Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

The Laws of England, Compiled and translated into the Māori language.

59. Whakamate-Ohonoa

[ko te tohutoro i roto i te reo Māori]

page 34

59. Whakamate-Ohonoa.

Me whakaatuatu i konei a te Ture tikanga mo te whakamate tangata.

E toru nga tikanga o te whakamate tangata:—

1.Ko te whakamate e tika i te Ture te tangata nana.
2.Ko te whakamate e ora i te Ture te tangata nana.
3.Ko te whakamate i meatia wheronitia; ara, ko te whakamate kahore e ahei te whakatika te tangata nana, kia tika ia; kahore hoki e ahei te whakaora, kia kaua he whiu e pa ki a ia.

1. Ko te whakamate e tika te Ture te tangata nana, koia tenei. Kahore he ngakau hiahia o te tangata nana kia whakamate ia i te tangata, kahore ona aitua, kahore ona whakaarokore. He penei is; ko te tangata hara kua whakawakia; kiia iho ana e te tino Kaiwhakarite-whakawa, kia whakamatea; whakamatea ana e te Heriwhi; he whakamate tika tenei; e tika te tangata nana i whakamate, ara, te Heriwhi. Ehara i te ngakau hiahia nona; ehara i te aitua nona: ehara i te whakaaro-kore nona, i whakamatea ai e ia. Ehara ano hoki r a ia nana i whakamate, erangi, na te Ture; he Kai-mahi kau ia. Na, ka tika ia ina whakamatea peneitia tetahi tangata e ia. Erangi, ma te Heriwhi anake tenei mahi; he mea whakarite ano hoki ia mo tenei mahi. Tirohia Korero Timatanga, § 30, Heriwhi.

Ki te whakamatea e tetahi atu tangata, ehara nei i te Heriwhi, ahakoa ia he hara ano to te tangata ka whakamatea ra e tika ai te mate mona, ka meinga hei Whakamate-kohuru, he pokonoa hoki no tana whakamate.

Na, he whakamate tika ano etahi. Ara, me he penei; ko te Apiha Kai-whakahaere i te Ture nui, e mahi ana i nga tikanga o tana mahi Apiha, huakina mai ana, whakanehenehe mai ana te tangata ki a ia, mate ana i a ia taua tangata; ko te Apiha ranei e mea ana ki te hopu i te tangata e whakapaea ana ki te Hara-wheruni, whakanehenehe ana mai, mate ana taua tangata i te Apiha i te hopukanga:—ko te Apiha Kai-tiaki i nga herehere, i te whareherehere, i te arahanga ranei ki reira; huakina mai ana taua Apiha e nga herehere, mate ana etahi o ratou i a ia, i runga i tana meatanga arai i a ratou kei mawhiti atu. Otira, heoi te mea e whakatikaia ai tenei whakamatenga tangata, me kapi etahi ara ke atu e taea ai te wahi e whaia ana e taua Apiha. Ara, kia kore rawa he ara ke atu e taea ai e te Apiha taua tangata hara te hopu; kia kore rawa he ara ke atu e taea ai e te Apiha aua herehere te pupuri; ka tahi ka meinga he Whakamate ia e whakatikaia te tangata nana.

Tetahi whakamatenga tangata e whatakikaia e te Ture, koia tenei. Na tera aro kaha ki te mea i tetahi hara kino rawa, araia ana e tenei, mate ana tera; na, ka whakatikaia ano tenei e te Ture. Penei me tetahi tangata ka aro ki te muru kino i tenei, ki te kohuru ranei i a ia kia mate, ki te wahi ranei i te whare i te po, ki te tahu ranei ki te ahi kia wera ai; araia ana e tenei, mate ana tera i taua arainga; na, ka tukua ano tenei e te Ture, kahore e ahatia.

E kore tenei e tika ki te mea kahore i arongia tana hara e te tangata i runga i te kaha maori; ara, ki te penei me te tahae whenako noa iho nei; me te wahi i te whare i te awatea, me.kaua ia te aro ki te muru kino i te tangata hoki.

