Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Laws of England, Compiled and translated into the Māori language.

Upoko Whakaatuatu i Nga Tikanga — O Etahi O — Nga Hara-Kirimina

page break

Upoko Whakaatuatu i Nga Tikanga
O Etahi O
Nga Hara-Kirimina.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

page 31

Upoko Whakaatuatu i Nga Tikanga o Etahi o Nga Hara-Kirimina.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

1. Apatakihana.—Tango pokanoa i te Kotiro. *

Me he mea ka tangohia ka puritia ranei tetahi wahine takakau, he whai na te hunga tango ki te taonga; tangohia ana, puritia ana taua wahine, kahore hoki ia i whakaae, he mea hoki na te hunga tango kia marenetia kia moea ranei e ia: na, he Hara-Kirimina ano tenei e ahei ana te Iniraiti ki te Kooti-Hupirimi. Heoi te tikanga o tenei, kei te wahine whai-rawa, tangohia pokanoatia ana e te tangata, he mea nana kia riro ai i a ia ona rawa. Kei te wahine kahore ona rawa, peratia ana, tangohia pakanoatia ana, tera ke te tikanga, me Iniraiti te tangata tango mo te Hara "Huaki." (Tirohia Nga Hara-Kirimina, "Huaki" 9.) Tetahi, me whakatakoto ki runga ki te tikanga Hara-Hiwhiri, me tono ki te Kooti-whakawa kia homai tetahi tikanga whakaora mona ka mate nei i te mahi he a te tangata nana i tango pakanoa, ara, i taua "Here-take-he" i a ia. (Tirohia Nga Hara-Hiwhiri.)

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

3. Akihehori.

Hunga Uru-hara. Te tikanga o te Akihehori o te tangata Uruhara: Ko te tangata kahore ia i reira i te meatanga ai o te Hara-Wheroni, engari he panga ano tona ki taua Hara i mua ranei i muri ranei i te meatanga ai.

Me he mea i reira ano tetahi tangata e whakauru ana e whakakaha ana, ekore tera e meinga hei Akihehori; engari, ka meiuga nana pu ano taua Hara-wheroni, a ka penatia ano te Iniraiti mona ki te Kooti Hupirimi.

No mua te urunga, no muri te meatanga i te Hara-wheroni, he Akihehori ano. Ara, ko te tangata kahore ia i reira i te meatanga o te Hara-wheroni e tetahi, engari nana i whakataki, i whakaako ranei, i whakahau ranei, i whakakaha ranei, te hunga nana taua Hara-wheroni. Kei nga Hara-Kirimina ehara nei i te wheroni, ka meinga te Hunga-uru i mua i te meatanga, nana pu ano taua hara.

No mua te meatanga i te Hara-wheroni, no muri te urunga, he Akihehuri ano. Ara, ko te tangata ka mohio ki te meatanga o te Hara-wheroni e tetahi tangata, a ka tango ki taua tangata, ka whakaora, ka whakamauru, ka whakamarie, ka whakauru ranei i a ia, he arai i nga tikanga o te Ture nui; ahakoa na taua tangata pu te Hara-wheroni i mea, he tangata uru kau ranei ia i mua i te meatanga ai. Me he tuku kau ia i te tangata nana te Hara-wheroni kia mawhiti atu, ekore e meinga te hunga tuku hei Akihehori. Kei nga Hara-Kirimina iti iho i te Wheroni, kahore he Akihehori i muri i te meatanga ai.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

4. Whakapae Hara-Kirimina.

Kia marama te titiro ki tenei Hara: ehara i te mea ko te whakapae kau, ko te mea kau ranei na te tangata, tena e whakapaea e ia tetehi atu tangata ki te Hara-Kirimina; hua atu mekore take ahua tika, me mea ranei na taua tangata whakapae kia homai ai he moni e tera. Me he mea whai take ahua tika ki te whakaaro iho o te tangata e mea ai tona whakaaro he Hara-Kirimina ta tetahi tangata, me whakaatu ano e ia ki tetahi Kai-whakarite-whakawa, kahore ona he; engari, ka kore e whakaaturia e ia ka tahi ka he. Me he ngakau whanoke tona i whakapaea ai, i whakawehiwehingia ai ranei ki te whakapae, ka he ano ia. Tena, he whakapaenga i meatia i runga i te whakaaro tika, ekore tera e riria e te Ture.

Ki te mea te tangata i whakapaea peratia i runga i te whakaaro tika, ahakoa te tika te hara i whakapaea ki a ia, ki te mea ia kia whahawakia te tangata nana i whakapae, ekore e tika. He Kai-awhina te Ture mo te tangata e mea ana ki te hapai ki te whakamana i a ia.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

5. Taututu-Awhirei.

Ko te hunga e mea ana i tenei Hara, i te Huaki ranei, e pai ana kia whakataua e te Kai-whakarite-whakawa kia ata noho, a, kaua e tukua ki te "Whareherehere. (Tirohia Nga Hara-Kirimina, "Whakatau kia ata noho" 69.)

