Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Laws of England, Compiled and translated into the Māori language.

Ko Nga Hara-Hiwhiri

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

page 39

Ko Nga Hara-Hiwhiri

He Upoko whakaatuatu tenei i a te Ture tikanga mo nga Hara-Hiwhiri; ara, mo nga meatanga he a te tangata e whai hara ai ia ki tana hoa tangata, ki tona kotahi ake.

Ko nga Hara-Kirimina, ara, nga meatanga he a te tangata e whai hara ai ia ki te Iwi nui tonu, kua oti te whakaatuatu a te Ture tikanga mo era, me nga whiu kua oti te whakarite mo ia hara, mo ia hara.

Me he mahi he ia e whai hara ai ki te Iwi nui tonu; tona ingoa, he Hara-Kirimina; tona tikanga, me whiu te tangata nana. Tena, he hara ki te tangata kotahi ake, takoto ke ana tona tikanga; me whakautu, me whai utu ki te tangata i mate i taua meatanga he, ara, i taua Hara Hiwhiri.

Ko nga Kooti-whakawa ka oti ake nei te korero, he mea whakarite hei whakawa, hei whiu i nga Hara Kirimina; hei whakaora hoki, hei whakawhai-utu i te tangata e mate ana i te Hara-Hiwihri. A, he tikanga nui ano tenei ha te Ture; kaua tetahi tangata e whakawa i tona ake mea. Kaua rawa ia e kape i ta te Ture, e whakarite tikanga whakaora mona, c rapu utu ranei mo tona matenga i te hara o tera tangata; erangi, me rapu ke ia ki nga Kooti-whakawa hei whakaora.

Otira, e pai ana ano ma te tangata i mate, raua ko te tangata nana te mahihe, e korero tahi, a, ta raua whakaae noa ki tetahi tikanga whakaoti mo ta raua wahi totohe; e pai ana, me whakaoti ki runga ki ta raua, kaua e kawea ma te Kooti e whakawa. He pai rawa tenei; heoi ano hoki te mea i kawea ai ki te Kooti-whakawa, ko te kore e taea te whakarite pai e raua ake, e te hunga nana te ngangare.

Ko te tikanga i meatia ake nei, kaua rawa tetahi tangata e mea tikanga whakaora i a ia i te mahi he a tetahi tangata ki a ia, erangi, me waiho ma te Ture, he tika ano; erangi, me kape ia etahi meatanga he a te tangata. Hei etahi meatanga he, ka tika ano ma te tangata a ia ano e whakaora; ekore hoki e ahei te tatari ki ta te Ture. Me korero i konei nga wahi c tika ai ma te tangata ake a ia ano e whakaora.

1.He tika te karo patu a tetahi tangata e tika mai ana ki a ia ranei, ki tana hoa marena ranei, ki tana tamaiti ranei, ki ona matua tupu ranei. Ki te reia kinotia mai ia e tetahi tangata, enei piringa ranei ona, tona tinana ranei, ona mea ranei; e pai ana kia pana atu taua tangata e ia: rere kaha mai, pana kaha atu, rere kino mai, pana kino atu; kahore ia e he; erangi ka tau te he ki te tangata nana i timata te taututu. Ekore ano hoki e tika kia riria te karo a te tangata i te patu a tera e tika mai ana ki a ia. Erangi, me ata tupato te meatanga; me waiho i runga i te tikanga karo anake, o te arai kau i te kino e homai ana e tera; kei mahue te ingoa karo kau, arai kau, ka riro i te ahua rere kino a tenei ki tera; ka riro tenei hex hoatu kino ki tera; na, katahi ia ka he, ka whai hara ki te Ture.
2.He tika kia tikina atn kia tangohia mai e te tangata ona taonga riro i tetahi atu tangata te tango pokanoa; tona hoa wahine ranei, tamaiti ranei, i puritia hetia e tetahi; tangata. E pat ana ma te tangata nana e tiki atu e tango noa mai i te wahi i kitea ai e ia; engari, me tango marire ano e ia, a ki te kore e riro mai te tango marire, kaua e tangohia; me whai ki te Ture ano hei tiki, hei whakahoki mai. Ara, me he penei hoki: ko. taku hoiho pea ka riro te tango; kitea rawatia ake e au, kei waenga parae, kei te huanui haerenga tangata ranei, kei tetahi atu wahi ranei e haerea noatia ana e te tangata: na, me tiki me tango noa mai ki a au. Engari me he mea kei roto i te taiepa o te kainga o tetahi tangata, kei roto ranei i tana where hoiho, e kore e tika kia haere noa au ki roto ki te taiepa o taua tangata, tiki atu ai i taku hoiho i runga i tona whenua. kia wahi ranei au i tana whore hoiho; erangi, me rapu e au ki te Ture, mana e whakahoki mai taku hoiho. Te take i peneitia ai te whakaritenga; kei taututu, kei ngangare. He manawnpa hoki no te Ture ki te rangimarino, ara, ki te ata noho o te Iwi, kei oho, kei taututu; erangi kia ata noho tonu nga tangata. Na reira i whakaarohia ai, he mea iti te taonga o te tangata kotahi, he mea nui te rangimarino o te Iwi; a, ekore e tika kia pokarekarea taua rangimarino e te tangata kotahi, ahakoa tana taonga. Tetahi; kei waiho ma te tangata ake a ia ano e whakaora, kua he noa iho nga tikanga o te Ture, kua riro i te kaha Maori te tikanga,page 40
3.

