Ko te Pikinga a Rongo-maui ki te Rangi

Te korero o Rongo-maui i piki ki runga i te rangi tona tuakana ki a Whanui; i haere ki te tiki i te kumara, ara i nga tamariki kumara a Whanui. Tena tangata a Whanui, e kite ana te tangata i te whetu e rere nei i te taha ki te rawhiti, ki waho ki te moana, i waho o nga whetu o te rangi; kotahi tonu taua whetu. Mehemea ka tae ki nga ra o Maehe, o Aperira, ara o te ngahuru, ka rere mai taua whetu. Koia ano te kaihomai i te kumara ki te puke o te mara kumara. Kati tena, ka piki a Rongo; te karakia tenei a Rongo i piki ai:—

"E Para E! Tukua atu au kia puta ki tawhangawhanga nui no Rangi, no Papa; he aio." Ko te karakia tenei a Rongo i piki ai ki tona tuakana ki a Whanui. Ka tae a Rongo ki a Whanui, ka mea atu: —"I haere mai au ki tetehi o ta taua whanau kia riro i au ki raro, ki Mataora." Ka mea mai te tuakana: —"Kaore au e whakaae kai riro atu tetehi o a taua tama i a koe." Ka hoki iho a Rongo, ka tae iho, ki tua mai o te whare, ka hokia atu e Rongo ki tua o te whare e noho ana taua whanau. Ka ki atu a Rongo: —"Me haere tatau ki Mataora." Ka riro mai, ka whakanohoia e Rongo ki tona ure, ka tae iho ki tona wahine, ki a Pani-tinaku, ka moe a Rongo i tona wahine, i a Pani-tinaku. Ka hapu a Pani, ka tata ki te whanau, ka ki atu a Rongo: —"Me haere koe ki te Wai o Mona-ariki^* whakakhanau ai." Ko tae taua kuia ki te wai, ka timata tana karakia, koia tenei: —

E Pani! E Pani! Opeope ki te wai
Ka heke i tua, ka heke i taku aro
Me ko wai? Me ko Pani."

Katahi ka whakawhanau, ka whanau nga tamariki kumara a taua kuia, ka whanau a Pio, a Matatu, a Toroa-mahoe, a Nehutai, a Anurangi, a Patea, me era atu, he maha noa atu aua tamariki a taua kuia. Katahi ka mea atu a Rongo: —"Meatia te imu tapu. meatia te imu waharoa." Ka homai te mea tapu o te imu tapu; te page 288ingoa o taua imu tapu he kirihau, he kohukohu, ka homai te kohukohu—ko te karakia tenei:—

Taumaha ki runga, taumaha ki raro
Taumaha kai te whatu iria, kai te whatu rawea
Kai whatu i nga koromatua, i nga ruahine
Ka kai ki tua, ka ki waho
Ka kai te Rangi nui etu nei
Ka kai ki te Papa e takoto nei
He ora ki uta, he ora ki tai
He ora ki nga koromatua."

Ka noa i konei, ka mutu. Na, me korero rawa e au te take i tae iho ai ki nga uri nei. Ko taua kuia ko Pani he tuahine no Tangaroa-i-te-rupetu, nana a Mani ma. Kua mate a Tangaroa, kua noho pani aua tamariki, kua riro ko Tinaku [Pani-tinaku] hei manaaki i aua tamariki; kua mate hoki te whaea o aua tamariki.

Me korero au i aua tamariki. Tetahi o a ratau mahi he hi ika. Ka hoki mai a Maui ratau ko ona tuakana i te hi ika, ka mea a Maui-tikitiki-o-Taranga ki a Rongo-maui: —"Kaore koe e haere ki te mahi ika." Na, ka mate a Rongo i te whakama, koia nai te putake o Rongo i piki ai ki te rangi, ki tona tuakana ki a Whanui, ki tetehi mahi mana, ka riro iho ta rava whanau ko tona tuakana ko Whanui. Me whakamarama e au, ko te rironga iho he whanako, i whanakotia iho aua tamariki kumara e Rongo, na ka tupu tenei mea te whanako ki te ao. Na reira i tukuna mai e Whanui a Moka, a Torongu, a Anuhe, hei patu i a Rongo, ara i nga kumara; me te weri hoki ka tukuna mai.

