Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

[Proceedings of some conferences held by Te Aute College Students' Association, 1897-1901, 1906]

Nga Korero o te Hui

page 7

Nga Korero o te Hui.

Ko te hui tuawha o Te Kotahitanga o nga Tamariki o Te Kareti o Te Aute i tu ki Papawai, Wairarapa, i runga i te powhiri a Tamahau Mahupuku me nga rangatira o Wairarapa. No te koanga o te tau 1899 i tae mai ai te powhiri ki te Komiti Tumuaki i Te Aute a whakaaetia ana te hiahia o Tamahau me ona hoa rangatira kia tae atu te taonga a a ratou tamariki ki o ratou aroaro kia tirohia mai te ahua. Ko te ra na Te Komiti i whakatau ko te Turei te 12 o nga ra o Tihema 1899 hei whakapuaretanga mo te hui. Ehara i te ra tika, ehara i te marama tika, e rite ai te hiahia o Wairarapa kia puta ona manaaki mo te taonga ka hangai ki te aroaro, he wa raruraru, kua rupeke atu nga taitamariki ki nga mahi hipi ki nga mahi pakeha. Otira Kaore i taea te tirotiro he ra ke. Na reira hoki kaore i kiki te marae o Aotearoa whare, e puru ra i era atu hui. Hei aha koa e koro Tamahau, i te mea i reira katoa koutou ko nga kaumatua o Wairarapa, nga tangata pupuri kupu, nga tangata whakahaere o te iwi; i te mea i reira te kawanatanga te whainga atu a nga tini wawata o te motu; i te mea i reira katoa o tamariki, nga tangata hapai i nga tikanga hou, e mea nei ki te whakatinana i etahi o nga wawata maha o te "Ngakau Pouri" e tangi mai ra i runga i "Te Puke-ki-Hikurangi." Ahakoa i torutoru, ko nga korero i maha, ko nga take i nunui, a ko te motu katoa nei hei hui whakarongo ki nga pukapuka e whaikorero ana i tena marae, i tena marae, Heoi tena. Emea ake ana ki te whakatepe tonu i nga korero hei whiriwhiri ma nga iwi mehemea ia e manakohia.

Kitea rawatia ake tu ana te to-korua ra i Kereitaone, he Rahoroi te ra, no te pakeha nga waka. Kotahi i ahu mai i Hokitika i Whakatu, i nga waahi o te Waiponnamu he koiwi tipiwhenua, e rere ana mai kia wawe te tau ki raro. Ko tetahi i ahu atu i Tawhiti-a-Pawa i Teuranga o te Ra, takahi atu i nga mania o Heretaunga ki Ruamahanga, he taihaere i hoki mai i te Kopiko-piko i te whakarewarewa i nga puehu o nga marae o te motu. Ko Te Reweti Kohere tera, ko apirana Ngata tenei, e kiia ana e to raua iwi e Ngati Porou he tangata kurapa, ko muaupoko raua o te hui i whawhai ki Papawai hei whakahirihiri i nga tangata taka i te marae. Tera kua taka te page 8henga ma te hui, kihei hoki a Te Wairata raua ko Raukura i tau ki raro a whakaeke noa te manuhiri.

No te ahiahi o te Turei te 12 o Tihema ka emi tera. Ko Taranaki tera ia Pereri Peneti; ko Whanganui tera ia Te Wiremu Paku; ko Heretaunga tera, ia Peni Te Uamairangi raua ko te tamaiti ko Paraire Tomoana; ko Turanga tera ia Nopera Rangiuia; ko te kotahitanga tera o Te Aute, ara ko te motu ko nga motu. Haeremai nga kaumatua ko Te Wiremu Mita Hamiora, ko Te Tatana, i raro ko a raua tamariki o ia wahi o ia wahi, tokorua me wehe kua haere hoki o raua ingoa i runga i te motu, ko Pita Paka raua ko Tutere Wirepa, nga maia ki te whai i te matauranga o te takuta pakeha. Ka tau tena manuhiri ki raro, ka mihimihi ratou kia ratou i te mea kua roa te wehewehenga a katahi ano ka kite kite, ka whakaete mai he tetekura ke, toko-toru he taniwha no te ngutuawa o Ruamahanga, ko Te Waaka Minita mo nga kura, ko Timi Kara minita mo Te Taha Maori, ko Te Popa Kaitirotiro o nga kura maori.

