The Laws of England, Compiled and translated into the Māori language.
59. Whakamate-Ohonoa
[ko te tohutoro i roto i te reo Māori]
page 3459. Whakamate-Ohonoa.
Me whakaatuatu i konei a te Ture tikanga mo te whakamate tangata.
E toru nga tikanga o te whakamate tangata:—
1. | Ko te whakamate e tika i te Ture te tangata nana. |
2. | Ko te whakamate e ora i te Ture te tangata nana. |
3. | Ko te whakamate i meatia wheronitia; ara, ko te whakamate kahore e ahei te whakatika te tangata nana, kia tika ia; kahore hoki e ahei te whakaora, kia kaua he whiu e pa ki a ia. |
1. Ko te whakamate e tika te Ture te tangata nana, koia tenei. Kahore he ngakau hiahia o te tangata nana kia whakamate ia i te tangata, kahore ona aitua, kahore ona whakaarokore. He penei is; ko te tangata hara kua whakawakia; kiia iho ana e te tino Kaiwhakarite-whakawa, kia whakamatea; whakamatea ana e te Heriwhi; he whakamate tika tenei; e tika te tangata nana i whakamate, ara, te Heriwhi. Ehara i te ngakau hiahia nona; ehara i te aitua nona: ehara i te whakaaro-kore nona, i whakamatea ai e ia. Ehara ano hoki r a ia nana i whakamate, erangi, na te Ture; he Kai-mahi kau ia. Na, ka tika ia ina whakamatea peneitia tetahi tangata e ia. Erangi, ma te Heriwhi anake tenei mahi; he mea whakarite ano hoki ia mo tenei mahi. Tirohia Korero Timatanga, § 30, Heriwhi.
Ki te whakamatea e tetahi atu tangata, ehara nei i te Heriwhi, ahakoa ia he hara ano to te tangata ka whakamatea ra e tika ai te mate mona, ka meinga hei Whakamate-kohuru, he pokonoa hoki no tana whakamate.
Na, he whakamate tika ano etahi. Ara, me he penei; ko te Apiha Kai-whakahaere i te Ture nui, e mahi ana i nga tikanga o tana mahi Apiha, huakina mai ana, whakanehenehe mai ana te tangata ki a ia, mate ana i a ia taua tangata; ko te Apiha ranei e mea ana ki te hopu i te tangata e whakapaea ana ki te Hara-wheruni, whakanehenehe ana mai, mate ana taua tangata i te Apiha i te hopukanga:—ko te Apiha Kai-tiaki i nga herehere, i te whareherehere, i te arahanga ranei ki reira; huakina mai ana taua Apiha e nga herehere, mate ana etahi o ratou i a ia, i runga i tana meatanga arai i a ratou kei mawhiti atu. Otira, heoi te mea e whakatikaia ai tenei whakamatenga tangata, me kapi etahi ara ke atu e taea ai te wahi e whaia ana e taua Apiha. Ara, kia kore rawa he ara ke atu e taea ai e te Apiha taua tangata hara te hopu; kia kore rawa he ara ke atu e taea ai e te Apiha aua herehere te pupuri; ka tahi ka meinga he Whakamate ia e whakatikaia te tangata nana.
Tetahi whakamatenga tangata e whatakikaia e te Ture, koia tenei. Na tera aro kaha ki te mea i tetahi hara kino rawa, araia ana e tenei, mate ana tera; na, ka whakatikaia ano tenei e te Ture. Penei me tetahi tangata ka aro ki te muru kino i tenei, ki te kohuru ranei i a ia kia mate, ki te wahi ranei i te whare i te po, ki te tahu ranei ki te ahi kia wera ai; araia ana e tenei, mate ana tera i taua arainga; na, ka tukua ano tenei e te Ture, kahore e ahatia.
E kore tenei e tika ki te mea kahore i arongia tana hara e te tangata i runga i te kaha maori; ara, ki te penei me te tahae whenako noa iho nei; me te wahi i te whare i te awatea, me.kaua ia te aro ki te muru kino i te tangata hoki.