Ka haere nga tamariki ra, ara a Maui ma, ki te hi ika. Ka tahu te kuia ra, a Pani, i te imu, he imu potaka taua imu kumara. Ka hukea te imu a taua kuia, ka kohia te kete ma aua tamariki. Ka u mai te waka hi ika o aua tamariki, ka karanga atu: —"E Pani E! Ki tatahi ki te unahi ika." Ka tae a Pani, ka unahi; ka tae mai ki te kainga, ka hoatu e Pani te kete kumara maoa ma Maui ma. Ka kite aua tamariki, ka ki a Maui:—"He kai rangatira te kai a to tatau kuia." Ka ui atu a Maui ki taua:—"E kui! Nohea to kai? He kai rangatira, rangatira rawa te kai nei." Kaore i whaki mai a Pani. Katahi ka whakahaerea e Maui, ka hunaa e Maui te tu whakawhanau o Pani. Ka kimi a Pani i tona tu whakawhanau, kaore i kitea; ka awatea ka hoatu e Maui te tu o taua kuia. Ka haere te kuia ki te wai whakawhanau ai, ka whaia atu e Maui ki te taumata, ko te ingoa o te taumata ko Taumata-tirohia. Kua rere te kuia kei roto i te wai whakawhanau ai, ko te karakia tenei: —

(Kua oti tenei karakia te tuhituhi.)

page 289

Katahi ka whakawhanau. Titiro iho a Maui, he kumara. Ka ki a Maui e whangaia ana ratau ko ona tuakana e Pani ki nga para-heka o roto o te kuia nei. I konei ka mate a Pani i te whakama; te take tenei i haere iho ai, te ara iho he pu mauri (Ko taua otaota ko te mauri, penei me te kokaha te ahua, engari he whaiti ona rau). Ko te ara tena o Pani i haere iho ai; tona hoa ko Hine-mataiti, he potiki wahine nana. I heke iho ai a Pani i Mataora. Kei te takiwa a Mataora. Kei runga a Mataora, kei raro a Hawaiki. E rua nga ingoa, ko Mataora, ko Hawaiki, ko Hawaiki ko tenei ao.

Ka mahi a Pani i tona mara kumara, ka ngaro taua kuia. Ka kimi a Maui ma, ka mahia e Maui ki te tekateka. Ka patua te teka a Maui, titi tonu ki te pu mauri i haere ai taua kuia. Ka haere iho a Maui, titiro iho a Maui e mahi ana a Pani i tona mara kumara.

E hoa! Me mutu i konei; kua marama hoki koe ki ena korero. Kua mutu nga kupu whakaatu ki a koe. E hoa! Tena koe. Ki a Te Peehi, kua mutu aku kororo. Tena koe.

[Na te kaumatua nei, na Hamiora Pio, o Te Teko, nga korero i runga ake nei, he mea tuhi mai e ia i te tau 1898. Anei etahi maramara korero ana e whai ake nei.]

