Ripoata A Apirana T. Ngata.

"No te wiki tuatahi o Maehe 1899 ka tae mai te whakaatu a Te Tatana ki au kua whakaturia au hei Hekeretari Haereere (Travelling Secretary), mo Te Kotahitanga. E mahi ana au i taku mahi roia i Akarana i tena wa. Otira kaore au i maharahara ki te ata waiho atu i tera mahi nui, i te nui o toku hiahia kia kite a tinana au i te ahua o te iwi Maori, a kia kimi i nga take e torere nei te heke o te iwi Maori ki te po, ki te rapu hoki i nga huarahi e ora ai. No te 21 o nga ra o Maehe ka poroporoaki au ki Akarana, ki nga marae o te Pakeha i haututu ai au i era ra, ka anga nui te aroaro ki nga marae o Te Tai Rawhiti ki te mahi i hiahiatia ai e toku ngakau mai o toku itinga a tae noa mai ki tenei wa. Ko nga mahi i whakaritea e te komiti maku ko Enei:—

1.	He haere ki nga pa Maori ki nga takiwa e whakahaua e Te Komiti ki te whakamarama i nga take e hapainga ana e Te Kotahitanga o Te Aute.
2.	He titiro i te ahua o te noho a te iwi Maori o ia takiwa, o ia takiwa, a he whakaatuatu ki Te Komiti i aku i kite ai o ia ahua [unclear: lo] ia ahua, i te mate i te ora i te pehea ranei.
3.	He whai kia kite i nga tamariki tawhito o Te Kareti o Te Aute, o era atu kareti Maori kia tahuri mai ratou ki te nei whakahaere.page 20
4.	He awhina i nga Minita karakia, i nga Mahita kura, i era atu tangata ranei e whakahaere ana i nga tikanga papai i roto i te iwi Maori.

"Kua oti i roto i au nga mea hei uiuinga maku i au e taka haere ana i Te Tai [unclear: Rawhiti,] ara, mehemea e tika ana te whakapae a te pakeha ko nga take i heke ai te tokomaha o te iwi Maori, i ngaro ai 16,200 i waenganui o te tau 1858 me te tau 1896, ko enei ara:—

1.	He nui no te matemate o nga tamariki ririki i te kuare o nga matua ki te tieki.
2.	He tukino no nga matua i o ratou ake tinana i uru ai he ngoikoretanga ki nga toto o a ratou uri e whanau ana mai.
3.	He tieki kino i nga turoro, he mau ki nga mahi a nga tohunga Maori.
4.	He pukupa no nga wahine. E whakapae ana e te pakeha ko tetahi take nui i kore tamariki ai nga wahine Maori he nui no te puremu i te mea e tamariki rawa ana, moe tuturu rawa ake i te tane kua kore e whanau tamariki.
5.	He [unclear: tn] no te Maori i waenganui i nga tikanga e rua i ta te Maori i ta te Pakeha, ka mau i nga kakahupakeha i etahi wa a ka ruke ake ka haere tahanga. Na reira ka takia mai etahi mate hou a kaore te tinana e kaha ki te whawhai ki aua mate.
6.	He moe whanaunga, ka kore e whitiwhiti ngatoto, engari ka pirau ka ngoikore nga uri e whanau mai.

Na i runga i enei take ka haerea e au te "rohe pooti" o Te Tai Rawhiti timata atu i te awa a Te Atua a tae atu ki Wairarapa, ko te rohe rawa o Te Arawa kaore au i tae. Ko Ngatiawa, Ko Tuhoe, Ko Te Whakatohea, Ko Ngaitai, Ko Te Whanau a Apanui huri noa i Waiapu ki Turanga, Ko Ngatikahungunu putu noa ona rohe katoa i haere au i roto i runga i aku take, i marama ki etahi iwi, kaore ki etahi, otira me ki i manaakitia e Te Tairawhiti taku haere. Kaore aku tumanako mai i Akarana akuanei murara ai te ahi i au, akuanei kia kotahi tonu hoatutanga ki te iwi Maori ka tahia nga marae, ka whakahoutia nga whare, ka whakarerea nga tohunga Maori, ka tino awhitia nga kura me te whakapono, ka whakamahia nga whenua, ara ka whakaotia tonutia nga mea e wawatatia nei e te nga kau i nga wa katoa. Kaore, i tino whakaparahako au ki au, i ki iho au ki aku hoa Pakeha i Akarana ki te rongo mai koutou ka kotahi tuarongo whare Maori ka whakaaetia kia pokaina i runga i aku kauwhau ka mohio koutou ka ea oku mauiuitanga o tenei tau. Heoi ra i whai puritanga ringa ano moku i runga ake i taku i tumanako page 21ai e kore te iwi Maori e tahuri wawe ki enei tikanga hou. Ko au i pohehe noa. Ina hoki ra etahi hua o taku haere.

