Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Laws of England, Compiled and translated into the Māori language.

Wahi Tuarua. — Ko Nga — Hara Hiwhiri

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

page break

Wahi Tuarua.
Ko Nga
Hara Hiwhiri.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

page 39

Ko Nga Hara-Hiwhiri

He Upoko whakaatuatu tenei i a te Ture tikanga mo nga Hara-Hiwhiri; ara, mo nga meatanga he a te tangata e whai hara ai ia ki tana hoa tangata, ki tona kotahi ake.

Ko nga Hara-Kirimina, ara, nga meatanga he a te tangata e whai hara ai ia ki te Iwi nui tonu, kua oti te whakaatuatu a te Ture tikanga mo era, me nga whiu kua oti te whakarite mo ia hara, mo ia hara.

Me he mahi he ia e whai hara ai ki te Iwi nui tonu; tona ingoa, he Hara-Kirimina; tona tikanga, me whiu te tangata nana. Tena, he hara ki te tangata kotahi ake, takoto ke ana tona tikanga; me whakautu, me whai utu ki te tangata i mate i taua meatanga he, ara, i taua Hara Hiwhiri.

Ko nga Kooti-whakawa ka oti ake nei te korero, he mea whakarite hei whakawa, hei whiu i nga Hara Kirimina; hei whakaora hoki, hei whakawhai-utu i te tangata e mate ana i te Hara-Hiwihri. A, he tikanga nui ano tenei ha te Ture; kaua tetahi tangata e whakawa i tona ake mea. Kaua rawa ia e kape i ta te Ture, e whakarite tikanga whakaora mona, c rapu utu ranei mo tona matenga i te hara o tera tangata; erangi, me rapu ke ia ki nga Kooti-whakawa hei whakaora.

Otira, e pai ana ano ma te tangata i mate, raua ko te tangata nana te mahihe, e korero tahi, a, ta raua whakaae noa ki tetahi tikanga whakaoti mo ta raua wahi totohe; e pai ana, me whakaoti ki runga ki ta raua, kaua e kawea ma te Kooti e whakawa. He pai rawa tenei; heoi ano hoki te mea i kawea ai ki te Kooti-whakawa, ko te kore e taea te whakarite pai e raua ake, e te hunga nana te ngangare.

Ko te tikanga i meatia ake nei, kaua rawa tetahi tangata e mea tikanga whakaora i a ia i te mahi he a tetahi tangata ki a ia, erangi, me waiho ma te Ture, he tika ano; erangi, me kape ia etahi meatanga he a te tangata. Hei etahi meatanga he, ka tika ano ma te tangata a ia ano e whakaora; ekore hoki e ahei te tatari ki ta te Ture. Me korero i konei nga wahi c tika ai ma te tangata ake a ia ano e whakaora.

1.He tika te karo patu a tetahi tangata e tika mai ana ki a ia ranei, ki tana hoa marena ranei, ki tana tamaiti ranei, ki ona matua tupu ranei. Ki te reia kinotia mai ia e tetahi tangata, enei piringa ranei ona, tona tinana ranei, ona mea ranei; e pai ana kia pana atu taua tangata e ia: rere kaha mai, pana kaha atu, rere kino mai, pana kino atu; kahore ia e he; erangi ka tau te he ki te tangata nana i timata te taututu. Ekore ano hoki e tika kia riria te karo a te tangata i te patu a tera e tika mai ana ki a ia. Erangi, me ata tupato te meatanga; me waiho i runga i te tikanga karo anake, o te arai kau i te kino e homai ana e tera; kei mahue te ingoa karo kau, arai kau, ka riro i te ahua rere kino a tenei ki tera; ka riro tenei hex hoatu kino ki tera; na, katahi ia ka he, ka whai hara ki te Ture.
2.He tika kia tikina atn kia tangohia mai e te tangata ona taonga riro i tetahi atu tangata te tango pokanoa; tona hoa wahine ranei, tamaiti ranei, i puritia hetia e tetahi; tangata. E pat ana ma te tangata nana e tiki atu e tango noa mai i te wahi i kitea ai e ia; engari, me tango marire ano e ia, a ki te kore e riro mai te tango marire, kaua e tangohia; me whai ki te Ture ano hei tiki, hei whakahoki mai. Ara, me he penei hoki: ko. taku hoiho pea ka riro te tango; kitea rawatia ake e au, kei waenga parae, kei te huanui haerenga tangata ranei, kei tetahi atu wahi ranei e haerea noatia ana e te tangata: na, me tiki me tango noa mai ki a au. Engari me he mea kei roto i te taiepa o te kainga o tetahi tangata, kei roto ranei i tana where hoiho, e kore e tika kia haere noa au ki roto ki te taiepa o taua tangata, tiki atu ai i taku hoiho i runga i tona whenua. kia wahi ranei au i tana whore hoiho; erangi, me rapu e au ki te Ture, mana e whakahoki mai taku hoiho. Te take i peneitia ai te whakaritenga; kei taututu, kei ngangare. He manawnpa hoki no te Ture ki te rangimarino, ara, ki te ata noho o te Iwi, kei oho, kei taututu; erangi kia ata noho tonu nga tangata. Na reira i whakaarohia ai, he mea iti te taonga o te tangata kotahi, he mea nui te rangimarino o te Iwi; a, ekore e tika kia pokarekarea taua rangimarino e te tangata kotahi, ahakoa tana taonga. Tetahi; kei waiho ma te tangata ake a ia ano e whakaora, kua he noa iho nga tikanga o te Ture, kua riro i te kaha Maori te tikanga,page 40
3.

