Te Whare Kowhanga

Ka whanau te tamaiti a tetahi tangata raua ko tona wahine rangatira, ka whanau ta raua tamaiti matamua ka rangona e te hapu o te taha ki te matua tane, ki te matua wahine, ka karangatia he hui o nga hapu tata o raua tokorua, o te wahine raua ko te tane. Taua hui he hui whakahari, he ngakau hari mo te whanautanga o taua tamaiti. Ki te mea he tane te tamaiti katahi ka whakatakotoria nga taonga e aua hapu, ara e nga whanaunga o te tane, o te wahine. Engari ka takoto ke nga taonga o te taha ki te matua tane, ka takoto ke nga taonga o te taha ki te wahine, a ko nga taonga o te taha ki te tane ka takoto i te tuatahi. Ka takoto nga taonga ka whakatika te tangata whakataki korero, te tuatahi tonu ko te maioha. Mehemea no te taha ki te tane te kaikorero, ka maioha ia ki te taha ki te wahine, ara te whaea, a mehemea no te taha ki te wahine te kaikorero, ka maioha ia ki te taha ki te tane. Ka mutu te maioha ki te tane, wahine ranei, katahi ka maioha ki te tamaiti.

He karakia tetahi wahi o te maioha, anei taua karakia e whai ake nei:—

Naumai, e tama! Kia mihi atu au
I haramai ra koe i te kunenga mai o te tangata i roto i te ahuru mowai
Ka taka te pae o Huakipouri
Ko te whare hangahanga tena a Tane-nui-a-Rangi i te one i Kurawaka
I tataia ai te puhi ariki, te hiringa matua, te hiringa tipua, te hiringa tawhito rangi
Ka karapinepine te pu toto i a ia ki roto te whare wahi awa
Ka whakawhetu tama i a ia, ka riro mai a Rua-i-te-pukenga, a Rua-i-te-horahora
Ka hokai tama i a ia, koia hokai rauru nui, koia hokai rauru whiwhia, koia hokai rauru maruaitu
Ka maro tama i te ara namunamu ki taiao
Ka kokiri tama i a ia ki te aoturoa, e tama, e!"

Ka mutu, ka peke nga waewae o te kaikorero, ka ngangahu te tangata nei, ka whakapai, ka whakatitiko haere. Na, ka mutu tena ka tuaruatia te karakia, no te mea ki te pana tahi he aitua. Mehemea ka pena kua riri katoa nga tangata. Katahi ka whakahuatia te karakia e whai ake nei:—

Haramai, e tama! Puritia i te aka matua
Kia whitirere ake koe ko te kauwae runga, ko te kauwae raro 3
page 66 Kia tawhia, kia tamaua, kia ita i roto i a Rua-i-te-pukenga,
A Rua-i-te-horahora, a Rua-i-te-wanawana, a Rua-matua taketake o Tane
Naumai, e … ., kia areare o taringa ki te whakarongo
Ko nga taringa o Rongomai-tahanui, o Rongomai-taha-rangi, o Tupai-whakarongo-wananga
Ka taketake i konei ki tipuaki o Rangi
Ka rere mai a Poutu-i-te-rangi, ka whakaawhi i a Puke-hauone
Ka hoka Hine-rau-wharangi i a ia i konei ki a Takamai-ahuahu
Ahua te puke nui, ahua te puke whakaki nau, e Rongo-maraeroa!
Koia te ngahuru tikotiko iere, te Maruaroa o te Matahi o te tau
Te putunga o te hinu, e tama . . e . . i!

Ka peka nga waewae o te tangata i konei, ka whakapi haere, ka ngangahu. He karakia tena mo nga kai o tena hakari, ara mo nga kai e tukuna ana hai whangai i te tamaiti, ara i te whaea tona hangaitanga, engari ko te kupu tenei ka hoatu aua kai hai whangai ki te tamaiti.

Na, mehemea kaore he kai kaore te tanga e karakia i tenei karakia, kore rawa e karakia pokanoa. Mehemea ka karakia tetahi tangata i taua karakia i runga i te kore kai, kua teka ia ki te atua, ara ki a Io-matua. Mehemea kaore ana kai ka karakia ia i tetahi karakia ke, ara koia tenei:—

Haramai, e tama! E mau to ringa ki te kete tuauri, ki te kete tuatea, ki te kete aronui
I pikitia e Tane-nui-a-Rangi ki te ara tauwhaiti i te pumotomoto o Tikitiki-o-rangi
I karangatia e Tane-nui-a-Rangi i a Huru-te-arangi, i noho i a Tonganui-kaea
Nana a Parawera-nui, ka noho i a Tawhirimatea
Ka tukua mai tana whanau, Titi-parauri, Titi-matangi-nui, Titi-matakaka
Ka tangi mai te hau mapu, ka tangi mai te roro hau
Ka eketia nga rangi ngahuru ma rua i konei, e tama . . e . . i!

