Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Maori Agriculture

Te Mara Kumara

Te Mara Kumara

Ko tenei mea ko te māra kumara, taro, korau, ka mutu nga kai o mua, he mea titiro te mara kumara kauaka hai takoto ki te hauwai, engari me takoto ki te wahi tairanga; ko tetahi tena o nga titiro. Te rua o nga titiro, me he mea e hangai ana te takoto o te rui o taua mara ki te ra, ara o te papa o taua mara ki te ra. Te toru o nga titiro, kia kauaka tetahi mara e takoto ki te take o tetahi hiwi. Ko tetahi o nga titiro, he pewhea te takoto o taua mara, he kaokao ranei, he matanui ranei. Ko tetahi o nga titiro, kai raro ranei te remu, kai runga ranei; ko te upoko o te mara kei te pito ki te ra, ko te remu kei te pito ki te mauru. Me he mea kai runga te remu, ka mate te kumara, ka heke mai te wai ki te kumara. Me he mea kei runga ko te upoko, ka mate hoki ko te remu; engari kia hora te mara, he papatairite tena ingoa. Katahi ka titiro kia tapuku; ki te kitea e tapuku ana taua mara, ko te tino mara pai tena. I raro iho o tena, o te tapuku, ko te mara hora, ara papatairite; ka mutu nga mara pai mo tena mea mo te kumara.

He kumara tena; na, he korau tetahi; koina te tu mara mo te korau e pai ai, e pakari ai, ka tahi, he hora ka rua. He kuwaiwai no te korau ki te tiria ki te wahi hauwai, ka kuwaiwai.

Ko te tipu noa atu te taro i nga wahi katoa, engari ko roto rawa o te marua kaore e pai. Te mate o te taro i kona, ka rau anake, kaore he kiko; ka pakupaku te taro, a he kuwaiwai hoki. Ka mutu nga titiro mo te mara.

Katahi ka titiro, me he mea he one matua te one, me kirikiri tena mara kumara, ma te kirikiri katahi ka pai. Ko te wehi o te tangata mo tena mea mo te one matua, he nui no te mahi ki te pikau i te kirikiri. Ki te taea te kite te wahi one paraumu, ka pai, kua iti te mahi, kua mauria mai te kirikiri mo raro anake i nga rau, koi kino nga rau i te paruparu, i te māku. Me he mea kaore he one paraumu, ki te kitea he one haruru, na kua pai tena hai mara. Ko te one tuatara kore rawa nei e pirangitia, he nui no te mahi ki te patupatu; tetahi mahi he pikau i te kirikiri no te one tuatara. Ka mutu nga titiro mo te oneone.

Katahi ka titiro me pewhea te mara nei, me he mea kai waho kai te mania, me tiki me tope mai he manuka, he hurupi ranei, a he toetoe ranei, katahi ka hora. Ka timata atu te hora i te whakaupoko, a tae noa ki te remu. Katahi ka waiho kia takoto ana, a kua tae ki te wa e mohiotia ana e tata ana ki te wa e tiria ai te kumara, katahi ka tukuna (ara ka tahuna) ki te ahi, ka horo nga kota, kia page 293piri te kota ki runga ki te whenua. Kaore e tahuna i te rangi hau, koi aia nga kota ki wahi ke; engari te hau puangiangi, katahi ka tahuna. Ka wera, katahi ka uhia ano ki te manuka. Ko tenei mahi mo te one matua, mo te one tuatara, kauaka mo te one paraumu, mo te one haruru ranei. Ka uhia tuaruatia, koi rere nga kota i te hau; he uhi tatahi tenei.

Katahi ka haere ki te toro i te rua kumara, kia kitea me he mea kei te whakaniho ranei, kaore ranei. Me he mea kaore, ka karangatia nga wahine kia whaowhia ki roto ki te kete. Ka meatia he popo rakau, katahi ka miria, ka ngawari, katahi ka meatia ki te tekere o te kete; ka kapi a raro, katahi ka homai nga kumara ki runga. Na, ka whakatakoto i te kaupapa tuatahi, katahi ka ruia ano nga popo ki runga; ka ngaro i nga popo, katahi ka whakatakoto i te kaupapa tuarua; ka pena ano, ki noa te kete. Engari kauaka e neke atu i te wha, i te rima ranei nga kaupapa; ki te neke atu, ka taumaha, na ka kino nga tupu. Katahi ka kawea ano ki roto ki te rua ata tu ai; ka meatia he rakau ki raro, e rua pea nga rakau, ka whakatakoto i nga kete ki runga. Kaore e hoatu tetahi kete ki runga i tetahi, ko te take koi maru nga kumara, koi koauau nga tipu.