Tetahi e tika ai ma te tangata ake a ia ano e whakaora, he whakaatea raruraru Nuihana.

He kupu tenei, te Nuikana, mo nga tini mea pokanoa, mea whakararu kino i te tangata, e homai'pokanoatia mai ana e tetahi atu tangata ki tona aroaro; na. he tika tana whakaatea i taua Kino Nuihana, mehemea e ahei te whakaatea marire, kauaka he kino e ara i tana mahi whakaatea, kauaka hoki he whakakino noa mana i tetahi mea o te tangata nana taua Kino-Nuihana e whakaateatia ra e ia.

He Kino-Nuihana ki te tangata ake etahi; he Kino-Nuihana ki te Iwi nni tonu etahi.

Mehemea ka whakaturia pokanoatia e tetahi tangata he mea arai i te matapahi o taku whare; he Kino-Nuihana tera ki te tangata ake, ara ki a au ake; na, e pai ana taku whakaatea marire i taua kino, kei waiho ki toku aroaro.

Tena, me he mea ka whakapaea te huarahi nui a Te Kuini; he kino Nuihana ki te Iwi nui tonu tena; a e pai ana ma nga tangata katoa o Te Kuini e tiki atu, e whakaatea marire i taua Kino-Nuihana.

Otira, ekore e mahia noatia iho tenei tikanga; kei nga wahi anake ia e kore e taea taua kino te whakaririka kau e te tangata. Erangi, te mea tika rawa, me whai atu ki te Ture ano, ara, ki nga Kooti-whakawa mana e whakaatea.

4.

Tetahi e tika ai ma te tangata ake a ia ano e whakaora; ko nga kararche a tetahi tangata e pokanoa ana e whakakino ana ki runga ki tona kainga, mahinga kai, kaari ranei; e lika ana kia mau i a ia, ka whiu ki roto ki te Tokiari-pauni, pupuri ai ki reira kia utua ra ano te kino i meatia e aua kararehe. Tukua ana tenei wahi e te Ture, he maharatangn iho, me i peneitia, me a kau atu ki waho ka kimi ai i te hunga nana aua kararehe; ekore pea e kitea; kitea ranei, ka whakawareware pea, ehara i a ia nga kararehe nana i tapoko ki taua kainga-whakakino ai. Otira, me he taiepa pakaru te taiepa, he tatau ranei i waiho kia tuwhera, i tapoko ai; ekore e tika kia tokiaritia.

Na, ki te tokiaritia tikatia nga kararehe a tetahi tangata, kaua ia e pokanoa ki te tiki maori atu, kei whai Hara Kirimina ia. (Tirohia Nga Hara Kirimina, "Wawahi Tokiari-pauni." 73.)

Ekore e tika kia wkakainahia kia ahatia ranei e ia nga kararehe e tangohia ana, e tokiaritia ana e te tangata mo te whakakino kainga. Engari ma te tangata nana i tuku ki te tokiari e whangai ano, kei mate i te kai; me utu ia e te tangata nana te kararehe, ina tikina atu e ia. Erua nga utu mana. Ko te utu mo te kino i meatia e ratou; ko te utu mo te kai i ora ai ratou ki te Tokiari, i te wahi e ngaro atu ana ia, kahore nei i tac mai ki te whakaputa lika ki waho.

Na, ka oti nei te korero nga wahi e tika ma te tangata ake a ia ano e whakaora. Koia nei:
1.Ko te karo patu.
2.Ko te tiki i tana mea riro pokanoa.
3.Ko te whakaatea raruraru.
4.Ko te Tokiari i te kararehe pokanoa, whakakino i tona kainga.