He whakamatenga ano tenei e whakatikaia e te Ture; ko te tangata ka to kino i te wahine kia takotoria e in, pana atu ana e te wahine, mate ana taua tangata i a ia; ka tika taua wahine i te Ture. A, penei hoki me he tangata ka anga ka penei ki tetahi wahine; pana atu ana e te tane, e te papa ranei o taua wahine, mate ana i taua pananga; na, ka tika ano tenei i te Ture. He tikanga ke ia ki te mea ka mau i te tane, i te papa ranei, e mce puremu ana raua, he mea whakaae te wahine; e kore e tika i konei te whakamate. Engari te mea i toia kinotia, moea iho; he taikaha, he tikanga hara wheroni hoki tena; ko tenei, kahore i pera. Kia ata mahara marire ki tenei; he mea ke ano, he mea ke ano: kei he; ki te kumea tenei tikanga ki nga wahi kahore nei e tau; ina hoki, e kore e rite tenei tikanga ki nga meatanga hara kahore nei i arongia i runga i te kaha maori.
2. Ko te whakamate tangata e ora i te Ture te tangata nana. Kei te mea urupa noa tetahi; kei.te tikanga whakaora i a ia ano tetahi. Ko te mea urupa noa, koia tenei; me he tangata e mahi pai ana i tana mahi, he mahi tika ano, kahore hoki ana whakaaro kino; mate ana tetahi tangata i a ia; penei hoki me te tangata kei te tapahi rakau, a, te akinga atu o tona ringaringa i te toki, ki te tapahi i te rakau, maunu ana te rino i te rakau, pono tonu atu ki tetahi tangata e tu ana i tahaki, a, mate iho. Pera ranei me te tangata ka haere ki te page 35pupuhi manu, aitua ana, tu ana te tangata i tana pu. Na, me he tangata ranei e noho ana i runga i te hoiho, whiua ana tana hoiho e tetahi atu tangata, rere atu ana, turakina ana tetahi; tamaiti, takahia ana e nga waewae o te hoiho, mate ana taua tamati; ekore e meinga hei hara mo te tangata i runga i te hoiho, kahore nei hoki ana mahi he. Erangi hei hara ia me te tangata nana i whiu te hoiho; ka meinga ano he "Whakamate-ohonoa" nana i te tangata. A he tikanga ano hoki tenei, kei te matenga tangata i te mahi takaro, huhuakore noa iho nei, a tetahi atu tangata; ka meinga ano hei hara pera mo taua tangata i mate ai. Ara, hei "Whakamate-ohonoa." Pera hoki me te tangata ka karaepaepa kowhatu i roto i te taone, ki te wahi haerenga tangata: a, tu ana ki te tahi, mate ana; na, hei hara pera ano ia mo taua tangata nana te kowhatu i karaepa; ekore e meinga hei mea urupa noa.
Tetahi whakamatenga tangata e ora i te Ture te tangata nana. Ko te tangata e karo ana i te patu whakamate mona a tetahi atu, mate ana i a ia taua tangata i rere mai ki te patu i a ia. He Karo-paru tenei. Otira, e kore e tika ma tenei e rere atu ki tera mo tana kino kua meatia mai ki a ia, meake ranei meatia. Erang e akina mai ana ano e tera, karohia atu ana e tenei, mate ana tera; na, ka taea ano tenei te whakaora e te Ture. Engari ma tenei e whakaeke, ka he; ta te mea, ko te Ture tera hei haerenga atu mana, ki te mea kua ahatia e tera, meake ranei ahatia e ia. No konei, heoi te wahi e tika ai tenei karo patu, kei te mea oho whakarere mai, oho tata tonu mai te patu a tera, a kua mate hoki tenei me i taria ta te Ture. No konei i meinga ai, heoi te wahi i tika ai te ki, he karo patu i mate ai tera tangata i tenei, a me whakaora tenei i te Ture; ara, kia tino kitea kahore kau rawa he rerenga mo tenei, kahore he pahuretanga atu i te patu a tera. Me ata tupato ano hoki, kei tino kaha te karo a tenei, kei tua huaki; kei riro i tenei te whakaeke i tera; kei meinga, na tenei te kino i hoatu ki tera.
Na, ka meinga ano he karo patu, a me ora i te Ture, kei te mea i mate i te karohanga a tenei i te patu whakamate a tera e tika mat ana ki tana hoa-marena, ki tana tamaiti tupu, ki tona ma tua tupu ranei.
3. Ko te whakamate tangata a meatia wheronitia ana, he mea ke tenei; kahore e rite ki era whakamate tangata kua korerotia ake nei. He whakamate ia i tetahi tangata, a kahore rawa nei he take e tika ai, kahore hoki he take e ora ai i te Ture te tangata nana i whakamate.
He penei te whakamate a te tangata i a ia ano.