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

page 32

8. Arahona.—Tahu Whare, aha, aha.

Me ngakau kino, me aro marire atu te tangata ki te mea i tenei Hara e meinga ai he Arahona. Me he mea aitua noa, whakaarokore ranei, ekore e meinga hei Hara-wheroni. Ta te Ture i titiro ai, ko te whakaaro o te tangata i mea ai ia i tetahi aha.

Me he mea i wera te whare i tetahi tangata, he mea aitua noa, me whakatakoto tona whakawa ki runga ki to te Hara-Hiwhiri tikanga whakawa. Ina hoki me he penei, he tangata ka haere ki te pupuhi manu, mea noa iho; na, aitua ana, he ahi no tana pu ka ka ki nga rau o te whare, wera ana. Na, ekore tenei e meinga hei Hara-wheroni.

Engari, he aronga ano na te tangata ki te mea i tetahi Wheroni, tupono noa, wera noa i a ia te whare o tetahi; ka meinga tenei hei Arahona. Ina hoki me he penei; haere ana te tangata ki te tahu i te whare o tetahi tangata, ka ke ana tona ahi ki te whare o tera atu tangata; ka meinga ano tenei hei Arahona. Me te penei ranei; tahu marire ana te tangata i tona ake whare, wera ana te whare o tetahi atu tangata i tutata ki tona, i tu ranei ki te wahi e tino mohiotia ana ekore e ora tera mehemea ka wera tenei; na, ka meinga tenei hei Arahona.

I tu a rite ano ta Mohi whakaritenga mo te mea penei, are, kia waiho i runga i te tikanga whakautu, ara, i runga i te tikanga whakawa Hara-Hiwhiri. "Ki te toro atu te ahi, a ka pono ki nga manuka, a ka pau nga puranga witi, te witi ranei e tu ana, te maara ranei; me ata whakautu e te tangata nana i tahu te ahi." (Ekoruhe 22. 6.)

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

9. Huaki.—Here Kino ki te Tangata.

Ko te tangata ka whakauru ka whakaako atu ki tetahi e mea ana i tenei Hara, e ahei ana kia peratia ia me te tangata nana pu te Hara.

Ka meinga ano hei Huaki, me he mea ka whakakihia te kuri kia ngau i tetahi tangata.

Ka meinga ano hei Huaki me he mea ka haere hoiho tetahi tangata i runga i tetahi ka akina whakaarotia ranei ki te kaata, whara iho te tangata.

Ka meinga hei Huaki ki te pa te ringa o te tangata ki te kotiro, he tikanga puremu, ki te mea kihai te kotiro i whakaae.

Ka meinga hei Huaki me he mea he tautakitahi ana tetahi tokorua, u ana te patu, te moto ranei, a tetahi o raua ki tetahi atu tangata, he mea ohia noa.

Me he mea kei te mahi tetahi Katipa, kei te pehi, kei te whakaatiati i te ririri, turia ana mai e tetahi tangata; he mea nana, he arai i ta taua katipa; e pai ana kia hopu te katipa i taua tangata.

Ki te tomo kino te tangata ki roto ki te whare o tetahi, e pai ana kia peia maoritia mai e te tangata nona te whare. Engari me i tomo pai marire atu ki te whare, me matua korero kia haere ki waho, ka tika ai tana pei maori mai. Ko te mea tika ia, ki te pokanoa mai tetahi tangata, me matua korero marire ki a ia kia haere atu, kia kaati ranei tana mahi pokanoa, a kaua e timata te patu i a ia, ahakoa pokanoa mai te panga o taua tangata ki a ia ki ona mea ranei. Ki te kore te tangata e rongo, e whakamutu i tana mahi pokanoa, me pa pai nga ringaringa ki te pana i a ia, kauaka hei te pana kino; waiho mana e whakanehenehe mai, ka whakakaha i te pana. Ko te mea pai rawa ia, me he mea e ahei ana te waiho, me waiho ma te Ture ano.

Tetahi tikanga o te Huaki, e ahei ana te whakarite ki runga ki te tikanga whakautu. (Tirohia Nga Hara Hiwhiri.)

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

15. Utu-Whakapati.

Tenei ta te Ture o Mohi i mea ai mo tenei wahi. "Kaua e whakapeautia ketia te whakariteritenga whakawa; kaua hoki e whakaaro ki te tangata, kaua ano hoki e tango i te Utu whakapati: he mea whakamatapo hoki te Utu whakapati i nga kanohi o te hunga mohio, mana hoki e peau ke ai nga kupu a te hunga tika." (Tiuteronomi, 16. 19.)