He whakamatenga ano tenei e whakatikaia e te Ture; ko te tangata ka to kino i te wahine kia takotoria e in, pana atu ana e te wahine, mate ana taua tangata i a ia; ka tika taua wahine i te Ture. A, penei hoki me he tangata ka anga ka penei ki tetahi wahine; pana atu ana e te tane, e te papa ranei o taua wahine, mate ana i taua pananga; na, ka tika ano tenei i te Ture. He tikanga ke ia ki te mea ka mau i te tane, i te papa ranei, e mce puremu ana raua, he mea whakaae te wahine; e kore e tika i konei te whakamate. Engari te mea i toia kinotia, moea iho; he taikaha, he tikanga hara wheroni hoki tena; ko tenei, kahore i pera. Kia ata mahara marire ki tenei; he mea ke ano, he mea ke ano: kei he; ki te kumea tenei tikanga ki nga wahi kahore nei e tau; ina hoki, e kore e rite tenei tikanga ki nga meatanga hara kahore nei i arongia i runga i te kaha maori.

2. Ko te whakamate tangata e ora i te Ture te tangata nana. Kei te mea urupa noa tetahi; kei.te tikanga whakaora i a ia ano tetahi. Ko te mea urupa noa, koia tenei; me he tangata e mahi pai ana i tana mahi, he mahi tika ano, kahore hoki ana whakaaro kino; mate ana tetahi tangata i a ia; penei hoki me te tangata kei te tapahi rakau, a, te akinga atu o tona ringaringa i te toki, ki te tapahi i te rakau, maunu ana te rino i te rakau, pono tonu atu ki tetahi tangata e tu ana i tahaki, a, mate iho. Pera ranei me te tangata ka haere ki te page 35pupuhi manu, aitua ana, tu ana te tangata i tana pu. Na, me he tangata ranei e noho ana i runga i te hoiho, whiua ana tana hoiho e tetahi atu tangata, rere atu ana, turakina ana tetahi; tamaiti, takahia ana e nga waewae o te hoiho, mate ana taua tamati; ekore e meinga hei hara mo te tangata i runga i te hoiho, kahore nei hoki ana mahi he. Erangi hei hara ia me te tangata nana i whiu te hoiho; ka meinga ano he "Whakamate-ohonoa" nana i te tangata. A he tikanga ano hoki tenei, kei te matenga tangata i te mahi takaro, huhuakore noa iho nei, a tetahi atu tangata; ka meinga ano hei hara pera mo taua tangata i mate ai. Ara, hei "Whakamate-ohonoa." Pera hoki me te tangata ka karaepaepa kowhatu i roto i te taone, ki te wahi haerenga tangata: a, tu ana ki te tahi, mate ana; na, hei hara pera ano ia mo taua tangata nana te kowhatu i karaepa; ekore e meinga hei mea urupa noa.

Tetahi whakamatenga tangata e ora i te Ture te tangata nana. Ko te tangata e karo ana i te patu whakamate mona a tetahi atu, mate ana i a ia taua tangata i rere mai ki te patu i a ia. He Karo-paru tenei. Otira, e kore e tika ma tenei e rere atu ki tera mo tana kino kua meatia mai ki a ia, meake ranei meatia. Erang e akina mai ana ano e tera, karohia atu ana e tenei, mate ana tera; na, ka taea ano tenei te whakaora e te Ture. Engari ma tenei e whakaeke, ka he; ta te mea, ko te Ture tera hei haerenga atu mana, ki te mea kua ahatia e tera, meake ranei ahatia e ia. No konei, heoi te wahi e tika ai tenei karo patu, kei te mea oho whakarere mai, oho tata tonu mai te patu a tera, a kua mate hoki tenei me i taria ta te Ture. No konei i meinga ai, heoi te wahi i tika ai te ki, he karo patu i mate ai tera tangata i tenei, a me whakaora tenei i te Ture; ara, kia tino kitea kahore kau rawa he rerenga mo tenei, kahore he pahuretanga atu i te patu a tera. Me ata tupato ano hoki, kei tino kaha te karo a tenei, kei tua huaki; kei riro i tenei te whakaeke i tera; kei meinga, na tenei te kino i hoatu ki tera.

Na, ka meinga ano he karo patu, a me ora i te Ture, kei te mea i mate i te karohanga a tenei i te patu whakamate a tera e tika mat ana ki tana hoa-marena, ki tana tamaiti tupu, ki tona ma tua tupu ranei.

3. Ko te whakamate tangata a meatia wheronitia ana, he mea ke tenei; kahore e rite ki era whakamate tangata kua korerotia ake nei. He whakamate ia i tetahi tangata, a kahore rawa nei he take e tika ai, kahore hoki he take e ora ai i te Ture te tangata nana i whakamate.

He penei te whakamate a te tangata i a ia ano.