He penei hoki te whakamate a te tangata i tetahi atu tangata. Ko te whakamate a te tangata i tetahi atu tangata ka wahi rua ano; koia enei, ko te "Whakamate-ohonoa," ko te "Whakamate-kohuru."
Ko te Whakamate-ohonoa, koia tenei. Ko te tangata ka kape i ta te Ture, ka whakamate i tetahi atu tangata; engari, kahore he ngakau kino ona i puakina ki waho i takoto ranei i roto. He mea ano, ka arongia; he mea ano, kahore i arongia. Ko te Whakamate-ohonoa kahore i arongia, koia tenei, ko te tangata e mea ana i tetahi aha ranei, aha ranei, tika ke nei i ta te Ture; otira e hara i te mea tikanga wheroni, mea ranei e maringi ai te toto; a, ka mate aitua noa iho tetahi tangata i a ia. Tetahi; ko te tangata e mea ana i tetahi aha ranei tika nei i te Ture, engari, kahore i ata tupato, mate aitua ana tetahi tangata i a ia. Otira, me he mea tikanga wheroni to tana meatanga, he mea whakatari toto maringi ranei; ka meinga tona hara hei Whakamate-kohuru ano.
Na, ki te ngangare tetahi tokorua, a muri iho ka whawhar, ka mamau ki a raua, mate ana tetahi; ka meinga hei Whakamate-ohonoa, me he mea kihai i whai takiwa te nganga-retanga te whawhaitanga, hei hokinga iho mo te ngakau whakatakariri. Tena, me he mea i whai takiwa ano; ka kitea ranei, he ngakau kino marire ano tona i rere atu ai ki te aki i tera; ka meinga hei Whakamate-kohuru. He mea noa ia ahakoa na tenei ranei, na tera ranei, te ringa pa wawe.
A, tetahi hoki; kei tetahi meatanga, ahakoa te whai takiwa, o to raua ngangaretanga o to raua whawaitanga, hei whakatatu iho mo te puku whakatakariri; tena, kitea nuitia ana nga tohu o te ngakau kino, he ngakau kohuru ano to te tangata i mate nei tora i a ia; na, ka meinga ano hei Whakamate-kohuru.
Me he mea ka ngangare tetahi tokorua, mamau iho ki a raua, waona ana; na, muri iho ka tikina e tetahi o raua tetahi maripi ki a ia, tetahi patu aha ranei e mate ai te tangata; na, ka whanga ano ki tana hoa ngangare, a pa ana ano hoki raua, ka whawhai hoki, mate ana tera i tenei, i te mea i a ia te maripi; na, he Whakamate-kohuru ano hoki tenei.
Me he men ka tino nui rawa te whakapataritari ki tetahi tangata, oho whakarere ana te whakatakariri, akina tatatia iho e ia te tangata nana i whakapataritari kino ki a ia, matepage 36 iho taua tangata e kore tenei e meinga hei "Whakamate Kohuru," engari, hei. "Whakamate Ohonoa." Kia nui rawa ano ia, kia kino rawa te whakapataritari a tera; me he kupu kau ia, ahakoa kino rawarawa nga kupu, ekore e tika hei take e meinga ai tana whakamate hei "Whakamate Ohonoa" kau, me he mea e kitea ana i arongia ano tana whakamate i tera; ara, pena me te mea i whakamatea ki te maripi, ki te mea pera ranei, whakamate tangata nei. Erangi me he mea ehara i te mea whakamate tangata te mea i akina ai, i mate ai, ka waiho ano tenei hei take whakaitinga iho i tana hara hei "Whakamate Ohonoa." Ma te Runanga Huuri e hurihuri, e whakaaroaro, te nuinga o te whakapataritaringa, te itinga ranei, te aha, te aha; ma ratou te mea, i tino nui ranei te whakapataritari, i aha ranei. Ki te whakamatea tetahi Apiha whakahaere tikanga-o te-Ture, i a ia e mahi tika ana i ana mahi Apiha, me te mohio ano te tangata nana i whakamate, he Apiha pera ia, a he arai hoki tana i tana mahi i whakamatea at e ia; na, he. "Whakamate kohuru." Ko nga hoa whakauru hoki, ki tenei whakamatenga, he Hara pera ano te ratou. A, he pena ano hoki te tikanga ki nga tangata noa nei, e wawao tika ana i nga riri taututu, Awhirei nei, e arai ana i te tangata kei mea i tetahi Hara wheroni, me he mea hoki ka korerotia nuitia atu e ratou he tikanga pena ta ratou, he wawao riri, he arai hara.