua, ki nga tangata ranei o te whenua, me na te Kooti Whenua Maori i whakatuturu te take, e pai ana ano kia tau ki nga whenua e takoto ana i roto i aua karaati, tiwhikete ranei kua tukua, a muri ranei tuku ai pera kua kiia ake nei, a tae atu hoki ki nga tangata o te whenua, timata mai i te ra o te whakaputanga a te kooti i puta ai te karaati te tiwhikete ranei, ka puta ranei a muri nei, penei ano me na te Kooti Whenua Maori i whakatuturu te take o te whenua e takoto ana i roto i taua Karaati i taua tiwhikete ranei.
31. I runga i te tono a tetahi o nga hunga, i te whakaaro ake ano ranei a te Kooti Whenua Maori kia pera, ki taua kooti e tuku ki te Hupirimi Kooti e whakatau etahi putake o te ture e ara ake ana i tona aroaro, i roto i tetahi whakawa; hei reira me whakatarewa te mahi i roto i te Kooti Whenua Maori mo taua mea, na me whiriwhiri tetahi taha me tetahi taha i nga putake korero me taua take ture, i runga ano i te whakarite me te whakaae a te Kooti Whenua Maori, ka mutu, ka riro ki te Hupirimi Kooti e whakatau, na ko te whakataunga a te Hupirimi Kooti me whakahoki atu ki te Kooti Whenua Maori ko reira hei whakataunga hei whakatuturutanga i aua take.
32. I roto i nga whakawakanga i te Hupirimi Kooti kua timataria i naianei, ka timataria ranei a muri nei, ki te puta ake he putake korero he take ritenga tikanga Maori ranei e pa ana ki tetahi whenua o roto i tetahi karauna Karaati, a e tika ana kia rapua kia whakatuturutia kia hangai ai te haere o taua mea e whakawakia ana; me whai mana te Hupirimi Kooti tetahi ranei o ona kaiwhakawa ki te tuku atu i taua putake i taua tikanga Maori ranei ki te Kooti Whenua Maori kia whakataua mai.
33. Ka tukua mai he mea pera ki te Kooti whenua Maori me tahuri tonu ia ki te kimi i te tikanga, ki te whakatau hoki, a ka tuku whakatika atu i tona whakataunga ki te Hupirimi Kooti.
34. Ko nga riihi mo nga Whenua Maori i whakaritea i mua atu i muri mai ranei i te putanga o te Karauna Karaati mo aua whenua, kihai nei i taea e te kai-riihi te utu i nga moni o taua riihi i te arai a te ture i etahi o nga kai-tuku, i te mea ranei kaore ano i kitea te paanga o etahi o nga kai-tuku, i te mea ranei kua mate tetahi o nga tangata i tika kia tango i aua moni; e tika ana kia utua e te kai-riihi aua moni mo nga kai-tuku ki tetahi o nga takotoranga moni a te katoa e tohua mai ana e te Kawana e te Kaiwhakawa ranei o te Kooti Whenua Maori, no te mea e whaimana ana te kawana me tetahi kaiwhakawa o te Kooti Whenua Maori ki te pera, ko taua utunga pera a te kai-riihi koia tana whakarite i nga kupu o roto i te riihi mo te reti; na ko te pukapuka whakaatu a te Apiha tango i aua moni kati ano he tohu whakapono i te utunga a te kai-riihi i aua moni o te reti, me te rironga ki taua Apih
35. Ko aua tu moni katoa e tukua ana ki aua takotoranga moni a te katoa me whakaputa ano i raro i nga ritenga me nga tikanga e mau neii aua tekihana o te "Ture Whakatopu Tikanga Whenua, 1863."page 6
36. Ko nga paanga me nga whenua a etahi tangata e araia ana e te ture me mahi i raro i nga tikanga o te "Ture Whakatikatika i te Ture Whakahaere mo nga Whenua Maori, 1877," ano me te "Ture Whakahaere mo nga Whenua Maori, 1867," ko nga kai-taki hoki e whakaritea ana i raro i aua ture me whaimana ano hoki ki te riihi ki te hoko ranei ki te tangata ke nga paanga e tiakina ana e ratou, penei ano me era mea e uru ana te karauna ki roto.
37. A no te mea kua whakawatia etahi take whenua kua whakataua, kaore ano ranei kia tino whakataua, a kua mahia etahi whakawa e te Kooti Whenua Maori i raro i te "Ture Whenua Maori' 1873," me ona ture whakatikatikanga, na kihai i aro ake te Kooti ki nga ritenga me nga mea i whakatapua e aua ture. No reira ka meingatia, ki te tono tetahi tangata kua whai-paanga, i muri ranei i whai-paanga ai ki roto ki tetahi whakawakanga pera, a i whakapono ki te tika o taua whakawa, me mana te Kooti i runga i te ture ki te whiriwhiri i taua mea a ka hanga i tetahi ritenga e marama ana ki a ia hei whakaora i te pohehetanga o taua Kooti, i tetahi henga ranei o ana whakahaere; na kia mana tonu te tuhinga a te Kooti ana tuhi ia ki runga ki tetahi pukapuka tuku kua mahia i mua atu nei mo nga whenua e whakataua ana i runga i aua take, a me taea hoki te rehita taua pukapuka i roto i te tino Tari Rehita Pukapuka-tuku, Tari Tuku Whenua ranei.