Tetahi e tika ai ma te tangata ake a ia ano e whakaora, he whakaatea raruraru Nuihana.

He kupu tenei, te Nuikana, mo nga tini mea pokanoa, mea whakararu kino i te tangata, e homai'pokanoatia mai ana e tetahi atu tangata ki tona aroaro; na. he tika tana whakaatea i taua Kino Nuihana, mehemea e ahei te whakaatea marire, kauaka he kino e ara i tana mahi whakaatea, kauaka hoki he whakakino noa mana i tetahi mea o te tangata nana taua Kino-Nuihana e whakaateatia ra e ia.

He Kino-Nuihana ki te tangata ake etahi; he Kino-Nuihana ki te Iwi nni tonu etahi.

Mehemea ka whakaturia pokanoatia e tetahi tangata he mea arai i te matapahi o taku whare; he Kino-Nuihana tera ki te tangata ake, ara ki a au ake; na, e pai ana taku whakaatea marire i taua kino, kei waiho ki toku aroaro.

Tena, me he mea ka whakapaea te huarahi nui a Te Kuini; he kino Nuihana ki te Iwi nui tonu tena; a e pai ana ma nga tangata katoa o Te Kuini e tiki atu, e whakaatea marire i taua Kino-Nuihana.

Otira, ekore e mahia noatia iho tenei tikanga; kei nga wahi anake ia e kore e taea taua kino te whakaririka kau e te tangata. Erangi, te mea tika rawa, me whai atu ki te Ture ano, ara, ki nga Kooti-whakawa mana e whakaatea.

4.

Tetahi e tika ai ma te tangata ake a ia ano e whakaora; ko nga kararche a tetahi tangata e pokanoa ana e whakakino ana ki runga ki tona kainga, mahinga kai, kaari ranei; e lika ana kia mau i a ia, ka whiu ki roto ki te Tokiari-pauni, pupuri ai ki reira kia utua ra ano te kino i meatia e aua kararehe. Tukua ana tenei wahi e te Ture, he maharatangn iho, me i peneitia, me a kau atu ki waho ka kimi ai i te hunga nana aua kararehe; ekore pea e kitea; kitea ranei, ka whakawareware pea, ehara i a ia nga kararehe nana i tapoko ki taua kainga-whakakino ai. Otira, me he taiepa pakaru te taiepa, he tatau ranei i waiho kia tuwhera, i tapoko ai; ekore e tika kia tokiaritia.

Na, ki te tokiaritia tikatia nga kararehe a tetahi tangata, kaua ia e pokanoa ki te tiki maori atu, kei whai Hara Kirimina ia. (Tirohia Nga Hara Kirimina, "Wawahi Tokiari-pauni." 73.)

Ekore e tika kia wkakainahia kia ahatia ranei e ia nga kararehe e tangohia ana, e tokiaritia ana e te tangata mo te whakakino kainga. Engari ma te tangata nana i tuku ki te tokiari e whangai ano, kei mate i te kai; me utu ia e te tangata nana te kararehe, ina tikina atu e ia. Erua nga utu mana. Ko te utu mo te kino i meatia e ratou; ko te utu mo te kai i ora ai ratou ki te Tokiari, i te wahi e ngaro atu ana ia, kahore nei i tac mai ki te whakaputa lika ki waho.