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

19. Ki-Whakatara.—Tuno Whawhai.

Ki te tono te tangata ki tetahi atu tangata kia whawhai raua; ki te haria ranei e tetahi tangata te kupu tono whawhai ki tetahi atu; ka meinga hei Hara mihitimina,—ahakoa te whawhai i muri. Ki te pataritari ranei i te tangata ki te pukapuka ki te aha ranei, he tikai marie nana kia whakatakariri ai, kia tono whawhai ai, he Hara-mihitimina. Ekore e tika hei whakaharakore mo te tangata mea i tenei hara, ko ia i pataritaria mai e tera i te tuatahi. E tau ana pea tenei hei tikanga mo te kanga maori. he tikai hoki, he mea whakatari riri, he pataritari hoki kia puta ai te ki tono whawhai. Ko te tangata nana te kanga e ahei ana te mea kia rapu hoa hei whakakapai mo tana kia pai tana whakahaere,—ara, ko nga hoa kia tuhituhi pukapuka whakaae kia ho atu moni ki a Te Kuini ki te tutu ano taua tangata.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

page 33

23. Kamapauna-Hara.

Kotahi te wahi i puta ke ai te tikanga o tenei Ture, kei te mea tahae na te tangata Maori. Kei te tahae pera e ahei ana kia peneitia, ma te Kai-whakarite whakawa Tuturu ia e whakaae; me utu e te tangata nana i tahae ki te Kooti-whakawa, kia tatakiwha te ritenga utu o nga mea i tahaetia, a ka tukua ia kia haere; ka ai taua whakautu hei whakakapi kia kaua e wharehereheretia.

Kei etahi Hara-Mihitimina ano hoki i mate ai tetahi tangata, penei me te Patu, me te Raipere ranci, ka tukua te tangata karo-whakawa raua ko te tangata nana te whakawa kia korero tahi i te mea kahore ano i puta te ki whakapa whiu a te Kooti. Na, ki te mea ka korero raua, ka hohou i to raua rongo, a ka mea te tangata whakawa, Heoiano; kua mutu tana; na, ka whakapangia te tangata hara ki te whiu iti noa iho; ara, ka whainetia kia kotahi pea herein.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

38. Eketohiana.

E kore rawa e tukua e te Ture tetahi Apiha whakahaere i ona tikanga kia tango moni mana ake, i runga i te tikanga o tana mahi Apiha, i te tangata noa.

Ma te Kuini nga utu whakawa katoa e tango, mo te Iwi ia. Waiho ano hei moni ma te Kawanatanga, hei whakahaere i nga tikanga pumau o te Ture kua takoto mai i mua.

Ma te Kuini ano hoki nga Utu-whaine katoa e tango, hei pera ano. Kei etahi meatanga, e whakaritea ana e te Ture kia hoatu hei whakautu mo te mate o te tangata whakawa i mate ai ia i te meatanga a te tangata hara; hei utu ano hoki, tetahi, ki te hunga nana i whakaatu, nana ranei i aha, i whakaponotia ai e te Kooti-whakawa te hara o te tangata hara. He wahi ano, he mea whakarite ano na te Ture kia peratia te Utu-whaine: he wahi ano, ka waiho ma te Kai-whakarite-whakawa te whakaaro. He mea ano, ka hoatu tonu; he mea ano, ko tetahi wahi anake ka peratia te hoatu.

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

55. Tahae-Raheni.

Ko te tikanga e mau nei inga Kai-whakarite whakawa, e tukua nei e ratou kia whakauturia tenei hara, ina meatia e nga tangata Maori, ehara tenei i te tikanga pumau. He whakangawaritanga ia mo naianei kau, mo te wahi e kuware nei nga tangata Maori. Kahore i pera te tikanga ki te Pakeha; ki te mea ka tahae ia, ka wharehereheretia; ekore rawa tona hara e tukua kia whakauturia ki te moni; erangi, ko ia ano hei utu. (Tirohia Kamapauna, 23. Upoko whakaatuatu.)

Me tino riro i tetahi tangata ke atu te mea i tangohia e kiia ai he Tahae-Raheni. He mea tango na te hoa wahine a tetahi tangata, e kore e meinga hei Raheni,—ta te mea, ko raua raua: kei te tane ano nga mea i tona hoa wahine.