Me tahuri tatou inainei ki te korero i nga Hara Hiwhiri heoi nei tona tikanga whakaora me rapu ki nga Kooti whakawa kua oti nei te whakarite mo tera mahi.

Tona tikanga e riro mai ai, me tono e te tangata. He ingoa ano to te Pakeha mo tenei tono; he "Akilana" ara, he tono i te whakawa. Heoi ra, me penei pea te whakamaoritanga, ko te "Tangata-whakawa" te tangata tono;—a ko te "Tangata-karo-whakawa" te tangata e meatia ana kia whakawakia. Na, mehemea he moni na tetahi tangata kei tetahi atu tangata, a kahore e homai e tera ki te tono noa atu, a meatia ana e tenei kia whakaputaina e te Whakawa; na, ka "Akihanatia; ara, ka haere ia ki te Kooti-whnkawa, ka tono kia homai te Hamene, hei tiki atu i te tangata i a ia ana moni, kia whakarnngona e te Kooti a raua korero, kia whakaritea hoki. Na, me he korero kawenata na tetahi tokorua, hapa ana ta tetahi; he mahi ranei i whakaaetia kia mahia e tera; he moni ranei kua whakaaetia kia homai; he aha ranei, he aha ranei, te mea i whakaaetia, hapa ana, kahore e rite ki te kupu o te kawenata; na, ka Akihanatia, ka peratia ano. Ka tonoa e te tangata i ngaro tona taonga ranei, moni ranei, i taua hapanga, kia homai e te Kooti-whakawa he tikanga whakaora i a ia; ara, kia homai he utu e tera. Mehemea ranei, he hanga nona ake e puritia hetia ana e tetahi tangata, ka Akihanatia ano, kia whakahokia mai tana mea

page 41

e te Kooti-whakawa. Me he mea ranei, ka mate tetahi tangata he tikanga taikaha na tera, i huakina kinotia mai hoki, a mea ana te tangata i te mate, kia whai utu tera ki a ia; na, ka Akihanatia ano. Otira, kei nga wahi katoa e mea nei te tangata kia homai he utu mo te mate ki tona tinana, ki tona rawa ranei, i whakapangia mai e tetahi atu tangata, ka meatia peratia; a ko te ingoa o taua meatanga, he Akihana-hiwhiri.

Na, me titiro e tatou inaianei nga tu mahi he, tona panga, kei te tangata, mea whaka-kino i a ia i runga i nga tino wahi i meinga nei te Ture hei tiaki mona.

Ko tetahi o aua tino wahi, koia tenei; ko te tangata kia noho marama, wehi kore, ki te he homai

(I.)Ki tona ora, ka tahi; ara, kei whakamatea noatia ia.
(II.)Ki te he homai ki tona tinana, ka rua: ara, hei whakamamaetia noatia.
(III.)Ki te he homai ki tona ingoa pai, ka toru; ara, kei whakakinoa noatia e tetahi tangata.

Ko tetahi tino wahi ano, e tiakina nei te tangata e te Ture, ko to te tangata tikanga e meinga nei, koia ano tona rangatira hei mea i a ia kia noho, kia haere ki tana wahi i pai ai: kaua e herea pokanoatia; kaua e ahatia e tetahi atu tangata. Ko nga tino wahi enei o te tangata e tiakina nei ia e te Ture.

(I.)Ko te tuatahi; me korero nga mahi he, tona panga, kei te ora o te tangata, e ora nei ia ki te ao; koia ko te whakamate ho i te tangata kia mate rawa. Na, ekore enei tu mahi he e meinga hei Hara Hiwhiri kau, erangi, hei Hara Kirimina ia; he Hara nui rawa ano hoki enei, he hara nui noa atu ia ki te aroaro o Te Atua, o te tangata ano hoki. Ekore e korerotia i konei te tikanga mo enei; erangi, kei te Wahi Tuatahi o te Pukapuka nei, kei te wahi e korerotia nei te tikanga mo nga Hara Kirinma.
(II.)Ko te tuarua; me korero nga mahi he, tona panga, kei te tinana o te tangata. Ta te Ture tikanga mo enei, e wahi rua ana. Ka meinga hei Hara-Kirimina ano.tetahi wahi, hei Hara ki te Iwi nui tonu;—a ka meinga hei Hara Hiwhiri ano hoki tetahi wahi, e tika nei kia rapua e te tangata i mate tetahi tikanga whakaora mona. Na, ko te wahi i meinga hei Hara-Kirimina, ekore tona tikanga e korerotia i konei; erangi me titiro te wahi e korerotia na nga Hara-Kirimina. Ko te wahi i meinga hei Hara-Hiwhiri, ko tera te mea e korerotia tona tikanga i konei.