Na, ka oti nei te korero nga wahi e tika ma te tangata ake a ia ano e whakaora. Koia nei:
1.Ko te karo patu.
2.Ko te tiki i tana mea riro pokanoa.
3.Ko te whakaatea raruraru.
4.Ko te Tokiari i te kararehe pokanoa, whakakino i tona kainga.

Me tahuri tatou inainei ki te korero i nga Hara Hiwhiri heoi nei tona tikanga whakaora me rapu ki nga Kooti whakawa kua oti nei te whakarite mo tera mahi.

Tona tikanga e riro mai ai, me tono e te tangata. He ingoa ano to te Pakeha mo tenei tono; he "Akilana" ara, he tono i te whakawa. Heoi ra, me penei pea te whakamaoritanga, ko te "Tangata-whakawa" te tangata tono;—a ko te "Tangata-karo-whakawa" te tangata e meatia ana kia whakawakia. Na, mehemea he moni na tetahi tangata kei tetahi atu tangata, a kahore e homai e tera ki te tono noa atu, a meatia ana e tenei kia whakaputaina e te Whakawa; na, ka "Akihanatia; ara, ka haere ia ki te Kooti-whnkawa, ka tono kia homai te Hamene, hei tiki atu i te tangata i a ia ana moni, kia whakarnngona e te Kooti a raua korero, kia whakaritea hoki. Na, me he korero kawenata na tetahi tokorua, hapa ana ta tetahi; he mahi ranei i whakaaetia kia mahia e tera; he moni ranei kua whakaaetia kia homai; he aha ranei, he aha ranei, te mea i whakaaetia, hapa ana, kahore e rite ki te kupu o te kawenata; na, ka Akihanatia, ka peratia ano. Ka tonoa e te tangata i ngaro tona taonga ranei, moni ranei, i taua hapanga, kia homai e te Kooti-whakawa he tikanga whakaora i a ia; ara, kia homai he utu e tera. Mehemea ranei, he hanga nona ake e puritia hetia ana e tetahi tangata, ka Akihanatia ano, kia whakahokia mai tana mea

page 41

e te Kooti-whakawa. Me he mea ranei, ka mate tetahi tangata he tikanga taikaha na tera, i huakina kinotia mai hoki, a mea ana te tangata i te mate, kia whai utu tera ki a ia; na, ka Akihanatia ano. Otira, kei nga wahi katoa e mea nei te tangata kia homai he utu mo te mate ki tona tinana, ki tona rawa ranei, i whakapangia mai e tetahi atu tangata, ka meatia peratia; a ko te ingoa o taua meatanga, he Akihana-hiwhiri.

Na, me titiro e tatou inaianei nga tu mahi he, tona panga, kei te tangata, mea whaka-kino i a ia i runga i nga tino wahi i meinga nei te Ture hei tiaki mona.

Ko tetahi o aua tino wahi, koia tenei; ko te tangata kia noho marama, wehi kore, ki te he homai

(I.)Ki tona ora, ka tahi; ara, kei whakamatea noatia ia.
(II.)Ki te he homai ki tona tinana, ka rua: ara, hei whakamamaetia noatia.
(III.)Ki te he homai ki tona ingoa pai, ka toru; ara, kei whakakinoa noatia e tetahi tangata.

Ko tetahi tino wahi ano, e tiakina nei te tangata e te Ture, ko to te tangata tikanga e meinga nei, koia ano tona rangatira hei mea i a ia kia noho, kia haere ki tana wahi i pai ai: kaua e herea pokanoatia; kaua e ahatia e tetahi atu tangata. Ko nga tino wahi enei o te tangata e tiakina nei ia e te Ture.

(I.)Ko te tuatahi; me korero nga mahi he, tona panga, kei te ora o te tangata, e ora nei ia ki te ao; koia ko te whakamate ho i te tangata kia mate rawa. Na, ekore enei tu mahi he e meinga hei Hara Hiwhiri kau, erangi, hei Hara Kirimina ia; he Hara nui rawa ano hoki enei, he hara nui noa atu ia ki te aroaro o Te Atua, o te tangata ano hoki. Ekore e korerotia i konei te tikanga mo enei; erangi, kei te Wahi Tuatahi o te Pukapuka nei, kei te wahi e korerotia nei te tikanga mo nga Hara Kirinma.
(II.)Ko te tuarua; me korero nga mahi he, tona panga, kei te tinana o te tangata. Ta te Ture tikanga mo enei, e wahi rua ana. Ka meinga hei Hara-Kirimina ano.tetahi wahi, hei Hara ki te Iwi nui tonu;—a ka meinga hei Hara Hiwhiri ano hoki tetahi wahi, e tika nei kia rapua e te tangata i mate tetahi tikanga whakaora mona. Na, ko te wahi i meinga hei Hara-Kirimina, ekore tona tikanga e korerotia i konei; erangi me titiro te wahi e korerotia na nga Hara-Kirimina. Ko te wahi i meinga hei Hara-Hiwhiri, ko tera te mea e korerotia tona tikanga i konei.

