Te Po O Te Taite.

Te puaretanga o te hui i te ahiahi ka uia etahi mea ki a Te Popa, kia whakamaramatia e ia ki te hui, ara:—

1.	Mehemea e mohio ana ia tera e whakaae te Kawanatanga ki te whakaneke ake i te moni whangai i nga tamariki Maori e haere ana ki nga Kareti nunui ki te £60 i te tau? A he pehea tona whakaaro mo te haere a aua tamariki ki era kura?
2.	Mehemea ranei e whai mahi ana ma nga tamariki Maori i roto i nga tari Kawanatanga? A mehemea ka taea e te Kawanatanga te whakahaere tikanga mo te whakaaro i nga tamariki Maori kura ki nga mahi Kamura, Parakimete, me era atu mahi pera?
3.	Mehemea e watea ana he huarahi mo nga tamariki Maori ki roto i nga kura Maori Kawanatanga, hei Kai-whakaaro?

Ka ki a Te Popa, e tino whakaae ana ia ki te whakamarama i anei mea katoa kua pataia mai nei ki a ia. Engari kaua te tangata e mahara he mangai ia no te Kawanatanga. Ka whakaatu ia i ona whakaaro ake i o te Popa, ehara i te mea i o te Kaititiro o nga kura Maori, apiha a te Kawanatanga.

E tino tautoko ana ia i te haere a nga tamariki Maori ki nga kura nunui. Ki tona whakaaro tera e ngawari te Kawanatanga e whakaae ki te moni whangai mo aua tamariki, mehemea ano ia he tamariki matau, whakaaro kaumatua, ata noho.

page 23

Kei te watea tonu nga tari Kawanatanga ki nga tamariki Maori, mehemea ratou ka puta i te whakamatauranga ara te "Junior Civil Service." E whiriwhiria ana mai nga tangata mo nga tari i roto i nga i nga tangata i paahi i taua whakamatautaurangu.

Mo nga mahi Parakimete, Kamura, Teera, me era atu mahi kua whakahaerea noatia atu e te Kawanatanga he tikanga. Engari ko nga tamariki anake o te takiwa o Ngapuhi me Opotiki, i te kura o Tipene kei te manaaki. Mehemea pea ka rangona e nga iwi katoa katahi ka tino manakitia. Kei te whakaae tonu te Kawanatanga kia uru nga tamariki matau o te iwi Maori ki roto i nga kura Maori Kawanatanga hei kaiwhakaako, kei nga ritenga tonu a te Maori te taimaha. Mehemea ka whiua e te mahita Maori tetahi o nga tamariki ka riri nga matua, ka korero kino, ka mahue mai nga mahi o te kura ka tupu he raruraru i runga i nga tikanga Maori ka hokia atu ki nga tupuna ka kiia ki te taurekareka, ki te pokokohua, ka heke no ate mana o nga mahita. Na kona i wehi ai te Kawanatanga ki te whakatu mahita Maori, ehara i te mea he ngoikore he kore matauranga ranei.

Ka mutu te whakamarama a Te Popa ka tu atu a Te Tatana raua ko Te Wiremu ki te whakautu. Ka ki raua ka taea ano te whakatu he mahita Maori mehemea ka whiriwhiria he tangata o tetahi iwi mo nga kura o tetahi atu iwi, kia kore rawa ai e puta ake nga riri tupuna o nehera o enei aa tata ranei. Ka ki mai a Te Popa e marama ana tena; tera pea e taea ki te penatia. Ki tona whakaaro ki te tukua he tono e tetahi tamaiti Maori, matau, moe wahine, ata noho, ki te tari o nga kura, ka whakaae noa atu te Kawanatanga ki te whakatu i a ia hei mahita.

Katahi ka haere nga korero o te po. Na Te Wiremu Hapata O Te Raukahikatea, Turanganui, me Apirana Ngata, nga whaikorero mo "Nga Tikanga Marena A Te Iwi Maori." Ko te whakapotonga tenei o nga kupu.

"Ka ahu nga korero o tenei ahiahi ki tetahi taha o te iwi Maori kaore nei e ata kitea e te kanohi tauhou. E kore e maha rawa nga kupu, he wetiweti mai no te arero ki te korero i te kino, i nga tikanga whakamoe wahine a te Maori. I te mea kua hui mai nei tatou ki konei whaaki ai i a tatou i kite ai, i nga whakaaro katoa o o tatou ngakau mo nga mate e pa nei ki to tatou iwi, he pai ano kia whakaaturia tenei mate.

"E kore e tikina rawatia atu ki nehera nga kupu. Mehemea ka ata tirohia nga tikanga a te iwi Maori o naianei, ka kitea ko nga mea e marenatia ana, na nga matua i whakamoe. Na nga matua i korerorero hei tane hei wahine, ahakoa kaore i whakaae te tane te wahine ranei. Kaore e uiuia o raua whakaaro; ko te whakaaro ke a nga matua te mea nui. Kaore e tirohia te ahua o te tane, te tamariki rawa, te whairawatanga hei orange mo raua ko tana wahine me nga tamariki, mehemea ka whanau he tamariki. He mea tena kaore i nui ki roto i o te Maori whakaaro. Katahi ka karangarangatia, a ka marenatia. Kei te ra tonu pea auina ake ka marenatia, katahi ano te wahine ka kite i tana tane. He aha koa kua oti te hono e te Atua, ka kiia he tane he Wahine.