Kaore e wareware i nga tipuna te whakahaere o nga tikanga o roto i te tau, i nga marama. Te hokinga o te ra, te ingoa o tena ko takanga o te ra, ka hoki ki te wahine mahi ika o te moana, ara ki a Hine-takurua. Ka tae ki te marama e hoki ai ki uta, ki te wahine mahi kai, ara ki a Hine-raumati (he mahi huahua tana), te marama e hoki ai ki uta ko Te Matahi me Te Maruaroa. Ka karanga nga kaumatua: —"Kua hoki te ra kei uta"—kua timata te mahi i nga mahi a nga tupuna. Ko Te Maruaroa, ko Te Toru o Ipiriwhea [Te Tom o Pipiri pea], ko Upokopapa, tena kupu kua kopa te upoko o te tangata i te takototanga. Kua whiti mai te marama ko Toru-kai-tangata, tena kupu kua piri nga papa o te tangata, kua tahu i te ahi, koia a Tahutahu-ahi, a Hupe-nui. Ka whiti ko te wha, ka aroaro-mahana, ka timata te mahi i te kai, te mara tautane a te ruanuku, e wha nga puke o te mara tautane, ka whiti ko te rima ka rere te kumara. Ko te kumara ko nga uri tena o te whetu e rere i te taha ki te moana, ko Whanui taua whetu. Na tona taina i hari mai ki te ao nei, na Rongo-maui. Tana kete i raua iho ai aua tama-riki kumara ko tona ure. Tae iho ka moe a Rongo-maui i a Tinaku, tona wahine tena. Ka hapu taua wahine, ka haere ki te whaka whanau i ona tamariki ki te Wai o Mona-ariki. Ka puta mai nga tamariki kumara, a Nehutai ma, a Patea ma. Koia nei aua tamariki kumara; na aua tipuna i mea hei oranga mo nga uri i te ao nei.

page 290

Kia puta aua tamariki ki waho katahi ka timata nga imu tapu, te imu kirihau, te imu potaka, te imu waharoa, te imu kohukohu, ma te tohunga tena; ko te potaka ma te tangata tika. I tupu mai enei mea i Mataora, i Hawaiki-nui.

Ko Pani-tinaku te tipuna mahi kai, nana i timata mai te mahi o tenei mea o te kumara. Te karakia o te kumara ko Naenae-moko, ka rumaki te mara kumara, ka tu te urupuke o nga mara katoa. Ka tikina he mapau, ko nga rau tonu o te mapau, ka haria tonutia hei puhipuhi mo nga kumara. Ka haere te tohunga karakia i nga mara, me te paiere mapau, koia nei ona puhipuhi o te kumara; ka tae ki te paenga o te mara, ka timata te karakia. Oti katoa te whakahaere o nga mara kumara ka takoto te hakari nui whaka-harahara mo te karakiatanga o nga kumara a te iwi Maori. Ka tae ki te ra e karakia ai ka noho katoa, ta te Maori ra tapu tenei, he karakia kumara.

Ka tupu te kumara a Pani-tinaku, ka ki atu a Whanui ki nga iwi o te rangi, ki a Anuhe, ki a Torongu, ki a Moka: —"Haere koutou ki raro, ki to koutou tungane, ki a Rongo, hei manawa mo koutou. Kaore e mutu te mahara a Whanui mo aua tamariki kumara i riro tahae iho i a Rongo-maui. E rua aua mea i riro iho nei, ko te kumara, ko te weri, te weri ko te takai mai o taua mea; no reira ka noho tonu.

Ka tae ki te iwa ka timata te mahi i nga kai katao, o ia mara, o ia mara. Ka tikina te kai o tena mahinga, o tena mahinga, kua hua hoki te kai i taua wa, ka hui ki te mahi i aua kai ano. Te ingoa o tena mahi mo nga kai katoa a te iwi he amoamohanga; ahakoa he kumara, he taro, he hue ranei, nga kai katoa, he amoamohanga. Ko Tane ma i tipu mai te uri ki te ao, ko Auroroa to ratau kainga; i muri mai ko Mataora, ko Maui ma, ko Pani, ko Rongo-maui, ko Muri-rangawhenua. I muri mai nei ko Hawaiki-nui, ko Rongoatau te rangatira o Hawaiki-nui, ka kiia tera whenua ko Hawaiki-nui a Rongoatau, mo tenei kura mo te kumara. Tona kainga, to Rongoatau, kei Te Whākao.