He po te whakaekenga o nga iwi nei kaore he mihi a te tangata whenua i puritia nga mihi mo te marae i te ata. I muri i te tupuhi ka takoto he aio. tera nga hau nana te iwi nei i pupuhi mai ki te marae o Tamahau te awhiowhio atu ra ki nga topito e wha o te ao, ko ra ma kei te whare e koromeke ana ka au te moe ka takoto hoki he rahopé. I muri i te aio tera ano e puta mai he tupuhi. No muri ake i pahuka ai nga waha, i tutu ai te puehu i nga nonoketanga i te marae o te korero. Taria ake ena.

Wenerei, Tihema 13.

I te ata ka manaaki nga rangatira o Wairarapa ki te kura ki te kotahitanga. Na te mea tonu ka whakaeke te ope i nga Minita o Te Kawanatanga ka mutu nga korero ka tomokia a Aotearoa whare. Tau rawa ki raro, ka whakapuaretia e Atirikona Wiremu te hui tuawha o Te Kotahitanga. Ka mutu ona manaaki ki nga tamariki i tae mai ki te hui, ki nga rangatira hoki o Wairarapa ka tohutohu ia ki te hui:—

"Kia ngawari te mahi, kaua e whakahihi kia mahara ki te ako a nga tupuna kia tauwhena te kupu.'. Kia ata haere kia arohatia mai ai, kia tautokona ai. Me mihi ake au mo to tatau hoa mo Fruera Kawhia, kua wehe atu ia i tenei ao He tangata ia i arohatia, he tangata ia i mahi i nga mahi a nga kaumatua, he tangata i tautoko i nga mahi a nga tamariki kura nana hoki ka tu'te hui tuatoru o tenei kotahitanga ki Waiapu i manaakitia ai e Ngatiporou hei taonga. He kupu ana i waiho ake ai i tenei ao. E kore e mutu te aroha ki a ia. He hinganga totara, ehara i te mea iti."

page 9

Ka mutu ena kupu ka powhiri a Te Wiremu i te Minita mo nga kura, ia Timi Kara, me o raua hoa pakeha. Ka tu mai a Te Waaka ka whaikupu ki te hui:—

Te Whaikorero A Te Minita Mo Nga Kura.

"E koa ana au mo toku taenga mai ki tenei hui kia puta ai aku mihi ki to koutou kotahitanga mo to koutou kaha ki te tautoko i nga huarahi e whiwhi ai to koutou iwi Maori i nga matauranga papai. He kotahi tonu te mea e whaia nei e tatou, e mea ana koutou kia whakawhanuitia te maramatanga ki te iwi Maori, e mea ana te tari o nga kura ki te awhina ia koutou. He uaua te tutaki o matou onga Minita o Te Kawanatanga ki nga rangatira maori i roto i tetahi huihuinga e whakakorerotia ai enei take. Otira i te mea kua oti mai ia koutou a koutou whiriwhiringa a kua marama koutou he mea tika kia whakapuaretia ki nga tamariki maori he huarahi ki nga matauranga nunui o te pakeha, e kore te kawanatanga e uaua.

Ko koutou ko nga tamariki o te hui nei ko koutou e whakatinana ana i nga wawata hou kei roto i nga ngakau o nga taitamariki o te iwi maori. E mea ana koutou kia kimihia e te maori nga maramatanga katoa o nga iwi e tupu nei e kaha nei, haunga nga maramatanga anake o nga puka-puka korero whakaako a te pakeha, engari nga tini korero o waho atu, nga mahi, nga whakahaere a te tangata. E tika ana ta koutou, notemea kua tae tenei tatou kei te wehenga o nga huarahi. Ma koutou e whakaatu ki to koutou iwi e kore e taea te pupuri nga tikanga tawhito, notemea kei te haere tonu te wa, kei te huri tonu te ao, kei te ahu ake nga mea hou hei tute atu i nga mea tawhito a ko te tangata e whakawhirinaki ki nga mea tawhito e paheke atu ra tera e hinga. Kia uru kia koutou tenei whakaaro, kia kaua koutou e whai i te painga mo o koutou tinana takitahi anake engari mo to koutou iwi Maori. Kei te haeremai te whakatipuranga Maori e ahei ki te kimi i te oranga ia tangata mo tona kotahi. E kore e taea te whakarereke a te Maori tikanga i te ra kotahi, kia taka he whakatipuranga, kia taka he whakatipuranga ka ngoikore haere ai nga tikanga a nga tupuna ka kaha ai ko nga mea hou. Kaati kaua e ngakaukore, kia u, kia manawanui