Me he mea i tangohia pohehetia tetahi mea; i tangohia ranei i runga i te whakaaro he take tika hei tangohanga; i tangohia ranei me te whakaaro ano kia whakahokia ano ki te hunga nona; ekore e meinga hei Raheni. Otira, me he Tahae-Raheni ano i te tangohanga ai, ahakoa whakahokia te mea i tahaetia, ekore e ngaro tona tikanga Raheni, engari, he Tahae-Raheni ano ia.

Tahae-Roperi;—Pahua. Ki te kapohia atu te mea e mau ana i te tinana o te tangata, he mea muru te tangohanga i riro ai; ka meinga hei Roperi. Engari, he mea ano, he kapo noa atu ia, riro ana tetahi mea te tango, kahore he rarakatanga; kahore hoki he wharanga o te tinana, ekore e meinga hei Roperi.

Me he mea ka whakawehia te tangata kia homai tana mea, homai ana, riro ana i tera te tango, he Roperi ia. Pera me te tangata ka whakatakoto atu i te pu ki tetahi, wehi ana tera, homai ana e ia tana wati, tana moni ranei,—he Roperi ia. Me he mea ka kino te tinana o te tangata i te murunga ka whakanuia te whiu mo tera.

E ngari ia, he mea he ki te Ture te Taua Maori: ko nga mea riro i te taua, e riro tahae ana, he Tahae-Raheni ano ia. Ko te hunga nana i muru, e mea ana i te Hara Tahae-Raheni; ko te hunga e tango ana i aua mea, e tango ana i te mea riro tahae. Erangi he mea tiki atu he mea tango i runga i te Warati a tetahi Kai-whakarite-whakawa, he meatanga tika tena; he mea whakarite ano na te Ture. Ko te Taua Maori, he mea he; Ko tona ingoa, he Tahae-Raheni; he Hara-Kirimina. Kia kaha ta nga Kai-whakawa pehi, whakamutu i tenei mahi he, ratou ko nga Kai-whakahaere i o te Ture tikanga.

[ko te tohutoro i roto i te reo Māori]

page 34

59. Whakamate-Ohonoa.

Me whakaatuatu i konei a te Ture tikanga mo te whakamate tangata.

E toru nga tikanga o te whakamate tangata:—

1.Ko te whakamate e tika i te Ture te tangata nana.
2.Ko te whakamate e ora i te Ture te tangata nana.
3.Ko te whakamate i meatia wheronitia; ara, ko te whakamate kahore e ahei te whakatika te tangata nana, kia tika ia; kahore hoki e ahei te whakaora, kia kaua he whiu e pa ki a ia.

1. Ko te whakamate e tika te Ture te tangata nana, koia tenei. Kahore he ngakau hiahia o te tangata nana kia whakamate ia i te tangata, kahore ona aitua, kahore ona whakaarokore. He penei is; ko te tangata hara kua whakawakia; kiia iho ana e te tino Kaiwhakarite-whakawa, kia whakamatea; whakamatea ana e te Heriwhi; he whakamate tika tenei; e tika te tangata nana i whakamate, ara, te Heriwhi. Ehara i te ngakau hiahia nona; ehara i te aitua nona: ehara i te whakaaro-kore nona, i whakamatea ai e ia. Ehara ano hoki r a ia nana i whakamate, erangi, na te Ture; he Kai-mahi kau ia. Na, ka tika ia ina whakamatea peneitia tetahi tangata e ia. Erangi, ma te Heriwhi anake tenei mahi; he mea whakarite ano hoki ia mo tenei mahi. Tirohia Korero Timatanga, § 30, Heriwhi.

Ki te whakamatea e tetahi atu tangata, ehara nei i te Heriwhi, ahakoa ia he hara ano to te tangata ka whakamatea ra e tika ai te mate mona, ka meinga hei Whakamate-kohuru, he pokonoa hoki no tana whakamate.

Na, he whakamate tika ano etahi. Ara, me he penei; ko te Apiha Kai-whakahaere i te Ture nui, e mahi ana i nga tikanga o tana mahi Apiha, huakina mai ana, whakanehenehe mai ana te tangata ki a ia, mate ana i a ia taua tangata; ko te Apiha ranei e mea ana ki te hopu i te tangata e whakapaea ana ki te Hara-wheruni, whakanehenehe ana mai, mate ana taua tangata i te Apiha i te hopukanga:—ko te Apiha Kai-tiaki i nga herehere, i te whareherehere, i te arahanga ranei ki reira; huakina mai ana taua Apiha e nga herehere, mate ana etahi o ratou i a ia, i runga i tana meatanga arai i a ratou kei mawhiti atu. Otira, heoi te mea e whakatikaia ai tenei whakamatenga tangata, me kapi etahi ara ke atu e taea ai te wahi e whaia ana e taua Apiha. Ara, kia kore rawa he ara ke atu e taea ai e te Apiha taua tangata hara te hopu; kia kore rawa he ara ke atu e taea ai e te Apiha aua herehere te pupuri; ka tahi ka meinga he Whakamate ia e whakatikaia te tangata nana.