Ko te meatanga o aua mahi he, tona panga, kei te tinana o te tangata, a meinga ana hoki hei Hara-Hiwhiri tetahi wahi, he penei.

1.Ko te Huaki, rere-kino nei ki te tangata, mea ai ki te patu i a ia, whakahopo kau ia, te u te patu. Penei me te tangata ka ara tona ringa hei moto, tona rakau ranei hei patu, i tetahi tangata; ka tuku ranei i tana patu, i tana moto, hemo ana, kahore i u ki te tangata; ka meinga tenei hei Huaki. Ehara tenei i te mea nui; ekore e meinga kia nui te whakautu mo tenei: a, kei te mea hangahanga noa iho, kahore kau he utu ki te tangata i huakina peneitia.
2.Ko te Patu i te tangata. Mehemea ka tino pa te ringaringa o te tangata ki tetahi tangata, me fe riri ano, me te whakaaro ano kia pa tona ringa ki a ia; ka meinga he Patu nana. I peratia e te Ture, ta te mea, ekore e ahei te whakariterite mo te pa kaha o te ringa, mo te pa kaha iti iho, mo te pa kaha iti iho; na reira, meinga ana, kaua rawa e pa te ringa ki te tangata i runga i te riri; me tapu rawa tona tinana; kaua rawa e ahatia e tetahi atu tangata.
3.Ko te patu i te tangata kia Whara kino tona tinana. He nekenga ake tenei no tera i korerotia ake nei, no te Patu kau.

Engari, kia rongo mai ki te tikanga e meinga ai enei hei Hara e tika ai te whakawa: me mea pokanoa ia, ara, me puta ke i ta te Ture te meatanga. Ina hoki, kei etahi meatanga, kahore e meinga hei hara; ara, kei te tangata he tikanga kei a ia hei mea i te pera. Ko te matua ka ata whiu i tana tamaiti; ekore e meinga tenei hei Huaki, hei patu e riria e te Ture. Ko te Kai-whakaako ranei ka ata whin i te tamaiti e whakaakona ana e ia; c kore e meinga hei hara, ta te mea, he tikanga ano kei a ia hei pera; kahore ona he.

page 42

Kei era atu wahi hoki, he tikanga ano kei te tangata hei mea i enei i korerotia ake nei; tana mea noa ake; kahore he Hara ki te Ture e whakairihia ki a ia.

A, kei te penei hoki; me he tangate ka haere mai ki te tango pokanoa i aku taonga, ekore au e he ina pa taku ringa ki te pana i a ia, kei riro aku mea i a ia te tango; a ki te tohe kino ia, me te kaha maori ano, e kore au e he ki te patua atu e ahau kia wawe te haere. Tetahi hoki, he panga no te ringa o tetahi Apiha i runga i te tikanga o tana mahi-Apiha; ekore e meinga hei Hara; ina hoki, kei te mea penei; he tangata pea ka hoihoi ki roto ki te Whare-karakia, ma te kai-tiaki o te Whare-karakia e ate pana ki waho; ekore ia e he.

Ko etahi he e pa ana ki te tinana o te tangata, ehara i te mea na te tangata i atamahi marire hei mahi he; engari, he mea hua mai i roto i tetahi mahi ana i makia whakaaro-koretia ranei, i hapa ranei i a ia te mahi. Penei hoki me te tangata ka eke ki runga ki te waka a tetahi tangata, na, tahuri ana te waka i te mahi kuware, mate ana te tangata eke; ka meinga ano tenei hei mahi he na te tangata i tahuri ai te waka; he mahi whakaarokore tikanga mo te tangata eke ki te hariata, huri taupoki ana, whara ana tona tinana, me he mahi whakaarokore ia na te tangata nana te hariata i taupoki ai.

Tetahi hoki; me he kuri ngau, kararehe nanakia ranei, ka rere ki te tangata, mate ana te tangata ra i taua kararehe; na, ka iri teuei hei he mo te tangata nana te kararehe, mehemea i mohio ia he tikanga pera to taua kararehe i mua iho. Tena, me he mea pupuri pai tana kuri, hei tiaki mo te kainga, a haere he ana, haere whakaarokore ana te tangata ki reira i te po, ngaua ana; na, ekore e meinga hei he mo te tangata nana taua kuri; na te tangata hoki i poauau ki te haere tupato kore ki reira.