Ko te meatanga o aua mahi he, tona panga, kei te tinana o te tangata, a meinga ana hoki hei Hara-Hiwhiri tetahi wahi, he penei.

1.Ko te Huaki, rere-kino nei ki te tangata, mea ai ki te patu i a ia, whakahopo kau ia, te u te patu. Penei me te tangata ka ara tona ringa hei moto, tona rakau ranei hei patu, i tetahi tangata; ka tuku ranei i tana patu, i tana moto, hemo ana, kahore i u ki te tangata; ka meinga tenei hei Huaki. Ehara tenei i te mea nui; ekore e meinga kia nui te whakautu mo tenei: a, kei te mea hangahanga noa iho, kahore kau he utu ki te tangata i huakina peneitia.
2.Ko te Patu i te tangata. Mehemea ka tino pa te ringaringa o te tangata ki tetahi tangata, me fe riri ano, me te whakaaro ano kia pa tona ringa ki a ia; ka meinga he Patu nana. I peratia e te Ture, ta te mea, ekore e ahei te whakariterite mo te pa kaha o te ringa, mo te pa kaha iti iho, mo te pa kaha iti iho; na reira, meinga ana, kaua rawa e pa te ringa ki te tangata i runga i te riri; me tapu rawa tona tinana; kaua rawa e ahatia e tetahi atu tangata.
3.Ko te patu i te tangata kia Whara kino tona tinana. He nekenga ake tenei no tera i korerotia ake nei, no te Patu kau.

Engari, kia rongo mai ki te tikanga e meinga ai enei hei Hara e tika ai te whakawa: me mea pokanoa ia, ara, me puta ke i ta te Ture te meatanga. Ina hoki, kei etahi meatanga, kahore e meinga hei hara; ara, kei te tangata he tikanga kei a ia hei mea i te pera. Ko te matua ka ata whiu i tana tamaiti; ekore e meinga tenei hei Huaki, hei patu e riria e te Ture. Ko te Kai-whakaako ranei ka ata whin i te tamaiti e whakaakona ana e ia; c kore e meinga hei hara, ta te mea, he tikanga ano kei a ia hei pera; kahore ona he.

page 42

Kei era atu wahi hoki, he tikanga ano kei te tangata hei mea i enei i korerotia ake nei; tana mea noa ake; kahore he Hara ki te Ture e whakairihia ki a ia.

A, kei te penei hoki; me he tangate ka haere mai ki te tango pokanoa i aku taonga, ekore au e he ina pa taku ringa ki te pana i a ia, kei riro aku mea i a ia te tango; a ki te tohe kino ia, me te kaha maori ano, e kore au e he ki te patua atu e ahau kia wawe te haere. Tetahi hoki, he panga no te ringa o tetahi Apiha i runga i te tikanga o tana mahi-Apiha; ekore e meinga hei Hara; ina hoki, kei te mea penei; he tangata pea ka hoihoi ki roto ki te Whare-karakia, ma te kai-tiaki o te Whare-karakia e ate pana ki waho; ekore ia e he.

Ko etahi he e pa ana ki te tinana o te tangata, ehara i te mea na te tangata i atamahi marire hei mahi he; engari, he mea hua mai i roto i tetahi mahi ana i makia whakaaro-koretia ranei, i hapa ranei i a ia te mahi. Penei hoki me te tangata ka eke ki runga ki te waka a tetahi tangata, na, tahuri ana te waka i te mahi kuware, mate ana te tangata eke; ka meinga ano tenei hei mahi he na te tangata i tahuri ai te waka; he mahi whakaarokore tikanga mo te tangata eke ki te hariata, huri taupoki ana, whara ana tona tinana, me he mahi whakaarokore ia na te tangata nana te hariata i taupoki ai.

