The Laws of England, Compiled and translated into the Māori language.
Ko Nga Hara-Hiwhiri
[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]
page 39Ko Nga Hara-Hiwhiri
He Upoko whakaatuatu tenei i a te Ture tikanga mo nga Hara-Hiwhiri; ara, mo nga meatanga he a te tangata e whai hara ai ia ki tana hoa tangata, ki tona kotahi ake.
Ko nga Hara-Kirimina, ara, nga meatanga he a te tangata e whai hara ai ia ki te Iwi nui tonu, kua oti te whakaatuatu a te Ture tikanga mo era, me nga whiu kua oti te whakarite mo ia hara, mo ia hara.
Me he mahi he ia e whai hara ai ki te Iwi nui tonu; tona ingoa, he Hara-Kirimina; tona tikanga, me whiu te tangata nana. Tena, he hara ki te tangata kotahi ake, takoto ke ana tona tikanga; me whakautu, me whai utu ki te tangata i mate i taua meatanga he, ara, i taua Hara Hiwhiri.
Ko nga Kooti-whakawa ka oti ake nei te korero, he mea whakarite hei whakawa, hei whiu i nga Hara Kirimina; hei whakaora hoki, hei whakawhai-utu i te tangata e mate ana i te Hara-Hiwihri. A, he tikanga nui ano tenei ha te Ture; kaua tetahi tangata e whakawa i tona ake mea. Kaua rawa ia e kape i ta te Ture, e whakarite tikanga whakaora mona, c rapu utu ranei mo tona matenga i te hara o tera tangata; erangi, me rapu ke ia ki nga Kooti-whakawa hei whakaora.
Otira, e pai ana ano ma te tangata i mate, raua ko te tangata nana te mahihe, e korero tahi, a, ta raua whakaae noa ki tetahi tikanga whakaoti mo ta raua wahi totohe; e pai ana, me whakaoti ki runga ki ta raua, kaua e kawea ma te Kooti e whakawa. He pai rawa tenei; heoi ano hoki te mea i kawea ai ki te Kooti-whakawa, ko te kore e taea te whakarite pai e raua ake, e te hunga nana te ngangare.
Ko te tikanga i meatia ake nei, kaua rawa tetahi tangata e mea tikanga whakaora i a ia i te mahi he a tetahi tangata ki a ia, erangi, me waiho ma te Ture, he tika ano; erangi, me kape ia etahi meatanga he a te tangata. Hei etahi meatanga he, ka tika ano ma te tangata a ia ano e whakaora; ekore hoki e ahei te tatari ki ta te Ture. Me korero i konei nga wahi c tika ai ma te tangata ake a ia ano e whakaora.
1. | He tika te karo patu a tetahi tangata e tika mai ana ki a ia ranei, ki tana hoa marena ranei, ki tana tamaiti ranei, ki ona matua tupu ranei. Ki te reia kinotia mai ia e tetahi tangata, enei piringa ranei ona, tona tinana ranei, ona mea ranei; e pai ana kia pana atu taua tangata e ia: rere kaha mai, pana kaha atu, rere kino mai, pana kino atu; kahore ia e he; erangi ka tau te he ki te tangata nana i timata te taututu. Ekore ano hoki e tika kia riria te karo a te tangata i te patu a tera e tika mai ana ki a ia. Erangi, me ata tupato te meatanga; me waiho i runga i te tikanga karo anake, o te arai kau i te kino e homai ana e tera; kei mahue te ingoa karo kau, arai kau, ka riro i te ahua rere kino a tenei ki tera; ka riro tenei hex hoatu kino ki tera; na, katahi ia ka he, ka whai hara ki te Ture. |
2. | He tika kia tikina atn kia tangohia mai e te tangata ona taonga riro i tetahi atu tangata te tango pokanoa; tona hoa wahine ranei, tamaiti ranei, i puritia hetia e tetahi; tangata. E pat ana ma te tangata nana e tiki atu e tango noa mai i te wahi i kitea ai e ia; engari, me tango marire ano e ia, a ki te kore e riro mai te tango marire, kaua e tangohia; me whai ki te Ture ano hei tiki, hei whakahoki mai. Ara, me he penei hoki: ko. taku hoiho pea ka riro te tango; kitea rawatia ake e au, kei waenga parae, kei te huanui haerenga tangata ranei, kei tetahi atu wahi ranei e haerea noatia ana e te tangata: na, me tiki me tango noa mai ki a au. Engari me he mea kei roto i te taiepa o te kainga o tetahi tangata, kei roto ranei i