1.	Kua whakaaetia etahi whare maha o te takiwa o Matata tae atu ki Waiapu kia meatia he wini mo nga tuarongo hei putanga hau, a kua meatia kia pera he ture mo nga whare runanga hou e hangaia a muri ake nei.
2.	Kua takoto he kupu nui ki etahi marae o taua takiwa ano, ki etahi marae hoki o Ngati Kahungunu kia katia te Waipiro i aua marae, ara, kia kaua e tukua i nga huihuinga ahakoa mo tehea take.
3.	Kua marama nei nga iwi i tae ai au ki nga painga o te kura, o te matauranga, kua puta nui a ratou kupu tautoko i nga kura, me to ratou kaha ki te tuku i a ratou tamariki ki nga huarahi e whiwhi ai i te matauranga.
4.	Kua whakaaturia e "Te Pipiwharauroa" nga mahi o te takiwa o Ngati Porou i hua mai i roto i nga tohutohu a te kotahitanga o Te Aute.

He maha nga whakaaro hou i kitea e au i au e haere ana i te rohe o Te Tai Rawhiti. I titiro au kua tino uaua rawa te whai atu i etahi o nga iwi Maori i te mea kua karapotia e te Pakeha, kua noho apure noa iho i waenganui i te Pakeha. Me pehea ranei e taea ai era takiwa? ko Etahi iwi kei te hohonu tonu atu ki roto i te Maoritanga, kia taka he whakatupuranga ke ka tata mai ai ki nga whakahaere hou O naianei. Katahi au ka tino marama rawa ki te mea e whakauaua nei i nga tini whakahaere e hiahiatia ana kia tohaina ki runga i nga iwi, ara, he roimata tonu kei te kanohi o te Maori e iri ana i te ao i te po mo ona whenua. E maharahara ana a Tuhoe mo tona Rohe Potae, kei reira te nuinga o ona mahara me ana patai. E raruraru ana a Ngatiawa mo ana tono wehewehe. E ui ana a Te Whanau a Apanui mo ona papatipu. E karanga ana a Ngatiporou, "Homai he moni hei turaki ake i te rakau, hei tahu i te rarauhe, hei whakamahi i te whenua." E kupapa ana a Turanga i raro i te mokete, i te kaporeihana. E tahinga ana a Ngatikahungunu i runga i tona taonga i te reti. He maati te Pire Poari hei whakangiha i te kapura, e ki ana ko Ngapuhi, mura ana i Putauaki i Huiarau, i Raukumara i Ruahine ki Tararua. I haka noa oti Te Itanga-a-mate

'E ngau nei ki te reti, ki te hoko, ki te kukuru pakara.

'Whakataua i te whenua—hei.

'Whakataua i nga ture—hei.

'I Nga mema te kohuru, i te kuini te koheriheri.

'Ka raruraru nga ture, ka raparapa ki te pua torori—i aue!"

page 22

"Kia oti rawa mai he ture totika i te Paremete mo nga whenua Maori e rite ai nga hiahia o nga iwi, heireira ra ano tino watea ai he huarahi mo nga whakahaere a nga kareti Maori. Otira he wa tika tenei hei tiringa haere tanga mo nga purapura o ngatikanga hou. Tera e tau noa atu ki runga pari ki runga kohatu, ki ro otaota, ki te koraha, ki ro wai. Otira tera e tupono te tahi mea kotahi ki te wahi atea, ki te ngako o te whenua, e whaipakiaka ai. Me haere ra me rui haere te purapura. O te matauranga, kia hihiko te ngakau ki nga kura; o te whakapono, kia tautokona nga Minita kia hangaia he wharekarakia kia whakaakona nga tamariki ki te karaipiture; o te ahu whenua, kia kaua e waiho noa te taonga nui a Te Atua te whenua i homai ai ki te tangata Maori kia takoto mangere noa ana, Engari kia mahia i raro i nga ture mehemea e taea; o te whakakotahi i nga iwi Maori i runga i te taha tangata, i te titiro ahakoa he maha nga wehewehenga mana rangatira e kotahi ana te mate tinana e kotahi ana te heke a nga takiwa o te motu nei ki te ngaro. Me pehea e hoki ake ai?

"A i au i haere nei i te Tai Rawhiti he maha nga mea i kitea e au hei whakahauora mo te ngakau. Kua ngawari haere te kai o te waipiro, kua papai rawa ake nga whare noho, nga kakahu nga kai. kua kaha te mahi oranga a etahi takiwa, kua tahuri nui etahi ki te mahi kaanga, witi, oti, whakatuputupu kau, hipi, poaka. He rongopai nui te rongopai o te ahuwhenua, he wahanga nui no te rongopai tapu o Te Karaiti. Mehemea ka ata mau ana i te tangata Maori ka tau iho te awangawanga e mea ake nei, taihoa ka ngaro atu te iwi Maori i te mata o te whenua."

Ka mutu te ripoata a Apirana ka neke te hui mo muri iho o te kai.

I te puaretanga o te hui i muri iho o te kai ka panuitia etahi pukapuka mai kia Te Tatana na Nikora Tau Tau, Pene Heihi, Maihi Rangipo me Rupuha Te Hianga,

I muri i tena he whaikorero na Te Reweti Kohere. He patai nana:—