Tetahi hoki; me he kuri ngau, kararehe nanakia ranei, ka rere ki te tangata, mate ana te tangata ra i taua kararehe; na, ka iri teuei hei he mo te tangata nana te kararehe, mehemea i mohio ia he tikanga pera to taua kararehe i mua iho. Tena, me he mea pupuri pai tana kuri, hei tiaki mo te kainga, a haere he ana, haere whakaarokore ana te tangata ki reira i te po, ngaua ana; na, ekore e meinga hei he mo te tangata nana taua kuri; na te tangata hoki i poauau ki te haere tupato kore ki reira.

(III.) Ko nga mahi he, tona panga, kei te ingoa pai o te tangata. Tetahi; ko nga kupu whakaheke ingoa, e korerotia ngakau-kinotia ana. Na. ko nga wahi enei e meinga ai te puakanga o nga kupu whakaheke ingoa hei Hara-Hiwhiri e tika te whakawa. Me he mea he kupu whakapae i te tangata ki tetahi hara e whiua nei e te Ture te tangata mea i taua tu hara, penei me te tangata ka korerotia e tera, nana i whangai tetahi tangata ki te kai whakatmate, nana ranei i oati- teka; na, ka meinga tenei hei Hara-Hiwhiri. A, tetahi, he kupu whakaheke, whakatutua i te tangata i runga i tana mahi whakahaere tikanga ki te Iwi; penei me te Kai-whakarite whakawa ka korerotia e tetahi tangata, e wharara ana tana whakarite whakawa, c tango ana ranei i te Utu whakapati. Ka meinga tenei hei Hara-Hiwhiri.

Kei nga kupu tu a whakapae ki te Hara e whiua ana e te Ture, a kahore i tino whakapae rawa, me whakakite atu e te tangata whakawa, he mate ano i pa ki a ia i te puakanga o aua kupu ka tika ai hei mea whakawa: ki te kore he mate, ekore e meinga hei hara, ara, ekore e tika tana tono ki te Kooti-whakawa. Kei te penei hoki; mehemea ka tu a whakapae te kupu a tetahi mo tetahi wahine, he whakapae hara puremu, a peia ana taua wahine i te whare i noho ai ia, peheatia ana ranei tona kitenga i te mate, na taua kupu tu a whakapae ano; na, ka meinga ano hei Hara-Hiwhiri, ka tika hei take tono whakautu ki te Kooti-whakawa. Me he Kai-whakaako tangata Maori ranei, tu a whakapae teka ana te kupu mona, he mahi he tana, na, whakamutua ana tana mahi whakaako, na taua kupu tu a whakapae ano; na, ka meinga ano hei Hara-Hiwhiri; ka tika ano hei mea whakawa.

Otira, mehemea he tikanga whakaako, he tikanga aroha, te tikanga i whakapuakina ai aua kupu whakaheke, e kore e tika hei mea whakawa, ta te mea, kihai i korerotia ngakau-kinotia. Kua meatia nei hoki i te timatanga, ko nga kupu whakaheke ingoa anake e korerotia ngakau-kinotia ana, ko enei e meinga hei mahi he e tirohia e te Ture. A, he pera ano hoki nga kupu e korerotia tikatia ana e te tangata mo tetahi atu tangata: penei me te tangata ka korero ki te Kai-whakarite-whakawa i etahi kupu mo tetahi atu tangata; ahakoa he kupu ia e hoki ai te ingoa pai o taua tangata, kahore he he o tenei, me he whakaatuatu tana i nga tikanga korero mo tetahi mea ka tika nei kia korerotia ki te Kai-whakarite-whakawa. Tetahi hoki, me he mea ehara i te kupu teka, a ka taea e te tangata karo whakawa, ara, e te tangata nana te kupu, taea ana e ia tana kupu whakaheke ra te whakapono, kia pono tonu; na, kahore he tikanga a te Kooti-whakawa mo te tangata i korerotia ra, ta te mea ekore te Ture e mea i tetahi tangata kia utu i te kupu pono, ahakoa kupu whakakino ingoa, kupu whakaheke i te tu o te tangata.

Na, tetahi tikanga mo te whakawa i enei tu mahi he; kaua e whakaroaina. Ki te tukua kia pahure nga tau erua i muri i te korerotanga o aua kupu whakakino ingoa, page 43 heoi, kua kapi te ara ki te whakawa. Kei etahi, mea takitahi nei, e ahei ana te waiho kia roa engari, kei nga tini mcatanga, e kore e ahei te waiho.