Na, ka peka nga waewae o te tangata i konei. Na, i te tangata e karakia ana i tenei karakia ka kapea e ia ki waho te wahanga o te karakia e pa ana ki a Io-matua, ko te take he nohoanga marae tangata, kaore e kaha ki te whakahua i taua wahi o te karakia, he tapu hoki. Engari mehemea kai runga i te tuahu, a katahi ka puta, ka pau katoa; anei aua kupu:—

Whakarongo mai, e tama!
Kotahi tonu te hiringa i kake ai Tane ki Tikitiki-o-Rangi, ko te hiringa i te mahara
Ka kitea i reira ko Io matua te kore anake
I a ia te toi ariki, i a ia te toi urutapu
I a ia te toi ururangi, i a ia te toi uruora
Ka whakaputa Tane i a ia ki te wai tohi na Puhao-rangi, nana a Oho-mairangi
page 67 Te wai whakaata no Hine-kauorohia, kauorohia nga rangi tuhaha
Ka karangatia a Tane ki te paepae tapu i a Rehua ki te hikumutu o Rangi
Ka turuturu i konei te tawhito rangi, te tawhito uenuku, to tawhito atua
Ka rawe Tane i te hiringa matua, i te hiringa taketake ki te ao marama
Ka waiho nei hai ara mo te tini e whakarauika nei, E tama . . e!

Ka peke i konei nga waewae o te tangata nei. Kore rawa nei e whakahuatia tenei wahi o te karakia ki te marae tangata. Ka mutu tena.

Ka mutu nga karakia a te tangata ka huri ia ki te taha ki nga matua o te wahine, ara o te whaea o te tamaiti, a ka manaaki i a ratau, i nga tipuna o taua wahine, tae atu ki ona matua, tae atu ki te iwi nui tonu. Ka karanga atua ia ki te iwi tonu: "Kua rongo koutou ki te ingoa o to tatou tamaiti (mokopuna ranei); ma koutou te hiringa whakamutunga"—ara te karakia whakamutunga.

Na, ka mutu nga korero o te taha ki te tane, katahi ka tu te taha ki te wahine. Ko te mea tuatahi ko tana whakaaraara i te pa, koia tenei tena whakaaraara nei na:—

Moe araara, ka tau te manu ki te pae
Koheri, kohera, ka reareaia tama ki tona hiwa
Kia hiwa!

Ko tenei he whakaoho i nga tangata kia mahara, kia kaua e turituri, kia noho katoa nga mahara ki runga ki te karakia.

Ka haere atu ia ki te aroaro o te wahine, a ka huri tona aroaro ki nga tangata. Katahi ka whakahua i enei kupu i tuhia nei, ara te whakaaraara. Ka mutu, katahi ia ka haramai ki te hapu o te matua wahine, ka tu ia i mua i te aroaro o taua hapu. Katahi ka huri atu tona aroaro ki te taha ki te hapu o te matua tane, ka whakahuatia e ia nga kupe e whai ake nei:—

Tenei au! Tenei au ka hoka i taku tapuwae
Te hokai nuku, te hokai rangi, te hokai na Tu-matauenga
Taku tapuwae ko tapuwae nui o Tane i pikitia ai nga rangi tuhaha
Ki te toi ora, ki te toi matua, ki te toi tapu, ki te toi mauri ora
Tihe mauri ora!

Katahi ia ka whakapi, ara i te whakahuatanga i nga kupu whakamutunga.

Katahi ka umere katoa nga tangata o te taha ki te matua wahine, tae nao ki te taha ki te matua tane. Ka tu mai hoki te tangata i tu mai i te tuatahi, ka tu mai ia ki runga, ka ngangahu raua, ka whaka-titiko haere. Engari ka huri tonu te aroaro ki te iwi i a raua e whakatiko ana. Ko te umere a te iwi ra, koia tenei:—

Mauri ora ki te whai ao, ki te ao marama, e tama, e!

page 68

Ma nga tangata katoa tenei umere. Ka mutu te umere katahi ka huri tona aroaro ki te tamaiti ra, katahi ka meatia ko te karakia tuatahi, ara ka hirihiria e ia ko te karakia tuatahi. Engari ko te tikanga o te karakia "kia mihi atu au," no te mea kua tuwhera ki nga tangata katoa i muri i a ia:—

Naumai, e tama!. Kia mihi atu au
I haramai ra koe i te kunenga mai o te tangata i roto i te ahuru mowai
Ka taka te pae o Huakipouri
Ko te whare hangahanga tena a Tane-nui-a-Rangi i te one i Kurawaka
I tataia ai te puhi ariki, te hiringa matua, te hiringa tipua, te hiringa tawhito rangi
Ka karapinepine te pu toto i a ia ki roto te whare wahi awa
Ka whakawhetu tama i a ia, ka riro mai a Rua-i-te-pukenga, a Rua-i-te-horahora
Ka hokai tama i a ia, koia hokai rauru nui, koia hokai rauru whiwhia, koia hokai rauru maruaitu
Ka maro tama i te ara namunamu ki taiao
Ka kokiri tama i a ia ki te aoturoa, e tama, e!
Katahi ka tu te iwi, katahi ka umere ake:—
Haere mai ra, tama e!
Haere mai ra, e tama e!
Ki te whai ao, ki te ao marama.

Katahi ka tau te tangata ki raro, katahi ka tu te papa o te matua tane, o te matua wahine ranei, kauaka to te tamaiti papa ake, ka maioha ki te tamaiti raua ko tona whaea. Ka mutu ka maioha ki te iwi o te matua wahine (mehemea ko te papa o te matua tane e korero ana), ka mutu katahi ka maioha ki tona iwi ake.

Kaore e takoto nga kai i te ra e whai korero ana, e mihi ana ki te tamaiti, ki nga tipuna, ki nga matua. Engari ka waiho nga kai me nga taonga kia takoto ana; kia taka rawa te pito i roto i tona whare kohanga (engari ko te tino ingoa o tenei whare he whare puhi, he ingoa iti te whare kohanga) katahi ia ka kawea ki te wai tohi ai. Ma nga wahine i roto i taua whare e whakaatu mai kua taka te pito o te tamaiti, ara o te kahurangi nei, he tamaiti rangatira hoki; he mea whakaatu ki te tohunga. Katahi ka ki atu te tohunga: "Mo apopo, kia moiri a Tama-nui-te-ra, ka kawea te tamaiti ki te wai tohi ai."