He penei hoki te whakamate a te tangata i tetahi atu tangata. Ko te whakamate a te tangata i tetahi atu tangata ka wahi rua ano; koia enei, ko te "Whakamate-ohonoa," ko te "Whakamate-kohuru."

Ko te Whakamate-ohonoa, koia tenei. Ko te tangata ka kape i ta te Ture, ka whakamate i tetahi atu tangata; engari, kahore he ngakau kino ona i puakina ki waho i takoto ranei i roto. He mea ano, ka arongia; he mea ano, kahore i arongia. Ko te Whakamate-ohonoa kahore i arongia, koia tenei, ko te tangata e mea ana i tetahi aha ranei, aha ranei, tika ke nei i ta te Ture; otira e hara i te mea tikanga wheroni, mea ranei e maringi ai te toto; a, ka mate aitua noa iho tetahi tangata i a ia. Tetahi; ko te tangata e mea ana i tetahi aha ranei tika nei i te Ture, engari, kahore i ata tupato, mate aitua ana tetahi tangata i a ia. Otira, me he mea tikanga wheroni to tana meatanga, he mea whakatari toto maringi ranei; ka meinga tona hara hei Whakamate-kohuru ano.

Na, ki te ngangare tetahi tokorua, a muri iho ka whawhar, ka mamau ki a raua, mate ana tetahi; ka meinga hei Whakamate-ohonoa, me he mea kihai i whai takiwa te nganga-retanga te whawhaitanga, hei hokinga iho mo te ngakau whakatakariri. Tena, me he mea i whai takiwa ano; ka kitea ranei, he ngakau kino marire ano tona i rere atu ai ki te aki i tera; ka meinga hei Whakamate-kohuru. He mea noa ia ahakoa na tenei ranei, na tera ranei, te ringa pa wawe.

A, tetahi hoki; kei tetahi meatanga, ahakoa te whai takiwa, o to raua ngangaretanga o to raua whawaitanga, hei whakatatu iho mo te puku whakatakariri; tena, kitea nuitia ana nga tohu o te ngakau kino, he ngakau kohuru ano to te tangata i mate nei tora i a ia; na, ka meinga ano hei Whakamate-kohuru.

Me he mea ka ngangare tetahi tokorua, mamau iho ki a raua, waona ana; na, muri iho ka tikina e tetahi o raua tetahi maripi ki a ia, tetahi patu aha ranei e mate ai te tangata; na, ka whanga ano ki tana hoa ngangare, a pa ana ano hoki raua, ka whawhai hoki, mate ana tera i tenei, i te mea i a ia te maripi; na, he Whakamate-kohuru ano hoki tenei.

Me he men ka tino nui rawa te whakapataritari ki tetahi tangata, oho whakarere ana te whakatakariri, akina tatatia iho e ia te tangata nana i whakapataritari kino ki a ia, matepage 36 iho taua tangata e kore tenei e meinga hei "Whakamate Kohuru," engari, hei. "Whakamate Ohonoa." Kia nui rawa ano ia, kia kino rawa te whakapataritari a tera; me he kupu kau ia, ahakoa kino rawarawa nga kupu, ekore e tika hei take e meinga ai tana whakamate hei "Whakamate Ohonoa" kau, me he mea e kitea ana i arongia ano tana whakamate i tera; ara, pena me te mea i whakamatea ki te maripi, ki te mea pera ranei, whakamate tangata nei. Erangi me he mea ehara i te mea whakamate tangata te mea i akina ai, i mate ai, ka waiho ano tenei hei take whakaitinga iho i tana hara hei "Whakamate Ohonoa." Ma te Runanga Huuri e hurihuri, e whakaaroaro, te nuinga o te whakapataritaringa, te itinga ranei, te aha, te aha; ma ratou te mea, i tino nui ranei te whakapataritari, i aha ranei. Ki te whakamatea tetahi Apiha whakahaere tikanga-o te-Ture, i a ia e mahi tika ana i ana mahi Apiha, me te mohio ano te tangata nana i whakamate, he Apiha pera ia, a he arai hoki tana i tana mahi i whakamatea at e ia; na, he. "Whakamate kohuru." Ko nga hoa whakauru hoki, ki tenei whakamatenga, he Hara pera ano te ratou. A, he pena ano hoki te tikanga ki nga tangata noa nei, e wawao tika ana i nga riri taututu, Awhirei nei, e arai ana i te tangata kei mea i tetahi Hara wheroni, me he mea hoki ka korerotia nuitia atu e ratou he tikanga pena ta ratou, he wawao riri, he arai hara.