(III.) Ko nga mahi he, tona panga, kei te ingoa pai o te tangata. Tetahi; ko nga kupu whakaheke ingoa, e korerotia ngakau-kinotia ana. Na. ko nga wahi enei e meinga ai te puakanga o nga kupu whakaheke ingoa hei Hara-Hiwhiri e tika te whakawa. Me he mea he kupu whakapae i te tangata ki tetahi hara e whiua nei e te Ture te tangata mea i taua tu hara, penei me te tangata ka korerotia e tera, nana i whangai tetahi tangata ki te kai whakatmate, nana ranei i oati- teka; na, ka meinga tenei hei Hara-Hiwhiri. A, tetahi, he kupu whakaheke, whakatutua i te tangata i runga i tana mahi whakahaere tikanga ki te Iwi; penei me te Kai-whakarite whakawa ka korerotia e tetahi tangata, e wharara ana tana whakarite whakawa, c tango ana ranei i te Utu whakapati. Ka meinga tenei hei Hara-Hiwhiri.

Kei nga kupu tu a whakapae ki te Hara e whiua ana e te Ture, a kahore i tino whakapae rawa, me whakakite atu e te tangata whakawa, he mate ano i pa ki a ia i te puakanga o aua kupu ka tika ai hei mea whakawa: ki te kore he mate, ekore e meinga hei hara, ara, ekore e tika tana tono ki te Kooti-whakawa. Kei te penei hoki; mehemea ka tu a whakapae te kupu a tetahi mo tetahi wahine, he whakapae hara puremu, a peia ana taua wahine i te whare i noho ai ia, peheatia ana ranei tona kitenga i te mate, na taua kupu tu a whakapae ano; na, ka meinga ano hei Hara-Hiwhiri, ka tika hei take tono whakautu ki te Kooti-whakawa. Me he Kai-whakaako tangata Maori ranei, tu a whakapae teka ana te kupu mona, he mahi he tana, na, whakamutua ana tana mahi whakaako, na taua kupu tu a whakapae ano; na, ka meinga ano hei Hara-Hiwhiri; ka tika ano hei mea whakawa.

Otira, mehemea he tikanga whakaako, he tikanga aroha, te tikanga i whakapuakina ai aua kupu whakaheke, e kore e tika hei mea whakawa, ta te mea, kihai i korerotia ngakau-kinotia. Kua meatia nei hoki i te timatanga, ko nga kupu whakaheke ingoa anake e korerotia ngakau-kinotia ana, ko enei e meinga hei mahi he e tirohia e te Ture. A, he pera ano hoki nga kupu e korerotia tikatia ana e te tangata mo tetahi atu tangata: penei me te tangata ka korero ki te Kai-whakarite-whakawa i etahi kupu mo tetahi atu tangata; ahakoa he kupu ia e hoki ai te ingoa pai o taua tangata, kahore he he o tenei, me he whakaatuatu tana i nga tikanga korero mo tetahi mea ka tika nei kia korerotia ki te Kai-whakarite-whakawa. Tetahi hoki, me he mea ehara i te kupu teka, a ka taea e te tangata karo whakawa, ara, e te tangata nana te kupu, taea ana e ia tana kupu whakaheke ra te whakapono, kia pono tonu; na, kahore he tikanga a te Kooti-whakawa mo te tangata i korerotia ra, ta te mea ekore te Ture e mea i tetahi tangata kia utu i te kupu pono, ahakoa kupu whakakino ingoa, kupu whakaheke i te tu o te tangata.

Na, tetahi tikanga mo te whakawa i enei tu mahi he; kaua e whakaroaina. Ki te tukua kia pahure nga tau erua i muri i te korerotanga o aua kupu whakakino ingoa, page 43 heoi, kua kapi te ara ki te whakawa. Kei etahi, mea takitahi nei, e ahei ana te waiho kia roa engari, kei nga tini mcatanga, e kore e ahei te waiho.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

Raipere.

Tetahi mahi he, tona panga, kei te ingoa pai o te tangata, ko te Pukapuka-raipere, whakakino-ingoa nei, ka tuhia, ka taia ranei, tukua ana hei matakitaki ma te tini; ara, ko nga mea o roto, koia nei ko nga mea puta ngakau kino, whakakino ingoa nei ano. Ahakoa ia te puakina te tino kupu-whakakino e ahei te whakawa taua kupu, tena, me he mea he whakakino, he whakatutua i te tangata ta taua mea ki roto ki nga kanohi o ona hoa tangata, whakahe ranei i a ia, mea ranei kia kataina ai e te tangata; ahakoa mea ta ki te perehi, mea tuhituhi a reta ranei; mea whakaahua ranei; ka meinga ano hei Raipere. E wahi-rua ana hoki tenei hara, te Raipere; he Hara-Hiwhiri tetahi wahi, he Hara-Kirimina tetahi. Tirohia te Upoko korero i nga Hara-Kirimina "Raipere." 57.