Tenei te Paremete, tenei te kawanatanga. He maha o koutou taenga ki te kawanatanga ki te whakapuaki i o koutou mahara, ki te tono kia whakatikatikaina etahi wahi o nga mahi a nga kura, a kia whakamatauria etahi huarahi hou, te kura roia, te kura takuta, nga kura ako i nga mahi-a-ringa, nga hohipera hei whakaako i te mahi tiaki turoro. Kaore a koutou tono e rukea noatia ana, engari e ata uwiuwia ana e Te Kawanatanga a e whakamanaia ana. Kei te tupu haere nga kura maori, keite hohoro te tawhai haere a te Maori ki nga matauranga o te pakeha, a ko au ko te kawanatanga e hemanawa page 10ana ki te whakatikatika i nga whakahaere o nga kura kia rite ai ki o koutou hiahia.

Kanui te hia hia o te kawanatanga kia tautokona e ia nga mahi whakaako i a koutou tamariki ki nga mahi-a-ringa e arorite ana ki runga i to te maori ahua, he iwi rawe hoki te maori ki te whakairo, ki te hanga whare, ki te whatu kakahu me era atn mea.

Hei kupu whakamutunga. E koa ana au e whakanui ana kia koutou mo koutou kua timata nei i tenei tikanga, kua whakatu nei i tetahi pou hei tirohanga kanohi ki waenganui i to koutou iwi Maori. E tumanako ana ahau tera e puta mai etahi hua maha, etahi taonga nunui i roto i te kotahitanga o nga Tamariki kura. A mehemea ka whakatakoto mai koutou i etahi take hei tirohanga maku, tera ahau e awhina ia koutou E Te Wiremu kia ora tonu koe me o tamariki."

Ka mutu ta Te Waaka ka tu ake ko Timi kara.

Te Whaikorero A Timi Kara.

"E tautoko ana au i nga korero a taku hoa Haeremai te kotahitanga, haeremai ki te whare nei i tautapatia ai hei korerotanga mo nga korero, hei mahinga mo nga mahi e pa ana ki to tatou iwi Maori. He tika nga kupu a taku hoa e tohutohu nei kia kaha ki te whai i te matauranga. Ae, kia kaha te kapo i nga mahi hou. Kua taha ake te wa o te kuaretanga, kua whanau hou tatou inaianei i runga i te matauranga. Ko te rawe o nga matauranga o o koutou kai whakaako he ata tohutohu i nga tamariki hei pakeke. Mahia, whakahoutia nga tikanga, ahakoa uaua, ahakoa mama, kia kaha ki te hopu atu i nga mea hou e ahu ana mai i nga kura me kore i reira tetahi wahi hei whakapakari mo to tatou iwi. Kaati ake tena. Tikina ake nga huarahi nunui. Titiro ake kua kapi te mata o te whenua i tepakeha, me tahuri taua te maori ki whea? kua kore taua e ahei ki te whakawhirinaki ki to taua matauranga Maori, Engari me kimi atu nga mea e ngaro ana ia taua. Te mahi takuta kei te whaia, nga whakaakoranga a nga hohipera kei te rapua, te mahi roia kua taea, nga mahi ma te hinengaro e taea ana; te ahuwhenua kaore ano i taea e taua. Koia au i mea ai tenei tetahi huarahi hou, he tika hei pikaunga atu ma koutou ki te iwi Maori, ko te ako ki nga mahi-aringa ki te ahu whenua, Me manaaki nui e te kawanatanga tetahi whakaaro whakatu i nga kura whakaako mahi-a-ringa ki waenganui i te iwi Maori. E ki ana hoki ko nga tupuna, 'Ehara te toa taua he toa pahekeheke, engari te toa mahi kai, he toa mau tonu.' Mo konei i tika ai te kupu nei, kia rahuitia nga toenga whenua o te iwi Maori, hei rahui tuturu, kei ki penei na kia akona nga tamariki Maori ki te ahu whenua, kei whea ra he oneone hei whakaputanga mo ena mahara? Heoi kia manawanui, kaua e korou-kore ki te pupuri i te oneone: tetahi kia whaitikanga te pupuri i te oneone, kia puta mai he hua i roto i te puritanga mai ki te tangata Maori, a ki te koroni.

