page 32

Kupu Apiti.
"A"·'Ka Pu Te Ruha Ka Hao Te Rangatahi."

Ko te kupu nui tenei o nga huihuinga ki Poneke i te tau ka taha nei, ahakoa te maha o nga kupu e puaki ana i nga tangata matau i reira, o nga tikinga e hangaia ana e nga rangatira o te motu mo nga Pire i kokiritia ki te whare Paremete. Na Tamahau i whakatakoto te take hei tirohanga ma nga tangata whai mahara o ia iwi, o ia iwi, ara, kia tukua ki nga taitamariki nga kupu me nga whakahaere mo te iwi a enei ra e tu mai nei: kaati ake nga kaumatua hei tautoko. Ka haupu te kupenga tawhito ki uta, ki nga parenga o nga wai tauraki ai ki te ra, ka maroke, ka pakapaka. Kua taha nga ra i hao ai i te ika o te moana, o te wai maori: ka waiho hei tirohanga kanohi, hei mihi ma nga tira e tuku ana ki te wai. "Tena koutou nga kai hao o era rangi, te manawa o te iti o te rahi." Kua pu te ruha. Ka tuku ki te wai ko te kupenga hou, no nanahi tata nei i whatua ai, he pakari i te mea e hou ana nga whiri, kaore ano i pungohe i te ia o te wai, i te taimaha o te haonga ika. Ka hao ko te rangatahi.

Waihoki, e ai ta nga kaumatua, "No te aronga tawhito matou, ka kopa i roto i enei nga ra, ka puhoi ki te whai i nga tikanga, i nga mahara e tupu ake ana. Ko koutou ko nga tamariki i whanau i roto i nga ra o te pakeha nei, he waiu no koutou tona matauranga, ko ana tikanga he kinaki no nga kai i whangaia ai koutou, a mohoa noa nei. Ma page 33koutou e kimi atu te roanga, te whanuitanga o enei mea hou, ma koutou hoki nga kupu. He tika ano he tamariki koutou: otira e whanatu ana ki te poutumarotanga o te tangata, e wehe mai ai te taitamatanga, e tuku atu ai ki te koroheketanga. Ma koutou e to atu etahi wahi o te reanga tawhito hei hono atu ki te reanga hou."

He hanga aroha hoki enei kupu ki te puaki i nga kaumatua, ano e poroporoaki ana ki nga oha a nga tipuna, ki era mea katoa e kiia nei e taua he tikanga maori. No konei i oho ake ai te ngakau, he manawapa kei hopu tata tatou nga tamariki ki te tuku a o tatou koroheke, kei hua kua watea nga marae nei hei koringa mo tatou anake. He tika kei te nunumi atu te tira o nga kaumatua i nga torouka, engari tenei ano te hiku e whakakiriuka iho nei, kia ata tirotiro iho ai ano ki te hiki o te waewae o te ope tamariki, ka huri ai ki te po. Ehara he whakatau nca mai ta te wairua e takataka ana ki te haere. Otiia he tohutohu ano ta te wahangu, kei tatahau ngai-taua, kei rere totoa ki runga ki nga mea hou, ka pa he aitua ki te iwi. Tirohia a mua, a muri, tetahi taha, tetahi taha, kei waenganui taua o nga ngaru e hoe ana. Whakarongo ake ki te tangi a nga taheke, he arawaru, he apakura mo nga tupapaku a tenei hanga a te tikanga, o nga waka i whakaterea kinotia i era nga ra. Whakarongo atu ki te haruru kei mua kei te aroaro, o nga tai e aki ana ki uta, no hea e kitea atu i te rehutai, i te rehu kamo. He ako ta muri kia tupato ki tenei hanga ki te toka: he ako ta mua, kia tupato tenei ano etahi toka. He tai mihi whenua, he tai mihi tangata, e tangi tiori ana. Taukiri taua te tamariki, ka mahue iho nei hei pani, hei poriro hei tuhinga mai ma te ringa whakatoi o te pakeha, "Rere e pa ma he morehu enei." A, ko tatou ianei hei whiunga kupu ake ma nga kaumatua nei, ko tatou hei whakatere i te waka kia u ki uta.

