6. Etahi Kupu Whakamarama I Tukuna Mai E

Karaka Tarawhiti O Waikato

Mo te pa tuna; ae, he tino mahi nui tena na nga hapu o Waikato i nga ra onamata, tuku iho, tae iho ana ki nga kaumatua, ara ki o matou matua. Engari ko toku matua kaore i mohio ki te hanga kupenga, ki te hanga hinaki, notemea tera ano nga tangata o mua hei hanga i aua mea, heoi ma te iwi he awhina atu ki te mahi i nga rauiri, page 235i nga pa, hei tukunga mo nga kupenga me nga hinaki. Ko nga marama tika mo nga rauiri pa tuna i nga awa o nga roto e puta ana ki Waikato awa ko Hanuere, Pepuere, Maehe.

Ko nga tuna o nga rauiri pa tuna e mahia ana i te waru, i te iwa, i te ngahuru, ara i a Hanure, Pepuere, Maehe. Kei nga hinapouri o nga po o aua marama katahi ka whakahekea nga rauri, nui atu te tuna e mate ana i te po kotahi, e tae ana ki te kotahi mano i te po kotahi; ka waiho nga tuna i te hinaki whakatiko. Ka mahia te rauiri ki te awa e puta ana ki Waikato.

Ko nga ingoa o nga po e tika ana hei tuku i nga rauiri he Piri-ki-Tangaroa, Tangaroa-mua, Tangaroa-roto, Tangaroa-kiokio, he Otane, he Hongonui, he Mauri, he Mutu, he Ouenuku, he Okoro, ka mutu te tuku. Katahi ka patua nga tuna e te hapu nana tene. rauiri, he patunga ano e rua mano tuna o ana po kotahi tekaui Ko ta ratou tatai i nga tuna e penei ana, e wha tekau ma wha nga tuna mo te tui kotahi; e rima tui kotahi rau tena; tekau nga tui kotahi mano tena. Ko nga tuna o enei marama te ingoa he puhi, he tino tuna momona enei, mai o te ngutu tae noa ki te hiku, engari he ririki, a he pai hoki mo te kai. I kite ahau i enei mahi, i mahi ano hoki ahau. E kore e taea te korero atu nga mahi mo te tuna, engari ko nga hinaki kei au o mua rawa, mo te tarino tuna i te makariri, me nga hinaki tukutuku tuna i nga roto. Heoi ano nga hinaki kei au inaia nei.

Ko te ahua tena o te hinaki tarino. Me here te poa ki te tou; ko te punga kowhatu me maka ki roto i te peeke [bag], kia toimaa, kei tere i te kaha o te ia. Ko te taura here o te punga ka herea ki te taura o te waha o te hinaki, me here ki uta ki roto i te wai, kei kitea e te tangata e hoe ana i te po. Ko te waha o te hinaki e ahu ana ki raro o te awa. Ko te tou o te hinaki e ahu ana ki runga ki te ia. He potae ano to te hinaki; ko te take tena i whakaitia ai te tou o te hinaki, kia iti te panga mai o te ia, kei riro te hinaki i te wai.

E rua herenga mo nga poa, kotahi ki te tou, kotahi ki te taha ki te waha. Ko te poa ki te tou hei kukume i te tuna kokopu kia uru ia ki roto, e kore e roa kua huri ia ki te kai i te poa kei te waha; heoi ano kua kore ia e puta i muri atu. Ka haere mai etahi tuna, pena tonu ta ratou haere ki te poa o te tou, i te kaha o te ia kua huri ki te poa i te waha. Ko te roroa o enei hinaki e wha putu [foot] me te hawhe [half]; ko nga tuna e uru ana ki tenei hinaki ko nga kokopu e rima putu te roroa, ko nga ringo nunui, ko nga paraharaha he nunui ano.

Ko nga hinaki tukutuku ki nga roto ko te ahua tena (Tirohia nga whakaahua nama 58-70). He waha kei nga pito e rua o te hinaki tukutuku. Ko te roroa o enei hinaki e rua putu me te hawhe; ko te page 236nunui o nga waha he ririki, e kore e uru nga tuna nunui, engari ko nga tuna ririki anahe, pena me te puhi te nunui. Ko te ingoa o enei tuna he whitiki, ko te hiku i momona, ko te taha ki te ngutu kaore i momona, engari ka tuituia, ka whakanoia kia maroke, ka mutu ka kauitia ki te manuka, katahi ka hunuhunua ki te ahi, ka mutu ka whakanoia ki roto i te whare. Ko enei hinaki e mahia ana e wha tekau, tae atu ki te rau nuku atu te maha ma tona hapu, ma tona hapu. Ko nga poa mo enei hinaki he mea keri ki te toke, katahi ka tahoatia ki te korari, ka takaia ki te harakeke, katahi ka maka e rua tekau nga tahoa mo te hinaki kotahi. Katahi ka tukua ki te roto ki roto i nga wiwi, i te ngawha [raupo]. Kei te atapo, kia puta a Tawera whetu o te ata, katahi ka takina nga hinaki, timata mai i te tohu tuatahi. Kei reira te tangata e moe ana i runga i te waka, he mea pou te manuka roroa ki te hinaki hei tohu mo te atapo; kia rua tiini [chain] te tatahi o nga hinaki. Kei te ata ka haere mai etehi o ratou ki te patu i nga tuna, ki te tuitui ki te kaui. E hoa! He tino mahi nui enei i nga ra o mua, tae mai ano ki oku ra. Kaore au i mohio ki te hanga hinaki, engari ki te hanga kupenga ririki, me nga toherere mo te hinaki tarino, me te kupenga mo te hinaki mo te rauiri pa. Engari ko nga hinaki mo nga rauiri kore rawa inaia nei. Ko taku tupuna, te tane tuarua a te whaea o toku matua he tino mohio ki te mahi hinaki mo nga rauiri pa tuna, koia ano hoki ki te mahi tuna ma matou; i mate ai i te tau 1876 ki Taupiri, ki taku mohio kotahi rau ona tau ka mate. Ko nga tamariki katoa inaia nei kore rawa e mohio ki nga mahi o mua, kua riro katoa i nga tikanga Pakeha. He Pakeha katoa nga mahi, kei te moni [money] anahe nga mahi, e kore rawa e pai ki nga mahi tuna, he ruihi [lose] no te taima [time]. Kua rereke te mahi hinaki tarino i enei ra, he mea mahi ki te waea [wire] ririki nei e nga tamariki hiahia ki te tuna; i tirohia e ratou ki nga hinaki tarino o mua; he mangemange anake era hinaki, he mea tiki ki te maunga nga mangemange.