Me he mea kua whakaniho te kumara i te taenga atu ki te rua, i a ia ranei kua whakapapatia ki roto ki te kete, ka haere te tangata ki te tango i nga uhi o te papa kumara, ka heria nga manuka, aha ranei ki nga paenga o te mara. Te take i peratia ai he titiro na te tangata nana te mara, anei te hau kaha, he mauru ranei, he tonga ranei, na ko aua manuka hai takitaki kia ruru ai. No te otinga ki reira katahi ka tahuri ki te ko.

Ka koia nga puke; kaore te nuinga o te mara e koia, ko nga puke anake, a ka oti. Ko te whakararangi ka ahu atu i te whakaupoko ki te remu; e kore e whakaahutia ki te marangai, ki te tonga ranei. Me he mea ka haere te hau tonga ki nga awa o te mara kumara, ka rurerurea nga rau, ka mate, ara kaore e tino pai ena kumara. Kaore he hau nui o te rawhiti, ko te mauru anake te hau; na, ko tena hau he mahaki tana haere mai, kaore e pena me te hau tonga; koia te take i wehi ai ki te pārāweranui.

Ka timata te mahi tiri i te Ari; ka whakarakau te marama, kaore i tiri; he mate, he kore kai, he kiko kore; tae noa ki noa ki nga Korekore kaore e tiri.

Na, mo te tatai i nga puke. Ka takoto te taura ki runga ki te waha o te puke, ma te tangata tonu nana te mara e whakatakoto i te teka, a ka poua te pou wharona. Na, ka haere tonu te mahi, tae noa ki tetahi taha o te mara. Ka oti te whakaupoko, katahi ka hiki ki te remu o te mara, a ka pera ano te mahi, ko taua rakau ano te page 294tatai. Ka tu katoa nga pou; kia rua putu te roroa o nga pou. Ka mutu te teka whakaawa, katahi ka mauria ko te teka ahu puke. Ko tenei hai tatai i te pamamao o nga puke, i tetahi, i tetahi, a ka poua ano he pou kai te waha tonu o te puke, he pou pakupaku noa iho enei, a pau noa tena mara katoa. Ko te taura tatai he mea miro ki te whitau, he mea tapu hoki taua mea; ka oti te mahi ka heria ki ro whare takoto ai, ki te whata ranei. He aho tatai te ingoa o taua taura; taua aho ki etahi tangata he mea tipona, kia tere ai te pou haere i nga rakau. Kia kotahi te tuke ringa te tatahi o nga puke i te rarangi. Me te aho tatai i te whakaupoko he mea tiponapona haere ki etahi tangata. Ko tenei he aho tatai he aho tatai awa, ko tera he aho tatai puke. Ki te penei te mahi, na ka kore tera mea te rakau.

Ka waiho tetahi wahi o te mara hai paenga taru i te taha ki te tonga, ki te mauru, a ki te raki hoki; kaore he paenga ki te whakaupoko, koi araitia te hau tokihi; kia haere mai taua hau tokihi ki waenganui o nga kumara, hai whakapai i nga kumara.

Na, kia tokorua nga tangata hai mahi i te puke kotahi. Ko te ko whakaara ki mua; e toru nga meatanga o taua ko, ara nga kuhunga ki te whenua, engari kauaka e neke i te kaupeka o te ko, ara i te teka o te ko; kaore e pai kia neke atu i tena, koi hauwai. Na, tauhinga ana te ko, ka hangai ki waenganui ki te waha o te puke, katahi ka whakaarahia, e toru ano nga whakaarahanga ka mutu tana mahi; koinei tana mahi i nga puke katoa.

Na, ka mutu te mahi a te tangata ki te puke, ara kua oti nga kuhunga e toru, katahi ia ka haere ki tetahi o nga puke mahi pera ai. Me he mea he ohu, ka wehewehea kia toru, kia wha ranei, nga tangata whakaara; kia tokowha hoki nga tangata hai tuahu. Ko te mahi ma nga tangata tuahu he tango i nga weri, nga otaota, he whakawatea, a he whakangawari hoki i nga one. Ka mahia ki nga ringa tonu, me tana rakau hai patupatu i nga oneone, ara i nga pukupuku, kia ngawari; katahi ka mau atu ki nga one, ka natu, kia taka nga para ahi ki roto ki te puke katoa.

He mea tapu te puke tuatahi, a ka mau tonu tona tapu. Ko nga kai o taua puke kaore e mauria ki roto ki te rua.