tana where hoiho, e kore e tika kia haere noa au ki roto ki te taiepa o taua tangata, tiki atu ai i taku hoiho i runga i tona whenua. kia wahi ranei au i tana whore hoiho; erangi, me rapu e au ki te Ture, mana e whakahoki mai taku hoiho. Te take i peneitia ai te whakaritenga; kei taututu, kei ngangare. He manawnpa hoki no te Ture ki te rangimarino, ara, ki te ata noho o te Iwi, kei oho, kei taututu; erangi kia ata noho tonu nga tangata. Na reira i whakaarohia ai, he mea iti te taonga o te tangata kotahi, he mea nui te rangimarino o te Iwi; a, ekore e tika kia pokarekarea taua rangimarino e te tangata kotahi, ahakoa tana taonga. Tetahi; kei waiho ma te tangata ake a ia ano e whakaora, kua he noa iho nga tikanga o te Ture, kua riro i te kaha Maori te tikanga,page 40 |
3. |
Tetahi e tika ai ma te tangata ake a ia ano e whakaora, he whakaatea raruraru Nuihana. He kupu tenei, te Nuikana, mo nga tini mea pokanoa, mea whakararu kino i te tangata, e homai'pokanoatia mai ana e tetahi atu tangata ki tona aroaro; na. he tika tana whakaatea i taua Kino Nuihana, mehemea e ahei te whakaatea marire, kauaka he kino e ara i tana mahi whakaatea, kauaka hoki he whakakino noa mana i tetahi mea o te tangata nana taua Kino-Nuihana e whakaateatia ra e ia. He Kino-Nuihana ki te tangata ake etahi; he Kino-Nuihana ki te Iwi nni tonu etahi. Mehemea ka whakaturia pokanoatia e tetahi tangata he mea arai i te matapahi o taku whare; he Kino-Nuihana tera ki te tangata ake, ara ki a au ake; na, e pai ana taku whakaatea marire i taua kino, kei waiho ki toku aroaro. Tena, me he mea ka whakapaea te huarahi nui a Te Kuini; he kino Nuihana ki te Iwi nui tonu tena; a e pai ana ma nga tangata katoa o Te Kuini e tiki atu, e whakaatea marire i taua Kino-Nuihana. Otira, ekore e mahia noatia iho tenei tikanga; kei nga wahi anake ia e kore e taea taua kino te whakaririka kau e te tangata. Erangi, te mea tika rawa, me whai atu ki te Ture ano, ara, ki nga Kooti-whakawa mana e whakaatea. |
4. |
Tetahi e tika ai ma te tangata ake a ia ano e whakaora; ko nga kararche a tetahi tangata e pokanoa ana e whakakino ana ki runga ki tona kainga, mahinga kai, kaari ranei; e lika ana kia mau i a ia, ka whiu ki roto ki te Tokiari-pauni, pupuri ai ki reira kia utua ra ano te kino i meatia e aua kararehe. Tukua ana tenei wahi e te Ture, he maharatangn iho, me i peneitia, me a kau atu ki waho ka kimi ai i te hunga nana aua kararehe; ekore pea e kitea; kitea ranei, ka whakawareware pea, ehara i a ia nga kararehe nana i tapoko ki taua kainga-whakakino ai. Otira, me he taiepa pakaru te taiepa, he tatau ranei i waiho kia tuwhera, i tapoko ai; ekore e tika kia tokiaritia. Na, ki te tokiaritia tikatia nga kararehe a tetahi tangata, kaua ia e pokanoa ki te tiki maori atu, kei whai Hara Kirimina ia. (Tirohia Nga Hara Kirimina, "Wawahi Tokiari-pauni." 73.) Ekore e tika kia wkakainahia kia ahatia ranei e ia nga kararehe e tangohia ana, e tokiaritia ana e te tangata mo te whakakino kainga. Engari ma te tangata nana i tuku ki te tokiari e whangai ano, kei mate i te kai; me utu ia e te tangata nana te kararehe, ina tikina atu e ia. Erua nga utu mana. Ko te utu mo te kino i meatia e ratou; ko te utu mo te kai i ora ai ratou ki te Tokiari, i te wahi e ngaro atu ana ia, kahore nei i tac mai ki te whakaputa lika ki waho. |
1. | Ko te karo patu. |
2. | Ko te tiki i tana mea riro pokanoa. |
3. | Ko te whakaatea raruraru. |
4. | Ko te Tokiari i te kararehe pokanoa, whakakino i tona kainga. |
Me tahuri tatou inainei ki te korero i nga Hara Hiwhiri heoi nei tona tikanga whakaora me rapu ki nga Kooti whakawa kua oti nei te whakarite mo tera mahi.