I muri i tena, i te po, ka whanake ki te ata, i te ata puao, ka tonoa e te tohunga nga tohunga tokorua ki te titiro i te wahi pai hai tohinga mo taua tamaiti. Ka kawea te tohinga o taua tamaiti ki tetahi wahi kaore he painga ki tetahi tangata, kaore nei e takahia e te tangata. Ka kimihia taua wahi, ka kitea. Katahi ka hoki mai, ka ki mai ki te tohunga kua kitea, ara ki te tino tohunga. Katahi ka haere te tinopage 69 tohunga ki te tipuna tane o te taha ki te matua tane, ka haere hoki ki te tipuna tane o te taha ki te matua wahine. Ki te mea kua mate tetahi o enei tangata, na me karanga ia ki tetahi o nga taina hai whakakapi i te tangata kua mate. Katahi ka kiia atu tenei korero: "Apopo ka tohia ai ta tatou mokopuna;tetahi parawai hai takoto-ranga mo to tatou mokopuna." I muri o tena korero ka haere aua tangata tokorua i whakaritea ra, ka mau ki te whariki me nga kahu. Mehemea he tane te tamaiti me mau he paepaeroa, he mahiti, ka mutu aua kahu.

Ma nga tohunga tokorua e arahi ki te wahi i whakaritea ai. Katahi ka meatia ka horahia te whariki ki te tapa tonu o te wai, kia tata tonu. Katahi ka hoatu te paepaeroa me te mahiti ki runga, ka parea ko te ua ki te tapa o te wai; ko te paepaeroa ki te tuatahi, katahi ka uhia te mahiti ki runga ake, engari kia puta te taniko o te paepaeroa ki waho o te mahiti.

Na, kai te arahina mai te wahine ra, kia kotahi te tapuhi ara te kaitiaki wahine o te taha ki te matua tane, kia kotahi hoki te kaitiaki o te taha ki te matua wahine hai arahi mai i te wahine ra me tona tamaiti, kotahi ki mua, kotahi ki muri, ko te wahine nana te tamaiti ki waenganui. I muri ko te tane, ara ko te papa o te tamaiti, te tikanga mana e mau te tamaiti, he mea hiki e ia. Ko nga tupuna o nga taha e rua ki muri mai, ahakoa nga wahine, ahakoa nga tane, kauaka etahi.

Ko nga tohunga kua tae noa atu ki te wahi i whakaritea ra hei tohinga i te tamaiti. Ka kitea mai e haere atu ana ka maunu nga kakahu o nga tohunga tokorua, kia kore rawa he kaka, engari ko te maro anake e mau o nga tohunga tokorua. Ka rere tetahi ki roto ki te wai, kia tae ki te pito te hohonu o te wai i a ia. Ka tu tetahi o nga tohunga i te taha katau o te nohoanga o te wahine, ara o te paparoa, te wahi i horahia ai te paepaeroa me te mahiti.

Ka tae mai te tapuhi tuatahi, ara te wahine tuatahia, ka whakataha i te paparoa, ka haere i muri ki te tunga o te tohunga, ara ki muri mai o te tohunga tu ai.

Na, ka haramai te wahine nana te tamaiti, ka haere tonu ki runga i nga kahu i whakatakotoria, ka tu ki waenganui tonu o aua kahu. Katahi ka haramai ko tetahi o nga tapuhi, ka tu ki te taha maui o te paparoa. Katahi ka haramai te papa o te tamaiti, me tana tamaiti e hikitia ana e ia, ka haramai ma muri ki te taha katua, katahi ka hiki atu ki runga. Ko te whaea anake te mea e haere tika tonu ki runga ki te paparoa. Katahi ka hoatu e te papa te tamaiti ki te whaea, ko te upoko e hoatu i te tuatahi, ko te kanohi o te tamaiti kia hangai atu ki te tohunga e tu ana i roto i te wai. Ko te matengapage 70 o te tamaiti me pa ki te uma o te whaea, ko te take kai te ngohengohe te kaki o te tamaiti, na reira ka whakapiri ai te mahunga ki te poho o te whaea. Ko enei tangata katoa e anga ana nga aroaro ki te rawhiti. Kaore e purea te tamaiti ki te awa e anga ana ki te tonga, ki te mauru ranei, engari ki te rawhiti, ki te raki ranei; ahakoa pehea te roa o te awa, kore rawa.

Katahi ka haramai te tipuna o te tamaiti, are te papa o te matua tane o te tamaiti, i a ia te iho o te tamaiti, ara ko te pito i makere. Ka tu ia i muri mai o tana tama, ara o te papa o te tamaiti. Katahi ka haramai ko te papa o te matua wahine o te tamaiti, ka tu ia ki te taha ki muri mai o te puhi ra, ara o te wahine tapuhi i te taha maui. Ka haramai o raua wahine ka tu i muri o te paparoa. Katahi ka whatoro mai te tohunga e tu ra i te taha katau o te paparoa ra. Te ingoa o taua tohunga ko te tohunga whakairi. Ko te ingoa o te tohunga i roto i te wai ko te tohunga tohiora; ko o raua ingoa ena i te wa e tu ana raua i tena mahi, haunga hoki o raua ingoa ake.