page 34

Ka hao te rangatahi. E hoa ma tirohia nga awa nei, kei hea he ika hei haonga? Te tuna, te inanga, te piharau, te kanae, te kahawai, ka toe he morehu penei hoki i te tangata. Ka ki nga awa i te ika pakeha, tera ano ona rakau hei hi. Me pehea taua e whiwhi ai i tetahi o enei ika tipua? Heoi ano ra me whai atu ki tetahi o a te pakeha rakau, ka whiwhi ki tera a, matatau rawa ki ona tangotango, ka whiwhi ai hoki tatou i nga ika o nga wai e rere nei.

Tera te tangata e ki he kupu taurangi enei, kaore he tatutanga ki raro, e marama ai etahi hinengaro ki te ekenga mai o enei kupu whakarite ki runga ki nga mahi o enei ra. Me penei ake tetahi kupu whakamarama, tenei tetahi taonga kua tu noa ake ki waenganui i te iwi maori, ko nga kura. Kua timata nga kura i roto i nga tau tata nei ki te whakatupu mai i etahi tangata hei whakatakoto tikanga ki te aroaro o te iwi, a tenei etahi o ratou kua whiu kupu ki nga rangatira o te motu. E kiia ake i runga ra, ko te matauranga to ratou waiu, ko te mea nui ki a ratou ko te tika, a ko te tikanga, he mea e hira ake ana i te tangata, i te mana rangatira. Kaore a te matauranga whakapai kanohi. He tika ano tena. Engari kei pohehe te iwi maori, ko te matauranga e whakawhiwhia ana ki nga tamariki i nga kura, ko te mutunga mai tera. Kaore, he tapatahi te ahua o tera, ko te matauranga o te taha pakeha, ko te matau ki te tuhituhi, ki te tatau, ki te korero pukapuka, ki te korero i nga reo o nga iwi pakeha. Ko nga kupu tohutohu e ahu ana mai ki te iwi i tena whakatupuranga tangata tera ano e uaua, kaore hoki i te noho nui i tena wa ki roto i nga whakaaro o te hunga tamariki te ahua o nga marae, te ahua o nga hapu maha o te motu, hei taunga atu mo a ratou kupu. Tera atu ano te wahi o te matauranga e toe ana, ara ko te whai kia ma-page 35tatau ki te ahua o te iwi maori me ana tikanga. Kia taea ena ka ahei ai te ki, engari tena tangata kei waenganui e tu ana, kei te matau ki te ahua o tetahi taha, o tetahi taha.

I penei ake ai te whakamarama, kia ea ai tenei patai, hei hea tuku ai te kupenga, hei hea hao ai te, rangatahi? Ko te whakautu, hei waenganui; kaua hei nga taunga tawhito i te wa o te maoritanga, kaua hei nga taunga hou rawa o te pakeha: engari hei waenganui kei reira te mano o te ika e porangirangi noa ana. Ko nga tohunga hei hao i taua waenganui na, ko te ropu i whakatupuria tahitia i roto i te matauranga pakeha, i te matauranga maori. Kei runga i a ratou te kupu nei 'E hao ra e te rangatahi.'

Na, whakarongo e te motu! tenei te tikanga kei te tupu, kei te whanui haere i roto i nga ra nei, ko te Kotahitanga o nga Tamariki o Te Aute. Ko te iringa tena o aku mahara, o aku wawata mo to tatou iwi maori, ma reira e pupuri te momo tangata, e manaaki te kaupapa oneone. Ehara i te pepeha na te Kotahitanga, engari he kupu noa naku, ma nga tikanga e whakahaerea ana e tenei Kotahitanga e hoki mai ai te ora ki te iwi maori.