Tona tikanga e riro mai ai, me tono e te tangata. He ingoa ano to te Pakeha mo tenei tono; he "Akilana" ara, he tono i te whakawa. Heoi ra, me penei pea te whakamaoritanga, ko te "Tangata-whakawa" te tangata tono;—a ko te "Tangata-karo-whakawa" te tangata e meatia ana kia whakawakia. Na, mehemea he moni na tetahi tangata kei tetahi atu tangata, a kahore e homai e tera ki te tono noa atu, a meatia ana e tenei kia whakaputaina e te Whakawa; na, ka "Akihanatia; ara, ka haere ia ki te Kooti-whnkawa, ka tono kia homai te Hamene, hei tiki atu i te tangata i a ia ana moni, kia whakarnngona e te Kooti a raua korero, kia whakaritea hoki. Na, me he korero kawenata na tetahi tokorua, hapa ana ta tetahi; he mahi ranei i whakaaetia kia mahia e tera; he moni ranei kua whakaaetia kia homai; he aha ranei, he aha ranei, te mea i whakaaetia, hapa ana, kahore e rite ki te kupu o te kawenata; na, ka Akihanatia, ka peratia ano. Ka tonoa e te tangata i ngaro tona taonga ranei, moni ranei, i taua hapanga, kia homai e te Kooti-whakawa he tikanga whakaora i a ia; ara, kia homai he utu e tera. Mehemea ranei, he hanga nona ake e puritia hetia ana e tetahi tangata, ka Akihanatia ano, kia whakahokia mai tana mea
page 41e te Kooti-whakawa. Me he mea ranei, ka mate tetahi tangata he tikanga taikaha na tera, i huakina kinotia mai hoki, a mea ana te tangata i te mate, kia whai utu tera ki a ia; na, ka Akihanatia ano. Otira, kei nga wahi katoa e mea nei te tangata kia homai he utu mo te mate ki tona tinana, ki tona rawa ranei, i whakapangia mai e tetahi atu tangata, ka meatia peratia; a ko te ingoa o taua meatanga, he Akihana-hiwhiri.
Na, me titiro e tatou inaianei nga tu mahi he, tona panga, kei te tangata, mea whaka-kino i a ia i runga i nga tino wahi i meinga nei te Ture hei tiaki mona.
Ko tetahi o aua tino wahi, koia tenei; ko te tangata kia noho marama, wehi kore, ki te he homai
(I.) | Ki tona ora, ka tahi; ara, kei whakamatea noatia ia. |
(II.) | Ki te he homai ki tona tinana, ka rua: ara, hei whakamamaetia noatia. |
(III.) | Ki te he homai ki tona ingoa pai, ka toru; ara, kei whakakinoa noatia e tetahi tangata. |
Ko tetahi tino wahi ano, e tiakina nei te tangata e te Ture, ko to te tangata tikanga e meinga nei, koia ano tona rangatira hei mea i a ia kia noho, kia haere ki tana wahi i pai ai: kaua e herea pokanoatia; kaua e ahatia e tetahi atu tangata. Ko nga tino wahi enei o te tangata e tiakina nei ia e te Ture.
(I.) | Ko te tuatahi; me korero nga mahi he, tona panga, kei te ora o te tangata, e ora nei ia ki te ao; koia ko te whakamate ho i te tangata kia mate rawa. Na, ekore enei tu mahi he e meinga hei Hara Hiwhiri kau, erangi, hei Hara Kirimina ia; he Hara nui rawa ano hoki enei, he hara nui noa atu ia ki te aroaro o Te Atua, o te tangata ano hoki. Ekore e korerotia i konei te tikanga mo enei; erangi, kei te Wahi Tuatahi o te Pukapuka nei, kei te wahi e korerotia nei te tikanga mo nga Hara Kirinma. |
(II.) | Ko te tuarua; me korero nga mahi he, tona panga, kei te tinana o te tangata. Ta te Ture tikanga mo enei, e wahi rua ana. Ka meinga hei Hara-Kirimina ano.tetahi wahi, hei Hara ki te Iwi nui tonu;—a ka meinga hei Hara Hiwhiri ano hoki tetahi wahi, e tika nei kia rapua e te tangata i mate tetahi tikanga whakaora mona. Na, ko te wahi i meinga hei Hara-Kirimina, ekore tona tikanga e korerotia i konei; erangi me titiro te wahi e korerotia na nga Hara-Kirimina. Ko te wahi i meinga hei Hara-Hiwhiri, ko tera te mea e korerotia tona tikanga i konei. |
Ko te meatanga o aua mahi he, tona panga, kei te tinana o te tangata, a meinga ana hoki hei Hara-Hiwhiri tetahi wahi, he penei.