page 11

"Tenei te titiro ake nei kua iti haere te kai a te Maori i te waipiro. Ki te taea tenei kai te peehi ki te mate, ka tu tetahi tikanga pai. Kia kaha ra koutou ki te patu, kia kaha nga rangatira Maori ki te peehi. Me hui o tatou kaha, kia kaua e tapatahi ko nga tamariki anake o Te Aute, ko nga minita anake ranei, ko nga rangatira Maori anake ranei, ko te kawanatanga anake ranei, engari ko tatou katoa. Kia ora tonu koutou hei toha haere i enei tikanga."

I whakamihi a Te Wiremu ki nga korero a nga Minita o Te Kawanatanga. Mo te kupu a nga Minita kia whakaturia he kura whakaako i nga mahi-a-ringa, ka mea a te Wiremu tera ano tetahi take korero mo nga whenua i tukua i mua mo nga kura. Ko Porirua tera, ko Papawai-Kaikokirikiri tenei. I mea a Te Wiremu, "He putanga no nga korero ki nga moni a nga tangata matua hei whakaako i nga tamariki haere ki nga tikanga o te karaipiture. Waiho tena maaku. Whakamakeretia mai ki au mo tenei e noho atu nei. Ka hua korua ko te Pirimia he tikanga hei painga mo te iwi hei a korua tonu, waiho tenei i au, hei tikiti mo nga tamariki o te iwi nei ki nga kareti. Ahakoa koe kore e whakaea mai i taku kupu, e maha ana koutou ko o hoa hei whiriwhiri mai i taua mea."

Timi Kara:—"Etika ana o korero. Mehemea kaore i te takoto mangere noa nga whenua e whai-kupu mai nei koe e kore e puta i te kawanatanga he whakaaro kia whakamahia nga hua o aua whenua kia whaitikanga ai. E pai ana to tono. Heoi ano te hiahia o te kawanatanga kia whai koha enei whenua. Ko o tatou whakaaro e rite tonu ana kia whakawhanuitia nga huarahi mo nga tamariki o te iwi Maori ki nga matauranga o te pakeha."

He Patai Ki Te Minita Mo Nga Kura.

Na Te Tatana (Mahita o Te Aute, Hekeretari o Te Kotahitanga) i whakahaere nga patai o te hui kia Te Waaka, Minita mo nga kura. Ko nga patai enei me nga whakautu

Patai I.

Tera ranei e taea e Te Kawanatanga te whakanuku ake te oranga mo nga tamnariki Maori e haere ana ki nga kareti nunui o te motu i te £40 ki te £60 i te tau? A mo nga tamariki Maori e tae ana ki te kura Takuta mehemea e taea te tapiri maiki taua £60 tetahi moni ano hei utu ki nga kaiwhakaako?

I whakamarama a Te Tatana i puta he kupu whakaae ma te Pirimia mo tenei tono i runga i te patai a Apirana Ngata. Kua tae atu he pukapuka whakamahara ki te Pirimia a kaore ano he whakautu mai.

Te Waaka:—"Kaore au i te 'matau ki te whaikuputanga a te Pirimia. Ko ia te Minita mo te Taha Maori a e whakaaro nui page 12ana ia ki enei tu mea. Kia hoki atu au ki Poneke ka korero ai au ki a ia, a mehemea ka ahei ka whakaaetia ta koutou tono i runga ano i nga take kua whakamaramatia mai na."

Patai 2.

"E marama ana te Minita kua whakapakeketia ake nga mahi o nga kareti Maori, a ko nga mahi e rite ana i mua ra ma nga tamariki kaumatua o te 5 ote 6 ranei onga karaihe kua tukua iho inaianei ma te 3 ma te 4 o nga karaihe. Na ko te oranga e homai ana e Te Kawanatanga ki nga tamariki e puta ana i te karaihe tuawha o nga kura ririki i whakaritea mo nga tau e rua. Ka timata aua tamariki i te karaihe tuatoru o Te Aute, ka puta i te tuawha o reira ka mutu te oranga mo ratou. Me pewhea nga mea matau o ratou e tutuki atu ai ki te tuarima ki te tuaono?