Tetahi whakamatenga tangata e whatakikaia e te Ture, koia tenei. Na tera aro kaha ki te mea i tetahi hara kino rawa, araia ana e tenei, mate ana tera; na, ka whakatikaia ano tenei e te Ture. Penei me tetahi tangata ka aro ki te muru kino i tenei, ki te kohuru ranei i a ia kia mate, ki te wahi ranei i te whare i te po, ki te tahu ranei ki te ahi kia wera ai; araia ana e tenei, mate ana tera i taua arainga; na, ka tukua ano tenei e te Ture, kahore e ahatia.

E kore tenei e tika ki te mea kahore i arongia tana hara e te tangata i runga i te kaha maori; ara, ki te penei me te tahae whenako noa iho nei; me te wahi i te whare i te awatea, me.kaua ia te aro ki te muru kino i te tangata hoki.

He whakamatenga ano tenei e whakatikaia e te Ture; ko te tangata ka to kino i te wahine kia takotoria e in, pana atu ana e te wahine, mate ana taua tangata i a ia; ka tika taua wahine i te Ture. A, penei hoki me he tangata ka anga ka penei ki tetahi wahine; pana atu ana e te tane, e te papa ranei o taua wahine, mate ana i taua pananga; na, ka tika ano tenei i te Ture. He tikanga ke ia ki te mea ka mau i te tane, i te papa ranei, e mce puremu ana raua, he mea whakaae te wahine; e kore e tika i konei te whakamate. Engari te mea i toia kinotia, moea iho; he taikaha, he tikanga hara wheroni hoki tena; ko tenei, kahore i pera. Kia ata mahara marire ki tenei; he mea ke ano, he mea ke ano: kei he; ki te kumea tenei tikanga ki nga wahi kahore nei e tau; ina hoki, e kore e rite tenei tikanga ki nga meatanga hara kahore nei i arongia i runga i te kaha maori.

2. Ko te whakamate tangata e ora i te Ture te tangata nana. Kei te mea urupa noa tetahi; kei.te tikanga whakaora i a ia ano tetahi. Ko te mea urupa noa, koia tenei; me he tangata e mahi pai ana i tana mahi, he mahi tika ano, kahore hoki ana whakaaro kino; mate ana tetahi tangata i a ia; penei hoki me te tangata kei te tapahi rakau, a, te akinga atu o tona ringaringa i te toki, ki te tapahi i te rakau, maunu ana te rino i te rakau, pono tonu atu ki tetahi tangata e tu ana i tahaki, a, mate iho. Pera ranei me te tangata ka haere ki te page 35pupuhi manu, aitua ana, tu ana te tangata i tana pu. Na, me he tangata ranei e noho ana i runga i te hoiho, whiua ana tana hoiho e tetahi atu tangata, rere atu ana, turakina ana tetahi; tamaiti, takahia ana e nga waewae o te hoiho, mate ana taua tamati; ekore e meinga hei hara mo te tangata i runga i te hoiho, kahore nei hoki ana mahi he. Erangi hei hara ia me te tangata nana i whiu te hoiho; ka meinga ano he "Whakamate-ohonoa" nana i te tangata. A he tikanga ano hoki tenei, kei te matenga tangata i te mahi takaro, huhuakore noa iho nei, a tetahi atu tangata; ka meinga ano hei hara pera mo taua tangata i mate ai. Ara, hei "Whakamate-ohonoa." Pera hoki me te tangata ka karaepaepa kowhatu i roto i te taone, ki te wahi haerenga tangata: a, tu ana ki te tahi, mate ana; na, hei hara pera ano ia mo taua tangata nana te kowhatu i karaepa; ekore e meinga hei mea urupa noa.

Tetahi whakamatenga tangata e ora i te Ture te tangata nana. Ko te tangata e karo ana i te patu whakamate mona a tetahi atu, mate ana i a ia taua tangata i rere mai ki te patu i a ia. He Karo-paru tenei. Otira, e kore e tika ma tenei e rere atu ki tera mo tana kino kua meatia mai ki a ia, meake ranei meatia. Erang e akina mai ana ano e tera, karohia atu ana e tenei, mate ana tera; na, ka taea ano tenei te whakaora e te Ture. Engari ma tenei e whakaeke, ka he; ta te mea, ko te Ture tera hei haerenga atu mana, ki te mea kua ahatia e tera, meake ranei ahatia e ia. No konei, heoi te wahi e tika ai tenei karo patu, kei te mea oho whakarere mai, oho tata tonu mai te patu a tera, a kua mate hoki tenei me i taria ta te Ture. No konei i meinga ai, heoi te wahi i tika ai te ki, he karo patu i mate ai tera tangata i tenei, a me whakaora tenei i te Ture; ara, kia tino kitea kahore kau rawa he rerenga mo tenei, kahore he pahuretanga atu i te patu a tera. Me ata tupato ano hoki, kei tino kaha te karo a tenei, kei tua huaki; kei riro i tenei te whakaeke i tera; kei meinga, na tenei te kino i hoatu ki tera.

