Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Forest Lore of the Maori

6 — Mahinga Kauru — Na Ngai Tahu

6
Mahinga Kauru

Na Ngai Tahu

Ko te whakamaramatanga o te mahinga a te iwi Maori o Ngai Tahu, o Ngati Mamoe i te kai nei i te kauru. Ka timata tonu te mahi i te kauru i te ono. ki ta te Maori ritenga, ko te marama e kiia nei i te Maori he ono, he Kana [?=Ngana] tetahi ingoa; ki ta te Pakeha ko Oketopa taua marama. Ko te wa tenei e timata ai te mahi i te kauru, engari kei te whakamutunga o nga ra o te rima, ara o te marama o Hepetema ka timata te haere atu i nga pa nunui a ia hapu, a ra hapu ki nga pakihi mahinga kauru, ki nga hiwi, maunga, awaawa ranei. Ka tika tonu a ia hapu ki tona wahi mahinga, a ia hapu ki tona whenua mahinga. E kore e pokanoa tetahi hapu ki runga ki to tetahi hapu whenua mahi ai; he ritenga nui rawa ki te Maori, ki te pokanoa tetahi tangata, hapu reanei, ki te mahi noa atu. Engari ki te puta he ritenga a tetahi rangatira o tera hapu kia karangatia ki nga rangatira o era atu hapu kia mahia mai nga kauru katoa, māna te take e puta ai nga ritenga penei. Kia tae mai he tono a tetahi rangatira, a etahi rangatira atu ranei e noho ana i nga kainga o te taha moana, hei reira ka korerotia ano i mua atu o te wa e haere ai ki te mahi, e kore e waiho kia tae rawa ki runga ki te mahinga ka korero ai. Ki te mea ia he ritenga nui rawa taua tono, ki te mea he ritenga i ti marie, tera ano e ahei hei te taenga rawatanga ki te wahi mahinga ka whakaputa ai te kupu. Heoi ano, e kore e taea te whakapeka mai e nga rangatira o era hapu taua tono, he wa ano kua pera mai hoki te tono a etahi rangatira. E kiia ana e te Maori hei kaihaukai ki a mea rangatira o te kainga i mea. He maha nga ritenga a te Maori e puta ai nga ritenga penei, ka mau tonu te mahi kaihaukai, a mate noa te matua, tipu noa ake ki ona uri i muri i a ia: "Kia mahara i page 391muri i a au, kaore ano kia utua te kai a Mea." Heoi ano, ka waiho tena ma ona uri e whakaaro. Ki te mea i ohorere tonu te matenga o te tangata, kaore i ki iho ki ona uri, ka waiho tonu tena ma ona uri e whakaaro. No te mea he ritenga tawhito tena no te iwi Maori, no tua iho, no tua iho. Ki te mea i mate kore uri ka ngaro tena kai, he mea ano ka riro ma nga whanaunga e utu, ma te wahine ranei. Ehara i te mea he kauru anake te kai hei kaihaukai, engari ko te tini noa iho o te kai, he aruhe, he inanga, he kokopu, he panoko, he pora, he huahua, me atahi atu kai.

Hei te ahiahi po i mua o te wa e timata ai te mahi a nga tangata i te kauru ka hikaina te ahi hei tunu i te kouka o te ti; ma nga tohunga anake tera mahi, a ko nga tangata katoa ka haere atu a ia tangata, a ia tangata ki te hoatu i tana kouka, i tana kouka ki te tohunga, a ka timata hoki te karakia. Ma taua tohunga, ma aua tohunga ranei e hoatu nga kouka e hoatu ra ki a ia ki runga i te ahi. Ka rite ano ki tana wa e mohio ai hei takiri mai ki tahaki ka karakiatia, ka puhengutia, ka whakahaeretia ki tamawahine, ki tamatane. Ke te para mai hoki a ia hapu, a ia hapu, ona tohunga. Hei te ohonga ake i te ata ka rewa katoa nga tangata ki te mahi. Ko te mahi tuatahi he tope i te ti, he tarai; ko etahi hunga hei tope, ko etahi hei tarari atu. Ko etahi hapu e rua tekau tangata hei tope, tae atu pea ki te toru tekau hei tarai atu; ko etahi hapu neke atu, iti iho ranei. Ka mutu te tarua katoa ka whakatuturia kia maroke, e ahua rite ana pea ki te whariki e taurangi [=tauraki], ka maroke. Te mahinga tuatahi i muri iho o te mutunga o te tarai me te whakatutu i aua kauru ka waiho kia whitingia e te ra; ka hoki katoa mai ki nga pa mahi ai i nga māra, tou ai i nga kumara.