1. | Ko te Huaki, rere-kino nei ki te tangata, mea ai ki te patu i a ia, whakahopo kau ia, te u te patu. Penei me te tangata ka ara tona ringa hei moto, tona rakau ranei hei patu, i tetahi tangata; ka tuku ranei i tana patu, i tana moto, hemo ana, kahore i u ki te tangata; ka meinga tenei hei Huaki. Ehara tenei i te mea nui; ekore e meinga kia nui te whakautu mo tenei: a, kei te mea hangahanga noa iho, kahore kau he utu ki te tangata i huakina peneitia. |
2. | Ko te Patu i te tangata. Mehemea ka tino pa te ringaringa o te tangata ki tetahi tangata, me fe riri ano, me te whakaaro ano kia pa tona ringa ki a ia; ka meinga he Patu nana. I peratia e te Ture, ta te mea, ekore e ahei te whakariterite mo te pa kaha o te ringa, mo te pa kaha iti iho, mo te pa kaha iti iho; na reira, meinga ana, kaua rawa e pa te ringa ki te tangata i runga i te riri; me tapu rawa tona tinana; kaua rawa e ahatia e tetahi atu tangata. |
3. | Ko te patu i te tangata kia Whara kino tona tinana. He nekenga ake tenei no tera i korerotia ake nei, no te Patu kau. |
Engari, kia rongo mai ki te tikanga e meinga ai enei hei Hara e tika ai te whakawa: me mea pokanoa ia, ara, me puta ke i ta te Ture te meatanga. Ina hoki, kei etahi meatanga, kahore e meinga hei hara; ara, kei te tangata he tikanga kei a ia hei mea i te pera. Ko te matua ka ata whiu i tana tamaiti; ekore e meinga tenei hei Huaki, hei patu e riria e te Ture. Ko te Kai-whakaako ranei ka ata whin i te tamaiti e whakaakona ana e ia; c kore e meinga hei hara, ta te mea, he tikanga ano kei a ia hei pera; kahore ona he.
page 42Kei era atu wahi hoki, he tikanga ano kei te tangata hei mea i enei i korerotia ake nei; tana mea noa ake; kahore he Hara ki te Ture e whakairihia ki a ia.
A, kei te penei hoki; me he tangate ka haere mai ki te tango pokanoa i aku taonga, ekore au e he ina pa taku ringa ki te pana i a ia, kei riro aku mea i a ia te tango; a ki te tohe kino ia, me te kaha maori ano, e kore au e he ki te patua atu e ahau kia wawe te haere. Tetahi hoki, he panga no te ringa o tetahi Apiha i runga i te tikanga o tana mahi-Apiha; ekore e meinga hei Hara; ina hoki, kei te mea penei; he tangata pea ka hoihoi ki roto ki te Whare-karakia, ma te kai-tiaki o te Whare-karakia e ate pana ki waho; ekore ia e he.
Ko etahi he e pa ana ki te tinana o te tangata, ehara i te mea na te tangata i atamahi marire hei mahi he; engari, he mea hua mai i roto i tetahi mahi ana i makia whakaaro-koretia ranei, i hapa ranei i a ia te mahi. Penei hoki me te tangata ka eke ki runga ki te waka a tetahi tangata, na, tahuri ana te waka i te mahi kuware, mate ana te tangata eke; ka meinga ano tenei hei mahi he na te tangata i tahuri ai te waka; he mahi whakaarokore tikanga mo te tangata eke ki te hariata, huri taupoki ana, whara ana tona tinana, me he mahi whakaarokore ia na te tangata nana te hariata i taupoki ai.