Tetahi mahi he, tona panga, kei te ingoa pai o te tangata; ko te tangata ka kawe ngakau kino, take kore, i tetahi tangata ki te whakawa. He tikanga whakautu nui to te Ture mo tenei mahi he. Otira, ma te taea e te tangata-whakawa te whakakite atu, kahore rawa he take ahua tika i kawea ai ia e tera kia whakawakia, ma reira anake ka tika ai tana whakawa i a ia, tana tono ki te kooti-whakawa kia whaiututia mai.

E wha enei mea mana e tika ai te whakawa a te tangata i tetahi atu tangata mo tenei hara, ara, mo ta tera kawenga ngakau kino, take kore, i a ia ki te whakawa mo te Hara-Kirimina; ma enei mea ewha kia kitea anaketia hei take, ka tahi ka tika he whakawa ma tenei.

1.Kaua e whai take ahua tika mo ta tera whakawa i tenei.
2.Kia teka ta tera whakapaenga i tenei.
3.Kia whai ngakau kino tera, te tangata nana i kawe he ki te whakawa, ki tenei.
4.Kia pa ano he he ki tenei, ki te tangata i kawea hetia ki te whakawa e tera, he mea pa ki a ia no taua whakawakanga ano; pa ki tona tinana ranei, i wharehereheretia; ki tona ingoa pai ranei, i korerotia kinotia; ki ona rawa ranei, i pau i taua whakawakanga.

Kotahi tenei mahi he, tona panga, kei to te tangata tikanga rangatira, ara, kei tona tikanga e meinga nei e te Ture ko ia tonu tona rangatira. Ko te Whareherehere take kore a tetahi tangata i tetahi. He tikanga ano tetahi a te Ture hei whiu i te tangata nana tenei hara, he Hara-Kirimina hoki. A, he tikanga ano tetahi a te Ture hei whakaora i te tangata ake i Wharehereheretia takekoretia; ko tera, nana te mahi he ki a ia, ka whakawakia, ka tonoa ki te Akihana Hiwhiri; kia utua e ia nga rawa o tenei i ngaro i tona Wharehereheretanga.

Erua enei mea mana e tuturu ai tenei mahi he, ara, e tika ai kia meinga hei Whareherehere takekore na tetahi tangata i tetahi.

1.Ko tona tinana kia puritia maoritia.
2.Ko te puritanga kia tika ke i ta te Ture.

Ka puritia te tinana o te tangata, ka meinga, kua Wharehereheretia; ahakoa whareherehere nei ano, whare noa iho ranei, te whare i puritia ai ki reira; ahakoa ranei ko te herehere i te tangata ki waenga huanui, pupuri maori ai ki reira; ka meinga, he Whareherehere ta tera i a ia. Na, ka kiia, he Whareherehere takekore, tika ke hoki i a te Ture, me he mea pokanoa, kahore hoki he tikanga i tera i herea ai, i puritia ai tenei e ia.

Me korero e tatou i konei tetahi tu mahi he, tona panga, kei o te tangata tikanga motuhake e noho nei ia i te ao; ara, te mahihe, tona panga, kei a ia tane, kei a ia wahine, kei a ia matua, kei a ia tamaiti.

E toru enei nga mahi he ki te tangata, tona panga, kei a ia tane.