Na, ka whatoro mai te ringa o te tohunga ki te iho. Ko taua iho kai roto i te waka e takoto ana; taua mea he mea whatu ki te raupo, ki te wi ranei. Tenei ano te ingoa tuturu o taua waka, engari ka wareware ake ahau ki taua ingoa. Ka riro taua iho i te tohunga, ma te tipuna nana i mau mai e hoatu ki a ia. Mehemea he tamaiti wahine ma te papa o te matua wahine nana te tamaiti e mau te iho. Mehemea he tane te tamaiti, na, ma te matua tane o te papa nana te tamaiti e mau te iho, e hoatu hoki ki te tohunga. Te rironga atu ra o taua iho i taua tohunga ki roto i tona ringa, ka pa te waha o te tohunga tohiora i roto i te wai:—

Papa, papa te whatitiri i runga nei
Ko Takamaitu, ko Takamai-i-awhea, ko Takamai-te-ahurangi
Tenei au he tama tu, he tama roa na Io matua te kore
Ki te pu, ki te weu, ki te akaaka matua, ki te akaaka rangi
Ki te akaaka no Papa matua te kore
Ko wai taua? Ko Tawhiri-rangi
Whakaiho nuku, whakaiho rangi ki tenei tama
He uri tipua nou, e Rangi!

I konei ka heke te ringa o te tohunga tohiora ki te wai, ka meatia ake te wai ki roto i tona ringa, katahi ka tauhitia atu te wai ki runga i te wahine me tona tane i a raua e tu ana i runga i te paparoa. Na, ka mea ano te tohunga:—

Ko te iho nui, ko te iho roa, ko te iho matua ki a koe, e Io!
Io mata ngaro ki te pu, ki te weu ki Tiritiri o Matangi.

I konei ka tangi te whatitiri, kaore e kore (Engari kaore au i rongo i te whatitiri i te tohinga o Karauria). Katahi ka hoatu e te tohunga whakairi te iho ki te tohunga tohiora, a ka meatia [tukua] e ia ki rotopage 71 i te wai ki tona ringa katau, me te whakahua i nga kupu nei na:—

Whakaea, whakaea ki runga te iho nui, te iho roa,
Te iho matua o tenei tama—^* ki a koe
E Io te wananga o Tikitiki o Rangi

Ka mutu te karakia mo tena.

Katahi ka whatoro atu te ringa o te tohunga o uta, ko tona maui te ringa e toro atu. Katahi te tohunga tohiora ka mau i te iho ki tona ringa maui, ka hoatu ki te tohunga o uta, mana e hoatu ki te matua tane o te tamaiti. Te rironga atu i te matua tane ka tu tonu ia i kona, me te waka i tona ringa. Katahi ka whatoro mai te tohunga o uta ki te tamaiti, ka riro i a ia te tamaiti. Ka takoto ko te mahunga o te tamaiti ki tona ringa maui, ko nga waewae ki te ringa katau ko te ringa kaha hoki tera, ka kiia tena ringa ko te ringa tamatane. Mehemea he wahine te tamaiti ko te mahunga ki te ringa katau, ko nga waewae ki te ringa maui, a ka kiia te ringa maui he ringa tamawahine. Katahi ia ka huri atu ki te tohunga tohiora, a ka mea ia:—

Tenei tama he tupe, he tupe rangi nau, e Io matua te kore . . e!

Na, e haere tonu ana ia i roto i te wai ki te tohunga tohiora, me te karanga haere i aua kupu, pau rawa ake aua kupu kua tae ki te tohunga tohiora. Ka takoto te matenga o te tamaiti ki runga ki te ringa maui o te tohunga tohiora, ko nga waewae ki runga ki te ringa katau, mehemea he tane, mehemea he wahine kua whiti ko nga waewae ki runga ki te ringa maui. Katahi ka karakia te tohunga tohiora i tenei karakia:—

Naumai, e tama! Whakaputa i a koe ki runga te turanga matua
Marama te ata i Ururangi, marama te ata i Taketake nui o Rangi
Ka whakawhenua nga hiringa i konei, e tama!
Naumai, e mau to ringa ki te kete tuauri, ki te kete tuatea, ki te kete aronui
I pikitia e Tane-nui-a-Rangi te ara tauwhaiti ki te pumotomoto o Tikitiki-o-Rangi
I karangatia e Tane ki a Huru-te-arangi
[Tirohia te wharangi 18].

Katahi ka whakatotohu te tohunga i a ia me te tamaiti ki roto ki te wai, engari ka ara te ringa maui ki runga. Katahi ka heke te tamaiti ki roto i te wai, kia tae rawa te wai ki te kaki o te tamaiti, katahi ka awhi mai i te tamaiti ki a ia, ka waiho nga waewae kia tarewa ana. Ka mahue penatia nga waewae o te tamaiti i te wa e heke ana raua ki roto i te wai. Katahi ka meatia te ringa maui ki runga hai awhi i te tamaiti, ko te matenga o te tamaiti kai runga i te ringa o tepage 72 tohunga e takoto ana, na ka watea te ringa katau. Katahi ka tauhi i te wai ki te mahunga o te tamaiti ki te ringa katau. Katahi ka tu ki runga, katahi ka whakahuatia e ia te karakia kia tangi ai te whaitiri a ka tangi te mauri ora, ara te whaitiri. Ki te ahu te whakahoronga o taua whaitiri ki te taha rawhiti, ki te marangai hau raro ranei, he tamaiti ora. Ki te ahu ki te tonga, ki te mauru ranei, he aitua kai mua i a ia; ara mehemea ka tangi te whaitiri ki te tonga e kore ia e kite i tona kaumatuatanga.