Tetahi hoki; me he kuri ngau, kararehe nanakia ranei, ka rere ki te tangata, mate ana te tangata ra i taua kararehe; na, ka iri teuei hei he mo te tangata nana te kararehe, mehemea i mohio ia he tikanga pera to taua kararehe i mua iho. Tena, me he mea pupuri pai tana kuri, hei tiaki mo te kainga, a haere he ana, haere whakaarokore ana te tangata ki reira i te po, ngaua ana; na, ekore e meinga hei he mo te tangata nana taua kuri; na te tangata hoki i poauau ki te haere tupato kore ki reira.
(III.) Ko nga mahi he, tona panga, kei te ingoa pai o te tangata. Tetahi; ko nga kupu whakaheke ingoa, e korerotia ngakau-kinotia ana. Na. ko nga wahi enei e meinga ai te puakanga o nga kupu whakaheke ingoa hei Hara-Hiwhiri e tika te whakawa. Me he mea he kupu whakapae i te tangata ki tetahi hara e whiua nei e te Ture te tangata mea i taua tu hara, penei me te tangata ka korerotia e tera, nana i whangai tetahi tangata ki te kai whakatmate, nana ranei i oati- teka; na, ka meinga tenei hei Hara-Hiwhiri. A, tetahi, he kupu whakaheke, whakatutua i te tangata i runga i tana mahi whakahaere tikanga ki te Iwi; penei me te Kai-whakarite whakawa ka korerotia e tetahi tangata, e wharara ana tana whakarite whakawa, c tango ana ranei i te Utu whakapati. Ka meinga tenei hei Hara-Hiwhiri.
Kei nga kupu tu a whakapae ki te Hara e whiua ana e te Ture, a kahore i tino whakapae rawa, me whakakite atu e te tangata whakawa, he mate ano i pa ki a ia i te puakanga o aua kupu ka tika ai hei mea whakawa: ki te kore he mate, ekore e meinga hei hara, ara, ekore e tika tana tono ki te Kooti-whakawa. Kei te penei hoki; mehemea ka tu a whakapae te kupu a tetahi mo tetahi wahine, he whakapae hara puremu, a peia ana taua wahine i te whare i noho ai ia, peheatia ana ranei tona kitenga i te mate, na taua kupu tu a whakapae ano; na, ka meinga ano hei Hara-Hiwhiri, ka tika hei take tono whakautu ki te Kooti-whakawa. Me he Kai-whakaako tangata Maori ranei, tu a whakapae teka ana te kupu mona, he mahi he tana, na, whakamutua ana tana mahi whakaako, na taua kupu tu a whakapae ano; na, ka meinga ano hei Hara-Hiwhiri; ka tika ano hei mea whakawa.
Otira, mehemea he tikanga whakaako, he tikanga aroha, te tikanga i whakapuakina ai aua kupu whakaheke, e kore e tika hei mea whakawa, ta te mea, kihai i korerotia ngakau-kinotia. Kua meatia nei hoki i te timatanga, ko nga kupu whakaheke ingoa anake e korerotia ngakau-kinotia ana, ko enei e meinga hei mahi he e tirohia e te Ture. A, he pera ano hoki nga kupu e korerotia tikatia ana e te tangata mo tetahi atu tangata: penei me te tangata ka korero ki te Kai-whakarite-whakawa i etahi kupu mo tetahi atu tangata; ahakoa he kupu ia e hoki ai te ingoa pai o taua tangata, kahore he he o tenei, me he whakaatuatu tana i nga tikanga korero mo tetahi mea ka tika nei kia korerotia ki te Kai-whakarite-whakawa. Tetahi hoki, me he mea ehara i te kupu teka, a ka taea e te tangata karo whakawa, ara, e te tangata nana te kupu, taea ana e ia tana kupu whakaheke ra te whakapono, kia pono tonu; na, kahore he tikanga a te Kooti-whakawa mo te tangata i korerotia ra, ta te mea ekore te Ture e mea i tetahi tangata kia utu i te kupu pono, ahakoa kupu whakakino ingoa, kupu whakaheke i te tu o te tangata.
Na, tetahi tikanga mo te whakawa i enei tu mahi he; kaua e whakaroaina. Ki te tukua kia pahure nga tau erua i muri i te korerotanga o aua kupu whakakino ingoa, page 43 heoi, kua kapi te ara ki te whakawa. Kei etahi, mea takitahi nei, e ahei ana te waiho kia roa engari, kei nga tini mcatanga, e kore e ahei te waiho.