Te Waaka:—"He mea hou tena hei tirohanga ma te tari o nga kura, a he take tika, a tera e hohoro taku whakaoti i tetahi tikanga e rite ai tena tono a koutou.

Patai 3.

Tera ranei e taea e Te Kawanatanga te whakariterite ki nga Poari o nga Hohipera kia puare etahi ruuma i reira mo nga tamariki wahine Maori kia ako ai ratou ite mahi tieki turoro a mate Kawanatanga te oranga mo aua tamariki wahine

Te Waaka:— He mea tena kua whiriwhiria a kua whakahaerea a tenei etahi Tamariki wahine Maori kei te Hohipera i Nepia e ako ana i tena mahi, a kei te whakamatau te kawanatanga ki nga Poari o etahi atu Hohipera kia tukua atu ano Etahi kotiro Maori ki reira. He mea nui rawa tenei ki toku mahara."

Patai 4.

"Kei te whakaarohia ranei e Te Kawanatanga kia whakaturia he kura whakaako i nga mahi-a-ringa ki nga takiwa Maori? a mehemea he pera, ka aha te kawanatanga ki te tono a Ngatiporou kia tu tetahi o aua kura ki Taumata-o-Mihi, Waiapu?

Te Waaka:— "He mea tika kia tu he kura pera. Na te taimaha tonu o nga mahi o te Paremete ka taha nei i kore ai e taea e Te Kawanatanga te whakaoti tetahi tikanga E kore au e kaha ki te tohu ko hea he wahi tika hei tuunga mo aua kura ina meatia kia whakaturia."

Patia 5.

"Kua oti te whakaaro o tenei kotahitanga he mea tika kia whiwhi te Maori ki te mana pooti mo nga raihana whare waipiro penei ano i nga tangata pakeha, a i tukua atu te pukapuka ki te page 13Minita Maori. E taea ranei e Te Kawanatanga te whiriwhiri tenei take, a te mea kia whakahaerea he tikanga i roto i tenei Paremete e tutuki ai tenei whakaaro?"

Te Waaka:—"He take nui rawa tena. E kore au e ahei ki te whakautu atu i te patai notemea kaore i pa motuhake mai ki toku Tari tena mea, Engari e pa ana ki nga whakahaere nunui tonu a Te Koroni. Maku e hari atu ta koutou whakaaro ki te huihuinga o nga Minita a tera e ata whiriwhiria e matou."

Patai 6.

"Mehemea ka tirohia mai e Te Kawanatanga kei te marama nga mahi a tenei kotahitanga a tera e whaipainga ki te iwi Maori, e Kore ranei te kawanatanga e aroha mai ka whakamama i etahi o ona raruraru?"

Te Waaka:—"Maaku e korero ki aku hoa. Ko te mea tika me tuhi ake e koutou he pukapuka whakamarama i nga take o te tono me te tohu mo ehea mea ta koutou hiahia kia whaiwhakaaro Te Kawanatanga ki te whakamama."

Ka mutu i konei nga patai ka whaka-mihi a Te Tatana ki te Minita mo tona pai ki te whakautu i nga patai. Ka mutu te taha ki nga minita, ka tu ko Te Popa. kaitirotiro o nga kura Maori ki te whakaputa i ona mahara.

Te Panui A Hemi Te Popa.

Te take o te panui a Te Popa he patai nana "Mehemea tenei ano ranei etahi wahi o te Tikanga Maori e tika ana kia tohungia hei tikanga pumau?" a he whakautu nana i taua panui. Tenei te roanga ake o nga whakamarama.