Katahi ka riro te tamaiti i te whaea. Katahi ka hurahia te whariki me nga kahu e nga tohunga; kua heke te wahine me tana tane ki raro o te paparoa. Katahi te tohunga tohiora ka mau ki te rakau kua oti noa atu te whakakoi, ka werohia ki te oneone ki waenganui tonu o te paparoa, ka whakaoioi, ka wero ano kia hohonu ai. Katahi ka whatoro atu tona ringa ki te iho e mau ana i te ringa o te papa nana te tamaiti, katahi ka hoatu ki roto i te rua, engari ma te ringa katau e whiu ki roto. Katahi ka tukia e ia nga oneone ki te pito punuki o te rakau, ka tukia ki runga i te iho. Katahi ka whiua e ia nga kohatu e ono ki roto i te rua, a ka tukia ano te oneone ki runga ki aua kohatu, me te whakahua i te karakia na:—

Tukia i Wharerangi
Ko te ngaruru mai rangi
Te mata a tohi kure ko Apa i te ihonga.

Mo nga kohatu tena karakia. Ko te tikanga tenei, kia kotahi te kohatu mo ia po, mo ia po e whakamamae ana te whaea o te tamaiti. Mehemea ka tae ki te tekau nga po kaore e hoatu nga kohatu, no te mea he tamaiti whakatoi, a he kohatu whakatoi aua kohatu. Ko nga kohatu o nga po o te materoro kaore e whiua ki te rua, kaore e whakaae nga tohunga.

Katahi ka mauria atu nga kahu ra, ka mau te tohunga ki te paepaeroa i te tuatahi, ka whakamauria ki runga ki te matua tane o te tamaiti, katahi ka uhia te mahiti ki runga. Katahi ka riro ma te tane e whatoro atu te tamaiti i te wahine, ka whakatakotoria te tamaiti ki tenei taha, ara ki te taha katau. Katahi ka rere mai te ringa maui ki te uhi i te mahiti ki te tamaiti. Katahi ka haere, katahi ka riro ko te tane ki mua, ka riro ko te wahine ki muri i a ia. Muri mai i a ia ko o raua matua wahine, muri mai ko o raua matua tane, i muri mai ko nga puhi rahiri, ara nga wahine tokorua nana i tiaki. Katahi ka haere ko te tohunga tohiora ki mua rawa, ka whiti ko tetahi o nga tohunga ki muri. Katahi ka haere, ka tata atu ki te kainga, na ka karakia te tohunga tohiora i te wa e haere atu ana ki te kainga; koia tenei te karakia:—

Moe araara, moe araara [Tirohia te wharangi 19].

page 73

Ka rangona e nga tangata o te kainga te reo o te tohunga e takutaku haere atu ana, na kua mohio nga tanga o te kainga kua oti.

Mehemea i aitua te tangi a te whaitiri, ara i tangi ki te tonga, kaore tenei karakia te moe araara e whakahuatia e te tohunga, engari tenei:—

Nei ka noho ka hihiri ngakau
O tangata ki te mahi e takoto ake nei
I kona te rahurahu tipu noa mai ai
Kia piki ake au ki runga te kiritai
Nga manu e wheko i raro Rangiahua
Homai ano koe kia hurihia iho
E tapu ana au, e ihi an au i a Rongomai-matua
He tane pani karariri
E kore koe e whakamanaa e te tamaiti niho koi
Nana i noho te pu o te rangi.

Ko tenei karakia he kaupare i nga aitua, he whakaatu na te tohunga ki te iwi kaore ia i whakaae ki taua aitua.

Te Purenga

Ka horahia te roro o te whare i te kainga ki te whariki, he kaitaka a raro, he takapau-rangi a runga. Ka takoto ena whariki katahi ka horahia nga taonga; ko nga ua o nga kahu maori katoa ka anga ki raro o te matapihi, ahakoa he aha te kahu, he korowai ranei, he paepaeroa rarei, he pekerangi ranei, he pota ranei, he mahiti ranei, he uhipuni ranei, he takapau whara ranei, he tangai ranei. Ka whakatakotoria enei kahu ki runga ki te takapau-rangi. Mehemea he tino mahi nui te whakanui i te tamaiti, ka whakatakoto i te patu pounamu, patu paraoa ranei, ki runga ki nga kahu, ki raro mai i nga ua. Mehemea e rua nga patu ka whakaanga i nga reke o nga patu ki a raua, ko nga rapa e huri ki waho. Mehemea he taiaha tetahi ka whakatakotoria ki te taha ki nga ua o nga kakahu. Ka whakatakotoria te waka kotuku, huia ranei, ki te taha o te taiaha; kaore etahi rakau ke atu e whakatakotoria ki kona, ko enei anake. Ko te hoeroa, ko te pounui [he pouwhenua tetahi o nga ingoa o tenei rakau], me era atu he rakau iti. Ko te take tuatahi tenei i nui ai enei rakau e toru, te patu pounamu, te patu paroa me te taiaha, no te meatanga hai pera.