Ko te tohunga kua tae ki reira i mua o te uranga o te ra, me nga kai whakatakoto, me nga kai ono, me he mea he ohu. Katahi ka timata te tohunga ki te karakia; me anga katoa o ratau aroaro ki te uranga o te ra. Ko to ratau atua e karakia ai ratau ko Rongo-marae-roa, ko te tamaiti hoki tena a Rangi raua ko Papa i whakaritea mo ena mahi katoa, ara mo nga mahi kai katoa. Ka karakia te tohunga i te wa kaore ano kia puta mai te ra. Ka mutu tepage 295karakia a te tohunga, ka whakatika nga tangata ki runga, ka mau nga kai whakatakoto ki nga rahu, ka timata te whakatakoto i nga purapura. Na, ka haere atu hoki nga tangata ono; heoti ano kua haere te mahi; i tena takiwa kua ura mai te ra. Ka mutu te mahi, ka timata ano te tohunga ki te karakia.

Kia mutu te mahi, ara kia oti, ka waiho mo te ata, mo te puaotanga o te ata, te karakia a te tohunga. He karakia whakaepa tena hai whakamutu i nga mahi, ara i te tiri. Ko te karakia nei kia tipu pai ai te kumara, kia kaua e pangia e tetahi mea kino. Ko te karakia tuatahi hai whakatuwhera i te mahi, kia pai ai te tiri, a kia pai hoki te whakatakoto a te tangata i nga purapura. Ka whakahua i tena karakia ki a Rongo-marae-roa raua ko Uru-te-ngangana, ko Uru hoki te tamaiti matamua a Rangi raua ko Papa. Ko te karakia whakamutunga ka tukuna ki a Rongo-marae-roa anake. Ko te tuku tena i te mana katoa o tena mara ki a ia. Ka tonoa a Tawhirimatea i taua wa kia whakataha, raua ko Tonganui-kaea. Ko tena tono he tono kia kaua e tukinotia taua mara, kia kaua e pa mai he hau kino, he huka; na Tonganui kaea hoki te huka, na Tawhiri-matea te hau.

Na, ka haere te tangata ki te tiri, kia hangai tona tu, ara tona aroaro, ki te uranga mai o te ra, kia hangai hoki ki te tutira o nga puke. Ka timata tana mahi ki te whakaupoko, engara ka tu ia ki roto ki te awa kumara, kia whiti te tutira ki tona taha maui. Na, ko te purapura kei tona ringa maui e pupuri ana. Ka kuhuna tona ringa katau ki roto ki te puke, ki raro tata iho i te tihi, i te aha ki te whakaupoko, ara ki te rawhiti. Na, ka komotia te purapura ki roto kia ahua tawharara, ara tauhinga, kia tika te uru o te kumara ki te ra, ara o te purapura. Katahi ka ahuahungia te one ki runga ki te purapura, engari kauaka e tino hohonu te uru o te kumara, ko te wahi tena i te tipu. Kua mutu tana i tena, kua hiki atu he puke ke, a ka pera tonu, engari kia waiho tonu te tutira ki tona taha maui. Na, he tangata ke māna e heri i nga purapura, he mea rau ki roto ki te rahu pakupaku nei. Kia kotahi tonu te purapura ki te puke kotahi. Ko nga purapura he mea heri ki roto i te kete; he mea tatau e ia nga puke o te tutira, a kia rite tonu nga purapura ki taua tutira. Te take i pera ai, kia māmā, koi whati nga whakaniho o nga purapura; no reira me he mea he tino roa te tutira, ka metia kia rua nga kete rau purapura. I mua o te tiringa ka heria tetahi o nga kete ki waenganui o te tutira, ki reira tu ai ki roto i te awa o te kumara. Ko te nuinga o nga purapura kei te paenga e takoto ana, kei te whakaupoko o te mara, kei roto tonu i te kete e takoto ana. Ko te kete he mea kaupeka ki te rakau kia tuwhera tonu ai, he page 296wehi koi whati nga whakaniho o te kumara, ara nga tipu. Ko te kai whakatakoto i kumara, māna e whakatakoto ki te taha o te puke, i te awa ki te taha maui o te tutira, ka pena, a tutuki noa ki te remu; na ka hoki ano raua ki te whakaupoko, ka pera ano; ma te kai tiri e whatoro iho ki aua purapura.