1.Ko te tango pokanoa i tana hoa wahine kia riro.page 44
2.Ko te moe puremu i a ia.
3.Ko te patu, ko te tukino i a ia.
1.Ko te tango pokanoa i te hoa wahine a tetahi tangata. Erua nga tikanga o tenei mahi he. Tetahi, he mea tinihanga, he mea whakawai te wahine; tetahi, he mea tango maori. Heoi, ki ta te Ture titiro, he tango maori ano raua rua, ara, he mea to, ta te mea, ki ta te Ture tikanga, kahore ma te wahine whakaae. Ko te tikanga whakaora mo te tane, me Akihana, ara, me whakawa; a, ka riro ano he whakautu i a ia mo te tangohanga.
2.Ko te moe puremu i te hoa wahine a tetahi tangata, He tino Hara-Hiwhiri tenei, he he nui rawa ano hoki. He tikanga whakautu ano ta te Ture mo tenei he, me Akihana e te tane, ara, me whakawa te tangata puremu. Ko te tikanga o te utu e whakaritea e te Kooti, ekore e tuturu ki te ritenga kotahi. Kei etahi, ka nui ano; kei etahi, ka iti ano. Ka tirohia te tu o te tane tupu, o te tane whaiaipo, i rangatira ranei i ware ranei, i whairawa ranei, i rawa-kore ranei; kei reira hoki tetahi wahi. Ka tirohia hoki to raua ritenga i tu ai raua tetahi ki tetahi, he whauaunga ranei, he tangata ke ranei, he aha ranei; kei reira tetahi wahi. Ka tirohia ta te tane whaiaipo, he pehea ranei tana whakawai, i nui rawa ranei, i aha ranei; kei reira ano tetahi wahi. Ka tirohia to te wahine tikanga whakahaere, me tona ahua i mua ake i te puremutanga, he wahine noho pai ranei, aha ranei; kei reira ano tetahi wahi Ka tirohia te tikanga whakahaere a tana tane tupu ki a ia i mua ake i te puremutanga, i tikanga pai ranei, i atawhai-kino ranei; kei reira ano tetahi wahi. Me he mea, ha kitea, na te tane i timata te mahi puremu; ka meinga tenei hoi whakahokinga mo te utu ki a ia. Me he mea, ka kitea, he mea whakaae nana te puremutanga ki tana wahine, kua mahue rawa ranei tona hoa wahine i a ia, noho wehewehe rawa ana raua i te wa i puremutia ai; na, kahore he tikanga whakawa ma te tane, ekore e tu he Akihana mana. Na, kei nga whakawakanga penei, ma te mea kia kitea i tino marenatia ano te tane ki tana wahine, ka tika ai te whakawa, ka tu ai te Akihana. Kei nga tini whakawakanga, kati ano kia kitea, ko te korero noa iho o nga tangata, nana, na taua tangata tera wahine, ko to raua noho tahi hoki, hei meatanga, kua marenatia ano.
3.Ko te patu, ko te tukino i te hoa wahine a tetahi tangata. Me he mea, he Huaki noa iho, he Patu noa iho, he Here noa iho ranei na te tangata i te hoa wahine a tetahi; na, he tikanga whakaora ano ta te Ture; me Akihana ano; me tono ki te Kooti-whakawa kia homai he whakautu. Ko raua tahi, ko te tane raua ko tana wahine, me whakakotahi hei "Tangata whakawa." Otira, me he mea i tino kino rawa te patunga, te tukinotanga, mate ana te wahine, mahuetia ana te tane i runga i te mate o tona wahine; na, ka motu haketia ano e te Ture he whakautu ki a ia, me Akihana whakawa e ia te tangata nana i tukino tana wahine; mana kotahi tana Akihana.

Ki te whakawaia te kotiro e tetahi tangata, moea tahaetia iho o ia; e ahei ano kia Akihanatia taua tangata e te matua tupu o taua kotiro, e tona kai tiaki ranei: a, ka riro mai ano he wbakautu. Heoi te mea mana kia kitea, hei tikanga e tu ai te Akihana, ara, te whakawa, ko nga tau o te kotiro kihai i tae ki te 21, i te moenga tahaetenga ai e taua tangata. Tena, me he mea i neke ake i te 21 nga tau o te kotiro i te wahi i moea tahaetia ai; na, me whakakite atu e tona matua, e tona kai tiaki ranei, i a ia ano taua kotiro e noho ana i te wahi i moea tahaetia ai, a raru ana ia i te mahuetanga o ana mahi i mahi ai ia ki a ia, no tona peratanga; ma tenei kia tino kitea ka tu ai he Akihana mana, ka tika ai tana whakawa i te tangata nana taua kotiro i whakawai.

Na, kei te whakaritenga i te utu e te Kooti whakawa, ka tirohia ano tona whakama, i meinga nei tenei kia whakama, i te mahi he a tera ki tana kotiro; kei reira hoki tetahi wahi. A, me titiro ano nga tikanga whakahaere o tetahi, o tetahi; me pera hoki me te tikanga whakawa puremu i korerotia ake nei; kei reira hoki, kei te tikanga whakahaere a te kotiro, a nga matua; kei reira tetahi wahi e hoki ai te whakautu ki te tangata whakawa. Kotahi tenei mea kia mohiotia; kahore he whakawa ma te wahine i peratia; ekore e tu he Akihana mana; erangi ano ma tana matua, ma tona kai-tiaki, te Akihana, ara, te tono ki te Kooti-whakawa kia whaiuturia taua mahi he; ta te mea hoki, e kore e tika te ki, he mate to te wahine i taua mahi he, i te whakaae nei hoki ia; erangi, he mate to tona kai-atawhai i noho ai ia, i mahi nei ia ki a ia; a, ma taua kai-atawhai ano te Akihana-whakawa.

page 45

Tenei tetahi tikanga a te Ture. Ka rohea te takiwa e tika ai te Akihana-whakawa mo te Hara-hiwhiri. Kia taea te wahi i whakaritea e te Ture hei rohe; na, kahore he whakawa ki tua atu. He tini nga tikanga whakarite rohe penei; he mea ano, ko tona rohe; he mea ano, ko tona rohe. Heoi, me whakaatu i konei ko nga tino tikanga pera ekore nei e tika kia mahue, erangi, kia mohiotia ano e nga tangata Maori.