Na, ka haramai te ope ra, ka tae mai, kai te karakia tonu te tohunga i taua takutaku ano, ka tuaruatia e ia, ka tuatorutia. Na, ka tae ki te taha o te paepae-kai-awha. Ko te tane raua ko te wahine ra ta raua haere kia hangai tonu ki te matapihi, ko te tohunga kai te pou o te maihi e tu ana. Ka karanga atu ia ki te tane raua ko te wahine kia hangai ki te mataphi. Katahi ka karanga atu tepage 74 tohunga: "E hiki ki runga ki te tahuaroa"—ara ki runga ki nga kahu. Katahi ka haere atu ko te tane anake, ka tu ki runga i nga kahu, ka huri mai tona aroaro ki waho. Ka whiti te wahine ka noho ki raro o te tahuaroa i te taha katau o te tane; kaore e noho te wahine ki runga ki nga kahu, engari ki te takapau i te taha katau o tana tane.

Na, i te wa e haramai ra te ope kai te powhiri nga tangata o te kainga, a tu noa ki te taha o te paepae-kai-awha, me te tangi o te tangata, he tangi tonu te mahi. Me nga tangata e whai ana i muri i te tokorua kai te tangi katoa; engari te tangi a enei kaore e kiia he tangi, engari he whakaingo, he ingoa tapu tenei mo nga tamariki rangitira. Mehemea ka kiia he tangi ka kiia e te iwi he tangi tupapaku. Ko nga tohunga anake nga mea kaore nei e tangi.

Kati, ka huri mai te aroaro o te tane ki waho, ka tau te wahine i tona taha. Katahi ka rere atu te matua tane o te tane e hiki ra i tona tamaiti nei, engari kaore e tu ona waewae ki runga ki te tahuaroa, engari ka tu ki runga ki nga whariki. Ka hurihia e te tane tona mahiti ki mua, katahi ka karakiatia e te tohunga te karakia; ka tu te tohunga ki te taha o te pou, ka anga tona aroaro ki waho; katahi ia ka hirihiri i te karakia:—

Haramai, e tama! Puritia i te aka matua
Kia whitirere ake koe ko te kauwae runga, ko te kauwae raro
Kia tawhia, kia tamaua, kia ita i roto i a Rua-i-te-pukenga,
A Rua-i-te-horahora, a Rua-i-te-wanawana, a Rua-matua taketake o Tane
Naumai, e … . , kia areare o taringa ki te whakarongo
Ko nga taringa o Rongomai-tahanui, o Rongomai-taha-rangi, o Tupai-whakarongo-wananga
Ka taketake i konei ki tipuaki o Rangi
Ka rere mai a Pouti-i-te-rangi, ka whakaawhi i a Puke-hauone
Ka hoka Hine-rau-wharangi i a ia i konei ki a Takamai-ahuahu
Ahua te puke nui, ahua te puke whakaki nau, e Rongo-maraeroa!
Koia te ngahuru tikotiko iere, te Maruaroa o te Matahi o te tau
Te putunga o te hinu, e tama . . e . . i!

Katahi ka whakahuatia tenei:—

Haramai, e tama! E mau to ringa ki te kete tuauri, ki te kete tuatea, ki te kete aronui
I pikitia e Tane-nui-a-Rangi i te ara tauwhaiti i te pumotomoto o Tikitiki-o-rangi
I karangatia e Tane-nui-a-Rangi ki a Huru-te-arangi, i noho i a Tonganui-kaea
Nana a Parawera-nui, ka noho i a Tawhirimatea
Ka tukua mai tana whanau, Titi-parauri, Titi-matangi-nui, Titi-matakaka
Ka tangi mai te hau mapu, ka tangi mai te roro hau
Ka eketia nga rangi ngahuru ma rua i konei, e tama . . e . . i!

page 75

Katahi ka haramai te iwi ki te taha o te paepae-kai-awha ki te tangi ki te tamaiti, ko ta ratau mihi whakamutunga tena. Ka mutu ra te tangi ka tu nga tangata ki te whai korero: "Haere mai, e tama! I haramai koe i roto i te wai matua"—ara te wai matua o Taupapa. Te tino kupu tenei o roto i nga mihi.

Ka mutu nga mihi, nga whai korero, katahi ka takoto nga kai ki te marae. Ka waiho te tamaiti kia takoto i runga i nga kahu, ko tona mahunga ki runga i nga patu. Ki te takoto te mahunga o te tamaiti ki runga ki te patu kua tapu tenei tamaiti, e kore rawa ia e pikau kai, a me moe ia i raro i te matapihi o te whare. Ko taua tapu he tapu ariki, ehara i te tapu tohunga, he rereke te tapu tohunga i te tapu ariki. Ko te tapu tohunga mana ano e ki he tapu, mana ano ia e tohi. Ko te tapu o te tamaiti ariki ko te kawenga i a ia ki te tohi ki te wai matua, a ka haere te rongo o taua tohi ki ia wahi me nga iwi katoa. Na reira, ka haere atu taua tamaiti, ahakoa ko tona korouatanga, ka tae ki tetahi kainga tawhiti noa atu, kua mohiotia e nga tangata o reira, kua whakapaia te moenga i raro i te matapihi mo taua tangata. Ka tukuna e nga rangatira he tino kai mo taua tangata, ka whakatakotoria ki tona aroaro. He whakanui tenei i te tangata ka tahi, a he whakanui i te marae ka rua, no te mea he tino ariki ia.

Ko te whaea o te tamaiti ka puta ki waho o te roro, ka noho ki raro ki tetahi whariki ki waho iti atu o te paepae-kai-awha, aka noho hoki te tane ki kona ki tona taha. Ka riro ma tetahi o nga wahine tapuhi e whangai i te whaea ma tetahi e whangai i te papa, kaore hoki e tika kia pa o raua nei ringa ki te kai, engari mo te ra kotahi anake tenei tikanga.