Na, ka meinga ano he karo patu, a me ora i te Ture, kei te mea i mate i te karohanga a tenei i te patu whakamate a tera e tika mat ana ki tana hoa-marena, ki tana tamaiti tupu, ki tona ma tua tupu ranei.

3. Ko te whakamate tangata a meatia wheronitia ana, he mea ke tenei; kahore e rite ki era whakamate tangata kua korerotia ake nei. He whakamate ia i tetahi tangata, a kahore rawa nei he take e tika ai, kahore hoki he take e ora ai i te Ture te tangata nana i whakamate.

He penei te whakamate a te tangata i a ia ano.

He penei hoki te whakamate a te tangata i tetahi atu tangata. Ko te whakamate a te tangata i tetahi atu tangata ka wahi rua ano; koia enei, ko te "Whakamate-ohonoa," ko te "Whakamate-kohuru."

Ko te Whakamate-ohonoa, koia tenei. Ko te tangata ka kape i ta te Ture, ka whakamate i tetahi atu tangata; engari, kahore he ngakau kino ona i puakina ki waho i takoto ranei i roto. He mea ano, ka arongia; he mea ano, kahore i arongia. Ko te Whakamate-ohonoa kahore i arongia, koia tenei, ko te tangata e mea ana i tetahi aha ranei, aha ranei, tika ke nei i ta te Ture; otira e hara i te mea tikanga wheroni, mea ranei e maringi ai te toto; a, ka mate aitua noa iho tetahi tangata i a ia. Tetahi; ko te tangata e mea ana i tetahi aha ranei tika nei i te Ture, engari, kahore i ata tupato, mate aitua ana tetahi tangata i a ia. Otira, me he mea tikanga wheroni to tana meatanga, he mea whakatari toto maringi ranei; ka meinga tona hara hei Whakamate-kohuru ano.

Na, ki te ngangare tetahi tokorua, a muri iho ka whawhar, ka mamau ki a raua, mate ana tetahi; ka meinga hei Whakamate-ohonoa, me he mea kihai i whai takiwa te nganga-retanga te whawhaitanga, hei hokinga iho mo te ngakau whakatakariri. Tena, me he mea i whai takiwa ano; ka kitea ranei, he ngakau kino marire ano tona i rere atu ai ki te aki i tera; ka meinga hei Whakamate-kohuru. He mea noa ia ahakoa na tenei ranei, na tera ranei, te ringa pa wawe.

A, tetahi hoki; kei tetahi meatanga, ahakoa te whai takiwa, o to raua ngangaretanga o to raua whawaitanga, hei whakatatu iho mo te puku whakatakariri; tena, kitea nuitia ana nga tohu o te ngakau kino, he ngakau kohuru ano to te tangata i mate nei tora i a ia; na, ka meinga ano hei Whakamate-kohuru.

Me he mea ka ngangare tetahi tokorua, mamau iho ki a raua, waona ana; na, muri iho ka tikina e tetahi o raua tetahi maripi ki a ia, tetahi patu aha ranei e mate ai te tangata; na, ka whanga ano ki tana hoa ngangare, a pa ana ano hoki raua, ka whawhai hoki, mate ana tera i tenei, i te mea i a ia te maripi; na, he Whakamate-kohuru ano hoki tenei.