Ka whakaritea ko nga mohio o nga tane anake hai mahi i tenei mahi, kauaka nga wahine, koi tupono ki te whakatahe, ara ki te wahine mate toto, a ka waiho hai mate mo te kumara. Pera ano i te hauhaketanga me te kawenga ki roto ki te rua, ma nga tane anake. Kaore e mahi i te wa kaore ano kia puta te ra, ara mo te tiri tenei; kia ura rawa te ra katahi ka tiria te kumara. Ka tiria te kumara i te ra pai anake, koi ahua kino nga one; kaua i te ra ua, koi pokepoke te oneone, kaore e pai te tapuketanga i te purapura.

Ka meatia he kirikiri ki raro i nga rau o te kumara, koi kino nga rau; me he mea ka pena ka heke te tipu o te kumara. Ki te kore rawa he kirikiri, ka meatia ki etahi otaota, kia tau nga rau ki runga ki aua otaota. Ki te puta tetahi marangai ka kino nga kumara, kaore e hiwa te tipu o tena kumara, ka heke te tipu. Na, me he mea he one matua, ko te kirikiri he mea whakaranu ki te one; ko te take i pera ai kia tuwhera ai te puke. Me he mea kaore i pena kua piri nga oneone, ma te kirikiri katahi ka pai, ka puta te hau kotao ki roto, ka puta mai te ra nei ka mahana katoa ki roto o te puke. Ka pena ano ki te one tuatara, engari te one haruru, te one paraumu kaore, otira ka mauria mai he kirikiri mo raro anake i nga rau, ka mauria mai i roto i te kete. Ko aua kete he mea raranga ki te harakeke, he mea haro, ko te ahua penei me te peeke, e rua ona tau. Na, ka tae atu ki te mara, ka puritia tetahi o nga tau ki te ringa katau, ka rere tetahi o nga ringa ki te remu o te kete, a katahi ka ringiringi haere ki runga ki nga puke, ara ki waenganui o nga puke, kaore e ringitia ki roto ki nga awa. Ma te ringa tangata e hora ki runga ki nga puke; koia te tangata māna e whakaahu i nga puke. Ko te tangata whakaara te tuatahi, ko te tangata whaka-pai tuahu te tuarua, ko te tangata hora i te kirikiri te tuatoru, ko te tangata tiri i te kumara te tuawha. I mua, kaore tena tangata e kai i te ata, ara te tangata tiri i te kumara, a kia tawharara te ra, kia ahua mate kai, katahi ka nekehia te mahi mo tetahi rangi. Me he mea era e oti i a ia i taua ra kotahi, ka mahi tonu ia; engari era e tika ana kia kai.

Na, me he mea ka kitea kei te uhia te mara ki te taru, ka haere te tangata ahuahu i te mara ki te whakapai. Nga mea kino katoa o taua mara, nga otaota me nga oneone maro, ka rukea katoa ki te paenga, ara ki nga tapa o te mara, ki te remu ranei o te mara. page 297kaore ki te whakaupoko. Ko tena mahi kia pa mai te koangiangi hau, me te mahana. Na, kāti tena.

Ko te mahi i muri i tena, kauaka rawa tetahi otaota e waiho kia tipu, he whakapai tonu te mahi, he whakangawari i te puke kia ngawari, taea noatia te horanga o nga rau. Me he mea ka timata nga rau ki te hora, kua mutu te mahi, he wehi koi maru nga rau. Katahi ka waiho te mahi a nga tangata ki te wahi watea i nga rau o te kumara, tae noa ki nga awa. Na reira kaore e kitea he otaota ki te papa kumara, haunga ia nga paenga.

Me he mea ka ua te ua, ka haere ki te titiro me he mea kua hora nga rau ki runga ki te puke. Me he mea ka kitea e piri ana te aka o te rau o te kumara ki te oneone, ara me he mea kaore i kirikiritia, katahi ka komotia he otaota ki raro, nga otaota ngawari nei, he mea kohikohi, he mea whakamaroke. Ka kitea te wahi hapuna-puna te wai o roto i te awa kumara, ka tikina e ia te ko, katahi ka poua iho e ia, ka whakaueuetia e ia kia heke te wai ki raro.

Heoti ano nga mahi tapu ko te tiringa me te karakia whaka-mutunga i te tiri. Kaore e kitea he paenga kainga mo nga tangata ki te taha o te papa kumara, ara kaore e tukuna nga wahine ki reira ki te tahu ahi, ki te taka kai, a kaore hoki e kai nga tangata ki reira; me haere ki tahaki rawa atu nga kai mahi kai ai.

Na, kaore e takahia te papa kumara e te tangata haere, ka mutu te tangata e tukuna ki reira ko nga tangata mahi i te kumara, ahuahu, whakaepa hoki, he whakawhaiti te whakaepa, he whaka-whaiti i nga taru ki tahaki.