Ko te pure he mahi na nga tohunga kia mau ai te mana tapu me te mana atua, ehara i te whakanoa. Ka purea te tangata kia toa e ka haere ki te riri. Ka purea te waka kia tapu, kia mau tona mana, kia noho nga atua ki te tiaki i te waka.

He Taunaha, Ara He Taumau

Ka mutu te tohi me te pure, me te hakari, ka tu te tangata rangatira o te iwi, o tetahi iwi ke noa atu ranei, ka korero: "Taku kupu, he taunaha taku mo ta tatou mokopuna ma Mea (mehemea he tane te tamaiti, na ka whakahuatia te ingoa o te tamaiti wahine a tetahi tangata rangatira). Na, kaore nga matua o te tamaiti e kaha ki te ki mai "Kaore"; mehemea ka ki mai nga matua "Kaore," he whakahawea tena. Ko nga tipuna, ara nga koeke, hoki, tae noa ki te iwi, kaore e kaha ki te ki atu "Kaore," he whakahawea, ka tipu hai raruraru i waenganui o ena iwi. Na, ki te tupono ki te pakangapage 76 a muri atu, ki te mau taua tamaiti i roto i tetahi pakanga, ka mauria ia hei taurekareka, engari e kore e patua, ka whakarauoratia, a ka mau tonu te karanga "He taurekareka naku"—tae atu ki nga uri.

Ka whakamoea nga tamariki wahine rangatira, me nga tamariki tane hoki, ki nga tangata o tetahi iwi nui, iwi ke noa atu pea, hai taura mai mo tera iwi ki te pakanga.

Na, mehemea ka ki mai nga matua, te iwi ranei, "Kaore"—kotahi tonu te kupu whakahoki e puta i tera taha, te kupu na: "Waiho ra e hika! He toi tipu te tangata, he toi heke." He whakatauki tena, e penei ana tona hangaitanga—te ora o te tangata kaore e mohiotia, ka tipu etahi, ka ora, ka mate etahi.

Mehemea ka whakaaetia te tono, na ko te karakia hono te tohu whakaae a te tangata whenua. Na, ka takoto te hono karakia, katahi ka tikina nga taonga ra o te tohinga o te tamaiti, ara nga kahu, te mahiti me te paepaeroa. Katahi ka whakatakotoria ki te aroaro o nga taonga i homai e te toro, a ka anga mai nga ua ki nga ua o nga mea o te toro, a ko nga reke o nga patu ka pera ano. Katahi ka karakiatia nga karakia ra i whakahuatia i te tohinga o te tamaiti, aua karakia katoa. Na, kua tino mohio nga tangata toro kua tuturu tenei mahi. Mehemea kaore i homai nga taonga, me te whakahua i nga karakia, kaore e tuturu te mohio. Ko aua kahu o te tohinga ka riro i nga toro. Na, ahakoa ka pakanga aua iwi e rua i muri nei, e kore e taea te whakakore i taua mahi, kua tuturu hoki.

Ko etahi wahine o te tai rawhiti i tohia, ko Tamairangi, ko Hine-matioro o Titirangi, Uawa, a ko Mahinarangi hoki; i tohia aua wahine ki tenei tohi. Ka mutu nga wahine i rongo au i tino purea ki tenei pure. Ko te tangata whakamutanga i tohia peneitia ko Karauria, papa o Airini Tonore, i tohia ki Tapu-te-ranga, he moutere paku kai Te Whanga-nui-a-Orotu; no toku tamarikitanga tena; no te tau 1846 pea tena.

E hoa! Kia mohio. Mehemea ka neke i te whitu o nga ra o te whakamamaetanga o te hapu, kua he. Ka mutu a rauru nui i te whitu o nga ra, na kua timata a rauru whiwhia. Mehemea ka neke i te whitu o nga ra kua mohiotia he mahanga; mehemea ka tae ki te tekau nga ra, neke atu, kua mohiotia he marua-aitu, ara he materoto, he tamaiti mate.

Na, mehemea ka puta tetahi o nga ringa o te tamaiti i te tuatahi kua mohio he tamaiti whakatoi, ko te waewae ranei ka pera ona. Na, katahi ka kawea taua wahine ki runga ki te tuahu, katahi ka karakiatia te karakia na:—

Haramai, e hine! I te Maruaroa
Whakaputa i a koe ki taiao
Ki te ara o to tipuna, o Hine-titama
page 77I takahia ai tapuwae nuku, tapuwae rangi
Tapuwae ki Tiritiri o Matangi hauroa
Whaia to tapuwae, ko te tapuwae o to tipuna o Hine-hauone
Ka takoto ai i roto i a Hui-te-rangiora
Whakaputa i a koe, e hine! Ki te aoturoa.

Ka mutu tena karakia, na kua hoki ki te karakia mo te tamaiti:—

Tenei au te hoka nei i to tapuwae
Ko te hokai nuku, ko te hokai rangi
Ko te hokai whakaputa i a koe ki Tahuaroa, ki te aoturoa.
Haramai, e tama! (e hine ranei)
Takahia mai to ara, ko te ara whanui a Tane
Whakakake i a koe i te ara o to tipuna, o Hine-titama
I whakaputa ai i a ia ki taiao
Kia takawhaki ia i roto i Hui-te-ananui
Ka tau te mauri ki te whai ao, ki te ao marama
Ka tangi te mapu waiora ki te urutapu, e tama . . e!

Ko tenei karakia hai whakaputa i te tamaiti, kia tika tana puta mai.