Ko te take i whakatakotoria ai enei tikanga rohe whakawa e te Ture; he mea tetahi, kei awangawanga tonu, no wai ranei no wai ranei tera oneone, tera mea, tera mea, erangi, kia whai-tuturutanga tona take; tetahi, kia ata noho ai te iwi; tetahi, hei arai mo te mahi oati teka; tetahi, he mea kia taea nga korero me nga tikanga o te mea e kawea ana kia whakawakia, kia whakaputaina hoki i te mea kei te ora ano te hunga i kite, i mohio, ki ona tikanga, i te mea ano hoki kei te maharatia ano e ratou; kei kore e rohea tona takiwa e tika ai kia whakawakia, ka tukua kia roa noa atu, ekore e taea taua hunga i kite, i mohio, te whakatu ki te whakawakanga, kua riro, he wahi ke, kua mate ranei, kua wareware ranei i a ratou nga korero me nga tikanga o taua mea.

Na, tetahi rohe, ko to te Nama: rohea ana e te Ture tona takiwa e tika ai te Akihana-whakawa ki te ono tau. Na, ki te mea ka taka ki tua o te ono tau no te namanga; no te homaitanga utu ranei i runga i taua nama; no te tuhinga ranei ki te pukapuka i te whaka-aetanga kia utua; kaore e tika te Akihana. Kahore a te Ture wahi ki te tangata nana nga rawa i tera, nona hoki te he ki te waiho roa. E pera ana hoki te tikanga mo nga Kawenata-whakaae a nga tangata, tetahi ki tetahi; ki te hapa ta tetahi, a meinga ana e tetahi kia whakawakia, me hohoro te whakawa i roto i nga tau e ono.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

Te Whenua.

Na, ko te tikanga mo nga Akihana-whakawa mo te whenua, ekore e korerotia i konei, ta te mea, he tikanga ke to te tangata Maori tikanga mo tona whenua, he tikanga ke to te Pakeha; a, ekore e tau ta te Pakeha ture whenua hei ture mo nga whenua Maori e mau nei te tikanga Maori i runga. Erangi, ki te mea ka rite to te Maori tikanga mo te whenua ki to te Pakeha, ka tahi ka tika, me tiki ki to te Pakeha Ture he tikanga mo te whenua hei whakarite i nga tautohetohe whenua e tautohetohe nei nga tangata Maori, tetahi ki tetahi, e whawhai nei tetahi iwi ki tetahi iwi. Ara, me he mea kua oti te wehewehe ki tera, ki tera, tana pihi, tana pihi, kia whai take pera hoki te tangata Maori ki tana pihi whenua me to te Pakeha take ki tona pihi; ara, mehemea he take ia e ahei te arotau atu e te Ture; katahi ka tika kia waiho i runga i te Ture Pakeha he whakaritenga. He ture pai rawa, tika rawa hoki ia, a, kahore he tautobetohenga whenua a te Pakeha i kore e ahei te wha-karite pai e tana Ture. Tenei ake pea uru ai te tangata Maori ki to te Pakeha tikanga mo te whenua, ka tahi ka tau te Ture ki a raua tahi, hei tiaki i tera tangata i tera tangata o raua tahi i runga i tona wahi oneone.

Heoi; kua tae nei te aro ki te whakaatuatu i etahi o nga tikanga nunui o to Ingarani Ture, a ki te taea enei ka oti nei te tuhituhi, te ata arotau marire e te tangata Maori e korero ana i tenei Pukapuka, tena ia e whakaae, he Ture tino tika to te Pakeha, a, he pai rawa ia mehemea e whakaaetia ana e whakamana ana e raua tahi, e te Pakeha, e te Maori ano hoki.

Tera atu ano etahi tikanga o te Ture. Tetahi, mo te Kawenata Wira a te tangata, ara, mo te pukapuka whakarite i ona whenua, i ona rawa, kia waiho ki a wai ranei ki a wai ranei i muri i a ia, ina mate ia. Tera ano hoki ona tikanga mo era atu tini mea. Heoi. me waiho era mo etahi atu rangi. Kaati i konei, ko enei kua whakaatuaturia nei.

page 46