Me he men ka tino nui rawa te whakapataritari ki tetahi tangata, oho whakarere ana te whakatakariri, akina tatatia iho e ia te tangata nana i whakapataritari kino ki a ia, matepage 36 iho taua tangata e kore tenei e meinga hei "Whakamate Kohuru," engari, hei. "Whakamate Ohonoa." Kia nui rawa ano ia, kia kino rawa te whakapataritari a tera; me he kupu kau ia, ahakoa kino rawarawa nga kupu, ekore e tika hei take e meinga ai tana whakamate hei "Whakamate Ohonoa" kau, me he mea e kitea ana i arongia ano tana whakamate i tera; ara, pena me te mea i whakamatea ki te maripi, ki te mea pera ranei, whakamate tangata nei. Erangi me he mea ehara i te mea whakamate tangata te mea i akina ai, i mate ai, ka waiho ano tenei hei take whakaitinga iho i tana hara hei "Whakamate Ohonoa." Ma te Runanga Huuri e hurihuri, e whakaaroaro, te nuinga o te whakapataritaringa, te itinga ranei, te aha, te aha; ma ratou te mea, i tino nui ranei te whakapataritari, i aha ranei. Ki te whakamatea tetahi Apiha whakahaere tikanga-o te-Ture, i a ia e mahi tika ana i ana mahi Apiha, me te mohio ano te tangata nana i whakamate, he Apiha pera ia, a he arai hoki tana i tana mahi i whakamatea at e ia; na, he. "Whakamate kohuru." Ko nga hoa whakauru hoki, ki tenei whakamatenga, he Hara pera ano te ratou. A, he pena ano hoki te tikanga ki nga tangata noa nei, e wawao tika ana i nga riri taututu, Awhirei nei, e arai ana i te tangata kei mea i tetahi Hara wheroni, me he mea hoki ka korerotia nuitia atu e ratou he tikanga pena ta ratou, he wawao riri, he arai hara.

[ko te tohutoro i roto i te reo Māori]

2. Te Whakamate-Kohuru.

Ko te tangata ka kaps i ta te Ture, ka whakamate i tetahi tangata;. ara, kia whai ngakau kino ki a ia i mua atu. Erua nga tikanga o tenei e kiia nei "kia whai ngakau kipo i. mua atu." He mea ano, kua whakina ki waho taua ngakau kino. He mea ano, kei roto e takoto ana. Ko te mea i whakina ki waho, kitea noatia ana i roto i tana meatanga, he ngakau kino ano to te kai whakamate ki taua tangata i whakamatea ra e ia. Ko te mea roto e takoto ana; ko te mea, no te whakamatenga ano ka kitea, he ngakau kino ano tona:—ara, kei te penei; puhia ana te pa e tetahi tangata ki roto ki te ropu tangata, mafe ana tetahi:—ko te penei ranei; he iti te whakapaturitari a te tangata kia ia, whakamatea noatia iho e ia:—ko te penei ranei; he Apiha whakahaere tikanga o te Ture, e mahi ana i ana mahi Apiha, whakamatea iho e tetahi tangata:—ko te penei ranei; e aro ana te tangata ki te mea i tetahi atu Hara wheroni, puta ke ana i tana i whakaaro ai, mate ana tetahi tangata i a ia, kihai hoki ia i whakaaro kia whakamatea tera e ia.

Kei te tini o nga whakamatenga tangata, he mea ngakau kino ano, he 'Whakamate kohuru ano. Me kape ia nga meatanga kua oti nei te korero i runga ake nei, kahore e meinga hei Whakamate kohuru, ara, nga meatanga e meinga hei Whakamate e tika i te Ture te tangata nana; nga meatanga hoki e meinga hei Whakamate e ora i te Ture te tangata nana; nga meatanga hoki e meinga hei Whakamate Ohonoa.

Ko nga tikanga ka oa o taua meatanga, ma te tangata e whakapaea ana e whakakite ki te Kooti, ki te Runanga Huuri hoki, kia tino kitea e ratou; ara, nga korero e kitea ana hei take kianga iho, he whakamate e tika i te Ture te tangata nana, he whakamate ranei e ora i te Ture te tangata nana; hei kianga iho ranei, he Whakamate Ohonoa. Ma te tangata e whakapaea ana te whakaaro kia ata whakaputaina enei korero katoa ki te aroaro o te whakawakanga, kia ata marama te titiro iho e taua whakawakanga. Na ko ta te ltunanga Huuri he ata matakitaki iho; ma ratou e mea, he korero pono aua korero, kaore ranei. Na, ko ta te Kooti, he whakarite kia pehea ranei te hokinga iho o tona hara i runga i aua korero. Ki ta te Ture titiro iho, he Whakamate Kohuru anake nga whakamate tangata, he mea ngakau kino ano; ma nga korero ano ia kia puta, hei whakakite i ona tikanga e meinga ai hei hara iti iho i te Whakamate kohuru.

Na, i te ture a Mohi, i wehea ano enei tikanga mo te whakamate tangata; wehe ke te Whakamate kohuru, me te Whakamate Ohonoa; wehe ke te whakamate e ora i te. Ture te tangata nana. Marama tonu te wehewehe; wehe ke, wehe ke.

"Ki te patu tetahi i te tangata, a ka mate, me tino whakamate ano ia." Ekoruhe 21, 12.

"Ki te mea ano hoki he ngakau kino tona, a ka wero i a ia; ki te whanga atu ranei ia, a ka epaina atu ia kia mate; ki te mauahara ranei ia, a ka patu i a ia ki tona ringaringa e mate ai ia; kia mate, mate rawa te kai patu, he kai kohuru ia." Tauanga 35. 20, 21.