Kia ngaro nga kumara ka hoki ai ki te mahi ano i te kauru; ka tope ano i te ti, ka taraitia, me te whakatutu atu. Ka waiho atu te mahinga tuarua kia tu ana, ka tirahatia, ka paiheretia nei te mahinga tuatahi, ka whaoina ki roto i nga kete. Ki te mea ka kore he ngaherehere o nga wahi mahinga kauru, na reira ka poia mai e nga tangata o ia hapu, o ia hapu, a ratou kauru ki te wahi ngaherehere, kia tutata ki nga wahia hei tao. Kotahi pea wiki [week], neke atu, iti iho ranei, e poi mai ana i nga kauru ka pau katoa mai ki te ngaherehere, kei te mamao tonu o te whenua, te roanga, te tatanga ranei o te poinga mai. Ka pau mai a tena hapu ka timata te mahi wahia, kei te pera hoki era atu hapu. Ka keria nga puna hei taonga mo nga kauru, kei te nui tonu o nga tangata kei te nui tonu o nga tangata hei mahi i te puna kotahi, kotahi tekau, e rua tekau ranei ki te puna kotahi, neke atu, iti iho ranei. Kei te puna tokomaha nga tangata, neke atu pea i te rua tekau tangata hei mahi, e ahua rite pea ki te rua tiini [chains] te roa o te puna kotahi; ka iti iho nga tangata ka hoki mai te roa o te puna. Kotahi, e rua rangi tinana e mahi ana i nga puna, e whakapapa ana i nga wahia; e ono putu [feet| te hohonu o te puna, neke atu ranei, kia ngaro atu te tangata me he mea ka tu i roto i te puna. Ko te whanui o te puna e rua, e toru whanganga ringaringa nei te whanui o te puna kotahi. He nui nga wahia e whakapipitia ana ki roto, kia tata ake nga wahia ki runga ka whakapipitia nga kohatu ki runga ake o nga wahia, a eke noa ki runga o te puna.

Kia rewa mai te whetu o te ata ka timata te tahu i nga ahi o nga puna, awatea rawa ake kua wera nga kohatu. Ka urua nga puna kia tikei maro mai te ra ki runga, ka whakapapatia nga kete ki roto, engari e tanua atu ana he oneone ki runga o nga kohatu. Ka huhia [uhia] a runga ake o nga oneone ki te kiokio, ki te purau, ki te rau ti, me era atu mea a te Maori e page 392wharikitia ana mo nga pera, ka whakapapa ai i nga kete ki runga, a ki noa te puna, teitei noa ki runga ake. Ka huhia [uhia] iho a runga o nga kete ki nga huhi [uhi] patiti, ka tanua ki te oneone kia kore rawa e puta te tokoahu ki waho. Ka mutu ai te tanu ka waiho kia tao ana, a oho noa ake i te ata, kia pera ano me te wa i tanumia i te ata tuatahi ra; ka hukia [hukea] ai i te aonga ake o te ra ka maoa, ka waiho kia makariri ka patupatutia kia paraharaha; ka mutu ka whakairiiria i runga i nga whata. I muri i te maoatanga e kore e pai kia maku i te ua, ka huhia [uhia] nga whata kia kore rawa e puta te ua ki roto. Ka waiho i reira, ka hoki nga tangata ki nga pa tuturu, ka tae hoki ki te whitu ka timata hoki te tou i nga mara kumara; ka tae ki te waru ka tou i nga mara pora; kia mutu te tou ka rewa ano ki te tao i te mahinga tuarua o nga kauru. Ka pera tonu te mahinga me te taonga tuatahi, e kore hoki e rereke te ritenga katoa o te mahinga o taua kai; ka tae hoki ki te iwa ka mutu te mahi kauru o te tau kotahi. E pena tonu te mahinga o nga whenua mahinga kauru i ia tau, i ia tau, o tua iho, o tua iho, taea noatia nga tau e toru i muri iho o te taenga mai o Matara. [W. B. D. Mantell] ka mutu te mahi a nga Maori i taua kai, kua noho nui nei hoki te Pakeha, kua tahutahuna nga pakihi mahinga kauru ki te ahi, kua kino katoa.

Ka maoa nga puna tuarua ka poia mai ki nga pa tuturu nga kauru katoa o te tuatahi me o muri nei. Ka hui katoa nga tangata o te pa ki te poi mai i nga kauru a te hapu kotahi, he ohu tena ritenga ki te Maori. Ka pau mai pea nga kai a te hapu kotahi i nga ra e toru, e wha ranei; kia pau mai a tena hapu ka hoki ki a tena hapu, pena tonu, pau noa mai nga kauru a nga hapu katoa ki te pa, pena tonu a ia hapu, a ia hapu, timata atu i Kaiapoi tae noa ki Otakou. Timata mai i te timatanga o Oketopa te mahi kauru tae noa ki te mutunga o nga ra o Tihema, kei a Hanueri ka hoki mai, ka mutu hoki te mahi.

Ki te mea ka kainga e te tangata o nga ope haere, e nga ope haere mai ranei, ka tikina atu i runga i nga whata, ka tukuna iho ki raro, ka tuku ai ki te wai maori, ka kai ai. He mea ano ka waitautia, ko nga para o te kauru ka whakawiri ai ki roto i nga ipu; ka oti te whakawiri ka homai kia kainga e te manuhiri, e te tangata whenua hoki. E ahua penei ana me te tiamu [jam] te reka ki te kai, me te ahua hoki o te tepetepetanga.

He hupu i mahue; ko nga more o te ti e keria ana e te Maori, ka pera ano hoki te mahinga me nga pito o runga o te ti, ka taona ano ki roto i nga puna; he kai nui rawa atu te reka, na reira te Maori i pirangi ai ki te keri i nga more o raro o te ti.