"Kotahi te mea nui e kitea ana e au i roto i nga tikanga Maori o mua, ara, ko te ringa rawe o te Maori ki ana tangotango o era, me tona matauranga mo etahi mea e matapotia nei e etahi pakeha. Inahoki he tangata matau te Maori ki te hanga whare, ki te hanga waka, a ki te whakairo i ana whare me nga waka; mo te mahi kupenga, mo te whiri taura, me te hanga i nga mea katoa e taea ai e ia te patu nga ika o te moana me nga ika o uta he tino matau te Maori; ona rakau patu, nga toki, nga hoe waka he mea miharo; i matau ia ki te ahua katoa o tenei hanga ote manu, o te kakano o te pua ote wa tika me te huarahi tika hei patunga mo te manu. E oti ana ia he taiapa pakari mo ona mara, a he tangata tohunga ia ki te whakahaere i te mahi o ana kai, i te kumara, i te taro, i te hue moori. Mo te taha ki te hinengaro, me titiro ki ona haka, ki nga waiata, ki nga whakatauki ki ona huarahi whakataki korero iroto inga huihuinga, ki ona whakapapa page 14kinga korero nehera, ka kitea ireira te kaha ote hinengaro Maori ka kitea te marama o te whakatakoto whakaaro a nga tangata matua o te Maori.

"Na he wahi enei no te tikanga Maori e tika ana kia whakapumautia, ki toku whakaaro—he wahi pai, he wahi ora i tae ai he whiriwhiri ki enei take he kaha no te haere a te korero nei, me whakarere atu te tikanga Maori. E tupato ana au ki te whakaae atu i tera kupu, i taku maharahara kei ngaro rawa nga wahi pai o taua tikanga kua tohungia ake nei, me taku maharahara ano hoki kaore e tino rite ki te Maori nga tikanga hou e whakaaria nei hei riiwhi mo te tikanga Maori. Otira ko te ahua ano tena i tupu ai nga iwi. Tenei kei te takoto te tikanga a nga tupuna e rite ana mo to ratou nei ahua. Katahi ka ara he whaka-tupuranga hou ka ki whakarerea atu tena tikanga, a nei ke te mea pai. Kia roa ka kitea te ahua taimaha o te mea hou, na e oti ai he tikanga ahua ngawari iho me tango mai te wahi o te mea tawhito e ahua pai ana ka whakapiri ki te wahi o te mea hou e ahua mama ana, a ko te hua o tena marenatanga hei tikanga ma tena whakatupuranga. Waihoki ka ara ake he tangata ke me te tikanga hou ka whakatikatika i tera, na ka tawhai haere te iwi whakamua.

"Na he aha te aronga o enei whakamarama? He tohutohu naku ki nga tamariki e whakatupuria nei i roto i te matauranga hou o te pakeha a i roto i nga tikanga hou, kaua e ponana koutou ki te ruke i te tikanga Maori, i to koutou whakaparahako kaore rawa ona painga i roto i enei ra. Ata tirotiro ano, ata whiriwhiri kei tepokaikaha nga mahara o te iwi i naianei. Ko nga mea e ki ana kia hokia ano nga whakahaere o te wa i o koutou tupuna e he ana. Kaore he huarahi whakamuri mo te Maori i naianei kua rereke te wa, kua takahuri ke nga ahua. Ko nga mea e ki ana tangohia ko te tikanga hou, waihotia atu te mea tawhito e he ana, notemea e kore e tau nga wahi katoa o te tikanga hou ki te iwi Maori o tenei wa, a e kore e taea te whakarere i te ra kotahi nga mea i whanau mai i roto i nga rau tau e tupu ana te iwi Maori i runga i tona ake matauranga. Engari ra me pehea? Whakapiripiria nga tikanga e rua, tirohia te wa, ata paunatia nga kaha me te nga kau o te Maori o tenei wa. Tirohia anei te wairua nana i kaha ai i nui ai i rangatira ai o koutou tupuna i te wa ia ratou anake. Puritia ko taua wairua, ko te ringa rawe ki nga tango tango, ko te ngakau ahuwhenua o o koutou tupuna, ko to ratou kaha ki te kohi i te matauranga, puritia mai ko ena ka aki ake ki nga mea hou i ahu mai i te taha pakeha me kore koutou e puta. Na te pakeha i homai he toki rino hei riiwhi mo te toki kohatu e pai ana; te parau hei riiwhi mo te ko, epai ana; nga korero o nga iwi nunui o te ao hei hoa mo au whakapapa, e pai ana. He whakawhanui kau ena i to matauranga, he whakaatu kau mai tena i etahi ake rerenga mo te ngakau ahuwhenua.