He Whakamate kohuru tenei.

Tena ko tenei he oho noa ake tana wero i a ia, a ehara i te mea i kino tona ngakau; ki te epaina ranei e ia tetahi mea ki a ia, a kihai i whanga atu; ki te patua ranei ia ki tetahi kowhatu, ki te mea e mate ai te tangata, a kihai i kitea atu, na kua u ki a ia, a ka mate, kahore ano hoki ona mauahara ki a ia, kihai ano hoki i rapu i te he mona. Katahi ka whakarite te whakaminenga i nga korero a te kai patu, i a te kai takitaki toto hoki; kia rite ki enei ritenga. A ka whakaorangia mai e te whakaminenga te kai whakamate i roto i te ringa o te kai takitaki toto." Tauanga 35. 22–25.

Na, ehara tenei i te Whakamate kohuru.

"Ki te patua e tetahi tangata tana hoa, he mea urupa, a kahore ano i he ki a i ia i mua ake; me te tangata hoki, ka haere tahi raua ko tona hoa ki te nehenehe ki te tapatapahi rakau, a, te akinga atu a tona ringaringa i te toki ki te tapahi i te rakau, na, kua maunu te rino i te kakau, pono tonu atu ki tona hoa, a mate iho; na, ka rere atu ia ki tetahi o nga pa, a ka ora: kei whai atu te kai takitaki toto i te tangata whakamate, i te mea page 37 e pawerawera nna tona ngakau, a ka hopu i a ia, ki te roa te huarahi, ka patu hoki i a ia; a, kihai ano hoki i tika te mate mona, no te mea kahore ia i he ki a ia i mua ake nei." Tiuteronomi 19. 4. "Eaoia, ki te he tetahi tangata ki tona hoa, a ka whanga ki a ia, ka whaka ika hoki ki a ia, ka patu rawa hoki i a ia, na, ka mate ia, a ka rere ia ki tetahi o aua pa; katahi ka tono mai nga kaumatua o tona pa, ka tango hoki i a ia i reira, ka hoatu i a ia ki te ringaringa o te kai takitaki toto, a ka mate ia. Kei tohu to kanohi i a ia, erangi me whakakore atu e koe te toto harakore i roto i a lharaira, kia whiwhi ai koe ki te pai." Tiuteronomi 19. 11–13:

Kei wareware tetahi ki te kupu nei:

"Kihai ano i tika te mate mona, no te mea kahore ia i he ki a ia i mua ake nei."

[ko te tohutoro i roto i te reo Pākehā]

Nga Whiu-Hara.

Na, i mua, i peneitia te whiu mo te tangata e mea ana i etahi o nga Hara e rarangitia iho nei ki roto ki te pukapuka tatau Hara Kirimina, ka kawea atu te tangata hara ki tetahi whenua ke. No naia tata ake nei, whakaputaia ketia ana te Tare, whakamutua ana te kawe i te tangata hara ki te whenua ke, meatia ana kia wharehereheretia, kia tino whaka-mahia, kia meatia hoki etahi atu mea hei whakataimaha i te whiu mona. Me i whaia kia tino tika rawa te whakaatuatu i te whiu mo tenei hara, mo tenei hara, kua ata tuhia iho, ko ehea i Whareherehere anake; ko ehea i Whareherehere me te whakamahi hoki; ko ehea i Whareherehere me te apiti mai i era whakataimaha i whakaritea hei whakakapi mo te kawe ki te whenua ke, ka mahue nei. Ko tenei, maharatia ana, kei raruraru pea; waiho ana i runga i te kupu kotahi, i te "Whareherehere" anake.

Tena atu ano etahi tikanga Ture e whakarite ana i te whiu mo te tangata mea i era atu hara, mo te tangata kape i era atu mahi tika. Ko tenei, kahore he taunga o era tikanga ki nga Iwi Maori inaianei, na konei te whakaaturia ai i konei. Ekore e meatia atu kua poto nga Hara-Kirimina te tuhituhi ki konei. Erangi kua oti nga tino Hara, me o ratou nei whiu, e whakaarohia nei, ka tika kia muhiotia e nga tangata Maori, kia tupu ake ai i runga i o te Ture tikanga. Heoi, mahue ana era, kaore nei e auau te meatanga, tuhia ana era i maharatia iho ekore e tika kia mahue te whakaatuatu ki nga tangata Maori inaianei.

* Rere.—Ko enei whika-Name e whai ana i te ritenga o nga Whika-Nama o nga Hara i roto i te Pukapuka tatau Hara-Kirimina kua taha ake nei.