Ka whakawanau a Moe-te-ao, ka whakahapa a Mahanga-tikaro i a ia, ka homai ko te waewae ki te ara takoto ai. Timata i te po waru tae noa ki te ngahuru o nga po, ka hoki te waewae i e Maru. I taua po ano ka homai ko te ringaringa katau, ka kawea ano ki runga i te tuahu o Toka-a-Hinemoko, ka whakahokia e Maru. Ka taka mai a Mahanga-puhua ki te ara haramai, a ka puta ki waho, noho tonu mai tetahi i roto i to raua whare. Ka mauria a Moe-te-ao ki rawahi ki Te Wao-kairangi, ka whanau te tamaiti i reira, koia a Mahanga-tikaro, waiho tonu iho hei ingoa mo tena wahi ko Nga Mahanga, ara ko nga mahanga a Moe-te-ao.

Na, ko nga po i takatu ai te whanau a Papa raua ko Rangi koia tenei tona koiwi i te ao nei, ara: Ko te Po tamaku, ko te Po aoao nui, ko te Po kerekere, ko te Po kakarauri, ko te Po uriuri, ko te Po tiwhatiwha. Ko nga po tuatahi tenei i takatu ai te whanau a Rangi raua ko Papa kia puta ratau ki waho o te awhi a o tatau matua.

Na, ki te mea ka whanau te tamaiti i roto i enei po ka kiia tena he tamaiti rere matua, he tamaiti rauru nui, he pai, he ora. Na, ki te mea ka neke mai te po o te tamaiti ki te tuawhitu, ki te tuawaru ranei, he po uaua enei po e rua. Mehemea kua Rakaunui te marama, kua Whiro ranei, kua uru ranei ki roto ki nga Tangaroa, he po kino rawa enei mo taua wahine, me kawe ki runga ki te tuahu te umu hai takotoranga mona, a ma te tohunga e mahi, ka ora ai tena wahine. Ki te uru te whanau a te wahine ki nga ra timatanga o te kaupeka o te tau, kaua e huri ki tua o te whitu, o te waru ranei; koia tena kua kiia ake na, he rauru nui. Ki te taka ki roto ki te iwa, ki te ngahuru, ko rauru whiwhia tenei. Ko enei po he po whakakake, he po whakatoi. Ka homai ko te ringaringa, ko te waewae ranei, ka whakapae ranei tepage 78 tinana o te tamaiti, a ki te kore e tupato, he wahine mate, he tamaiti mate; ka kiia tena he weu tapu; ki te puta taua tamaiti, no Tu tena.

Ki te taka nga po ki te ngahuru ma tahi me titiro ki te marama; mehemea kei te Whiro te marama, he rauru matua, he tamaiti ora, kia pai te whakatipu i taua tamaiti. Ki te taka ki roto ki te Orongonui taua tamaiti tirohia te marama, he marama kotea ranei, he kura hau po ranei, he kura tea ranei. Ki te tango te tamaiti i a ia ki te kura hau po, he tamaiti kino; ki te tango i nga po e rua kua kiia ake nei, he tamaiti pai, he uruora; kati mo tena. Na, ko te po ngahuru ma rua, he po kino tenei po. Ahakoa i te timatanga o te kaupeka ka kiia tenei he po matohi, e kainga ana e nga po korekore, ka takapautia e nga Tangaroa ki te remu o te atua, ka tukua ki a Whiro tenei po. Ka kiia i konei ko te po taruaitu, kaore he tamaiti e ora.

Anei tetahi kauwhau a nga koeke o Takitumu mo nga po i whaka-huatia nei: Te Po, Te Po nui, Te Po roa, Te Po uriuri, Te Po kerekere, Te Po tiwha. Ko enei po, he po taketake enei po no te whanau a Rangi raua ko Papa.

He po apiti atu enei po ki era: Te Po te kitea, Te Po tangotango, Te Po whawha, Te Po namunamu ki taiao, Te Po tahuri atu, Te Po tahuri mai ki taiao. Na, enei po katoa tona huihuinga ngahuru ma rua katoa, pera me nga kaupeka o te tau, ngahuru ma rua hoki era; na ko nga kaupeka hoki enei o te po.

Na, ka wehea nga kaupeka o te po i konei; e ono nga po i whakatohua ai a Papa i ana tamariki katoa kia whai ahua, kia whai manawa ora, kia whai tipu ai, ahakoa he aha te mea, he tangata, he ika, he kararehe, he ngarara, he otaota, he rakua. Ko etahi o taua whanau a Papa i makaia ki waho ki nga kaupeka o Rangi. Ko ena whanau he mea whakaawhi ki a Hine-te-ahuru, ki a Hine-rurumai, kia a Hine-makohu-rangi; ko ratau te kaiwhakaawhi i era i makaia ra ki waho.

Na, e ono nga po whakamutunga nei; ko ena po ko nga po tenei i takatu ai te whanau a Rangi, a Papa ki te kimi i te ara namunamu ki taiao; koia te po tahuri atu, ko te po tahuri ki taiao. Tona koiwi o enei po i takatu nei te whanau a Papa e mau nei i a tatau wahine. Ka timata te takatu o te tamaiti i roto i te kopu o te whaea, ki te neke atu i te po wha he tamaiti mate; ki te neke atu i te rima, i te ono, he whaea mate, he tamaiti mate hoki. Koia i kiia ai ko hokai rauru nui, rauru whiwhia, koia hokai rauru maruaitu. Katahi ka marama koe ki tenei. E he ana te waihotanga hei whakapapa tangata.