page 15

"Ko koutou ko nga tamariki kura hei hunga tatari mo enei mea. Ekore e taea e o koutou matua, e ahua tapatahi ana ratou ki te taha Maori. E kore e taea e matou e te pakeha, e tino tapatahi ana matou ki te tikanga e hou nei ki to koutou iwi. Engari koutou te iwi i whanau i waenganui i nga taha e rua, kei roto ia koutou te toto Maori e karanga ana 'whakahokia,' kei o koutou hinengaro ko te maramatanga hou e whakahau ana "kokiri." E taea e koutou te whakatau he tatutanga mo koutou i waenganui i enei mea e rua, ma te iwi koutou e titiro, ma te ahua o o koutou tinana, ma te ahua o a koutou mahi e whakaatu koia tenei ko te tikanga tika e pupuri mai ana i nga wahi pai o a nga tupuna e tango ana mai i te wahi mama o a te pakeha.

"Ko te wahi tika ano mo koutou mo nga tamariki kura ko roto i o koutou iwi. Ekore rawa e maha o koutou e tae atu ki nga tino matauranga o te pakeha. He pai te taenga o era hei miharo ma te pakeha, hei whakapuare i ona kanohi ki te kaha o te Maori. Otiia ko te wahi e whaikoha ai o koutou matauranga ki to koutou iwi ko waenganui ano ia ratou."

Ka mutu te panui a Te Popa ka hikitia nga whaikorero mo muri iho i te kai.

No muri i te kai ka hoki a Te Waaka raua ko Timi Kara me Te Popa ki Poneke. Ka whakamaramatia e Apirana Ngata i te reo Maori te aronga o te panui a Te Popa. He maha nga korero i puta i runga i te panui a Te Popa i te ahiahi o Te Wenerei i nga ra hoki i muri iho, ko te wahi tika tenei hei whakarapopototanga mai.

I.To Apirana whakaaro he mea tika kia pa he whiriwhiri ma te hui mo etahi tikanga Maori i te mea kua takoto te kupu ia Te Popa he takiwa tenei hei whakapiripiringa mo nga tikanga tawhito ki nga tikanga hou, kia tirohia nga wahi papai o era ka tuhono mai ai ki nga mea papai o enei. Na mo tenei mea mo te tangihanga kaore ia i te mea kia whakamutua engari kia whakatikatikaia nga wahi e he ana, ina koa, ko te tuku tahua i te waipiro ki nga marae i nga tangihanga, ko te tapae taonga, ko te hari taonga hei roimata, ko nga hakari hahu tupapaku, ko enei me whakangahorohoro. Hepera ano tona whakaaro mo etahi ahuareka a te Maori, te haka, te poi. He wahi tai maha ano o enei ki tana whakaaro nga kupu kino, nga whiu o te tinana me te arero, otira me whakamama. I mea a Te Reweti Kohere mo te haka kia kaua noa te kotahitanga e whaikupu. I tautokona tana e Te Wiremu, e Tamahau, e Kingi Te Rangitakaiwaho a riro ana i runga i ta ratou whakahe.
II.I mea a Te Tatana e taea ano pea te pupuri te mana o nga rangatira Maori. Ka whakamaramatia e Aporo Kumeroa raua ko Apirana, tera ano e taea, engari e kore tena mana e takoto toitu pera page 16me tona ahua o mua. Ko te take i ngoikore ai te mana o nga rangatira kua kore te kaupapa whenua, a kei te whakangaro haere te kaupapa tangata i nga rauhanga a te ture. Na te ture i kauwhau, ka whiwhi te tangata i tona paanga whenua kei a ia ano te mana mo tona hea ahakoa ia he tangata rangatira ahakoa he tangata ware. Kaore a te ture whakapai kanohi. Na reira hoki ka kawe ia tangata i tona mana, i roto ano i te ture, ka iti haere te mana o te reo o nga rangatira ki runga i te iwi.

Tera atu te nuinga o nga korero hei nga ra e tu mai nei e puta ai i te mea kua takoto mai i te panui a Te Popa he huarahi whiriwhiri ma tatou. Enga tangata whai whakaaro o te iwi Maori e tukua atu ana ma koutou e titiro mai te ahua o te whakataki korero a to tatou kaumatua a Te Popa, a mehemea ka kitea mai e koutou etahi kupu tenei tonu a tatou nupepa Maori hei tukunga mai ma koutou i o koutou mahara.