page 24

"Kia takitaro rawa ka kitea te he. Akuanei he mangere pea te tane, he tangata tutu patu i tana wahine. Ko te wahine ranei he wawau, he rorirori, kaore e tahuri ki te tiaki i to raua na whare ko te tane, ki te mahi i era atu mahi e tika ana ma te wahine ki tana tane. Na ka raruraru, ka ririri, ka kowhetewhete, a ka mahue. Ka kite pea te wahine ra i tana tangata i pai ai, ahakoa he wahine ano tana, na ka puremu. Ka puremu ranei ko te tane ki te wahine a raua tangata. Ka tino kino rawa. Otira, no wai te he i te tuatahi? No nga matua ano, kaore rawa i uiui i nga hiahia o nga tamariki. Torutoru noa nei o te hunga i whakamoea penatia e noho pai ana. E tika ana ano pea i mua i te mea e mau ana te mana o a te Maori tikanga, e tino whiua ai te hara pena.

"Na e pena ana te ahua o etahi o te iwi Maori i tenei wa; ko te hunga i marenatia e takahi ana i te marena, ka puremu te tane a raua wahine ki te wahine a raua tangata. Ka whanau mai nga tamariki i roto i te kino.

"Mo te moe puku ko tetahi mea tenei kei te tupu haere tonu. Ehara i te Maori anake te he. Te taenga mai o te whakapono ki Nui Tireni nei, ka homai ki te Maori he tikanga hou ko te marena a te Hahi. No muri iho ka whakaritea e te kawanatanga he tikanga hou mo te pakeha, ara, kia whai raihana rawa te tane te wahine ranei ka ahei ai te Minita te marena ia raua. Ka raruraru te iwi Maori i etahi pakeha kino, e mea ana e kore e mana te marena o nga Maori ki te kahore i whai raihana, a ka moe puku ki nga wahine a nga tangata Maori. He ahakoa ra, e mana ana ena marena i te ture, i te aroaro ano o te Atua.

"Na, he maha nga wahine Maori e moe ana i te pakeha, he moe noa, kaore i marenatia. Na te wahine ano pea te hiahia. Ko etahi na nga matua i ata whakamoe, hei huarahi moni mai kia ratou i nga tane a ta ratou tamariki. Kia whanau nga tamariki ka pae ka mahue, hei hangarautanga ma raua tangata.

"Ma wai e korero te kino? E ki ana te Maori ko nga tamariki i akona ki tenei kura nga nakahi rawa ki te whai wahine. Me pehea ia i te mea e riro tonu ana ma nga matua, a ma te iwi e ata whakamoe? Ka raruraru ka puremu, ka kata ai te tangata, hei ahuareka, hei korero mo nga aiahi kia reka ai te heke o te kai. O te itinga mai o te tangata i waia ai te taringa ki te rongo o te puremu, o te kawhaki wahine, o nga wahi ngaro o te tangata, kore noa iho e wetiweti mai. Engari te pakeha, huna ai i te kino i ana tamariki. Tena ko te Maori ka mahia marakeraketia; kaore te iwi e whakahe. Me whakahe hoki te take mai o te waiata, o te ruri, o te to reka me te haka? Me pehea ia he kinaki mo te korero?

"E te iwi, he tino mate tenei e ngau nei i nga kiko o te tangata. Kei te heke haere te kaute o te iwi Maori i ia tau, i ia tau. Ko te mate nei kei te patu haere i te whakapono. He aha ra he rongoa mo taua mate? Me pehea ra e mohio ai te iwi Maori kei roto ratou i te kino e noho ana? Ko te take tenei i hui mai ai tatou ki konei ko te whaaki i nga mate, me te kimi i te huarahi ki te ora. Mo tenei mate e korerotia nei e tatou kaore i kotahi te rongoa, engari he maha noa atu. Ko tatou o tena kura me o tatou tuahine i Hukarere, kia tupato, kei pa ki a tatou tenei mate. Me waiho pea ma tatou ma te hunga i akona ki nga Karaipiture e ako ki o tatou matua te manaaki ki a tatou, wahine, tamariki ranei. He rongoa te matauranga, ma kona tatou e matau ai ki nga tikanga papai a te pakeha. Ko te whakapono ia te tino rongoa, ko page 25te Karaiti te tino tohunga. Tena ano te wa e tangohia atu ai etahi o tatou e te Atua hei horoi i nga wahi paruparu o te iwi Maori, he kauwhau i te ora i te ngakau ma, hei whakatupapaku i nga hiahia o te kikokiko kia tupu ai te whakapono me te aroha ki te Atua."

Ka mutu enei korero ka tangi te hui ki tenei mate e ngau nei i te iwi Maori. I whakateka etahi, i mea kaore rawa pea i penei te ahua. Otira i whakaae te tokomaha kaore he kupu he o nga whaikorero.

Ka nanu a Te Tatana mo ona tamariki. He tau na e rongo ana ia i te raruraru i to ratou takanga ki te he, katahi rawa kei tenei po ka marama ki a ia te tini o nga whakawainga e takoto ana mai i nga Kainga Maori mo nga tamariki kura, tane, wahine. Tera ia e tuku kupu ki nga matua o nga tamariki, kia aroha mai ki a ia e whakapau nei i ona kaha katoa ki te ako i a ratou tamariki kia tupu hei tangata, hei kai arahi i te iwi Maori ki te ora.

Te mutunga o nga korero ka tuturi katoa te hui ka inoi ki te Atua kia aroha mai ki tenei ahua o te iwi Maori ka whakakaha i tenei ope iti ki te kauwhau i tana Rongopai.