Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

[Proceedings of some conferences held by Te Aute College Students' Association, 1897-1901, 1906]

Nga korero o te Hui Tuatoru o Te Kotahitanga o nga Tamariki o Te Kareti o Te Aute i tu ki Taumata-o-mihi, Tuporoa, Tihema, 1898

page break

Nga Korero O Te Hui Tuatoru
o
Te Kotahitanga
o
Nga Tamariki O Te Kareti O Te Aute
I Tu Ki
Taumata-O-Mihi, Tuparoa
Tihema, 1898.

Whakatangata! Kia Kaha!

Nepia:
I Perehitia Ki Te Tari Nupepa O Te Terekarawhi.
1899.

page break page 3

Te Kotahitanga O Nga Tamariki O Te Aute Kareti.

He whakamarama poto i ona tikanga.

Ko nga mahi ma tenei ropu huihuinga:

1.Ko te whakakotahi me te huihui katoa i nga tamariki o Te Aute, i nga mea kua puta ki waho o te kura, me nga mea e kura ana i naianei; a he whakahoki mai i te ahua o te tangata ki ana i mahi ai i te kura, kei moumou noa nga matauranga.
2.Ko te tautoko i te ora mo te iwi Maori, te ora mo te tinana, mo te hinengaro, me te wairua.

Ko te upoko o taua Kotahitanga he Tumuaki e pootitia ana i te tuunga hui o ia tau o ia tau, mo te kotahi tau. I raro iho i a ia ko nga mema, he honore mema, he tino mema. Ko nga honore mema he mea pooti i roto i te hui, he mea whiriwhiri mai i roto i nga tangata pakeha e awhina ana i nga mahi mo te ora o te iwi Maori, me nga rangatira Maori. Ko nga tino mema ko nga tamariki katoa o Te Aute, nga mea kua puta me nga mea e kura ana i naianei. Te kaiwhakahaere i te Kotahitanga me nga tikanga e whakatakotoria ana e te hui o ia tau, he Komiti Tumuaki kei Te Aute, ma te hui e pooti ona mema mo i ia tau mo ia tau, me tango mai i roto i nga Mahita o Te Aute, i nga tamariki e kura ana i naianei me nga mea kua puta atu. Ma te Komiti Tumuaki e whakarite te ra me te kainga e tu ai te hui. Tera e tu he hui i ia tau i a tau ki te pooti honore mema, Tumuaki, mema mo te Komiti Tumuaki, a ki te whiriwhiri hoki i nga mea katoa e pa ana ki te iwi Maori.

Kei tua ake nei nga mema me nga apiha o te Kotahitanga mo te tau 1899.

page 4

Nga Mema Me Nga Apiha Me Nga Kai-Whakahaere
O Te Kotahitanga, Mo Te Tau, 1899.

Tumuaki.

  • Mita Hamiora Atirikona Wiremu.

Nga Honore Mema.

1.Te Pihopa O Waiapu
2.Hemi H. Te Popa
3.Rev. Hapata Wiremu
4.Rev. F. A. Peneti
5.S. Percy Te Mete
6.Tiopira Te Kupa
7.Rev. A. O. Wiremu
8.Rev. Aata Wiremu
9.C. P. Winkleman
10.Douglas Te Makarini
11.Atirikona Karaka
12.Kanara Horotene
13.Hamuera Tamahau Mahupuku
14.Arapeta Hapuku
15.Peni Te Ua
16.Henare Tomoana, M.L.C.
17.Paora Ropiha
18.Canon Webb
19.Tamihana Huata
20.Otene Pitau
21.Hapi Kiniha
22.Paratene Ngata
23.* Rapata Wahawaha
24.Hata Te Kaniatakirau
25.Paora Ngamoki
26.* Rer. W. Colenso
27.Rev. Mohi Turei
28.Rev. Eruera Kawhia
29.Wiremu Pokiha
30.H. K. Te Rawhiti
31.Matiu Ranapia
32.Te Awanui Aporotanga
33.Tauha Nikora
34.Haki Roihana
35.Pirimi Mataiawhea
36.Pene Heihi
37.Henare Mahuika

Nga Tino Mema.

Ko nga tamariki katoa o Te Aute Kareti, nga mea kua puta atu me nga mea e kura ana i naianei.

page 5

Komiti Tumuaki.

A.Nga Mahita:—
1.

Hone Tatana Tiamana.

Hone Tatana Hekeretari.

2.H. N. Peka, Kaitiaki Moni.
3.Ware P. Waitai.
4.Weihana Taramea.
B.Nga Tamariki Tawhito:—
1.Paraire Tomoana.
2.Nopera Rangiuia.
3.Rev. H. A. Hawkins.
4.Tiweka Anaru.
5.Pita H. Te Paaka.
6.Tutere Wirepa.
C.Nga Tamariki o naianei:—
1.Terei Ngatai.
2.Haare Potaka.
3.Wi Paraire.
4.Pene Hakiwai.
5.Whetu Pohio.
page 6

Nga Kaiwhakahaere O Te Komiti Tumuaki.

Kaititiro I Nga Kaute.

page 7

Nga Korero O Te Hui.
Ki
Taumata-O-Mihi, Tuparoa, Waiapu,
Tihema, 1898.

Ko te hui tuatoru o te Kotahitanga o nga tamariki o Te Kareti o Te Aute i tu ki Taumata-o-Mihi Tuparoa, i te takiwa o Waiapu, i te marama o Tihema 1898, timata i te mane te 19 o nga ra, whakamutu ki te Taite te 22 o nga ra. Na Ngatiporou ano i powhiri kia tu te hui ki waenganui tonu ia ratou, a i kaha ta ratou tono. notemea he putanga tuatahi atu tenei no taua hui ki waho ki nga takiwa Maori. A i nui nga manaaki a Eruera Kawhia me era atu rangatira o N'Porou i hui mai. Ahuareka ana nga mahi katoa o te hui, ano i hikitia a tinanatia mai Te Kareti o Te Aute ki roto i te iwi tu ai, whakaatuatu ai i nga mea e mahia ana e ana tamariki, ka titiro te iwi, nga matua nga tupuna, ka koa, ka miharo. E kore e taea e te mangai te whakapuaki i te hari o nga taha e rua, o te manuhiri, o te tangata whenua, tera mo te ahuareka o nga mahi whakatetete a Ngatiporou, tenei mo te matakitaki tata atu i nga mahi a tenei kura rongo nui, e mahi nui tonu i te aroaro o te iwi, e ako ana i te ora mo te tinana, mo te hinengaro, mo te wairua. O te ra ano i hui mai ai, a tae noa ki te ra i wehewehe ai, kaore rawa a Ngatiporou i ngenge ki te whakarongo i nga kupu, kupu whaitikanga, e maka ana ki te aroaro o ia tangata, o ia tangata, kaore i tamate te haere o te korero, te whanui o te manaaki, engari i pumau tonu, otira i kake haere, a taea noatia te ata o te Paraire, wehewehe ana i runga i te pouri nui, i te tangi o te ngakau, a he roimata tonu te kinaki o te poroporoaki. E tumanako ake ana te ngakau tera e whaihua nga mahi a tenei kotahitanga, inahoki ko tana hui tuatoru i tino meatia e te ngakau Maori hei taonga nui whakaharahara. Tera ano nga ahuareka e wareware ake i roto i enei ra, ko te kakano o te kupu ka tupu ano ki ta Te Atua wahi i whakato ai, ki roto i te ngakau o te tangata marama, o te tangata whai mahara, o te tangata whakapono. E ki ana hoki ko te Kopa, ko te tangata ngahau, "ka ruru nga whetu, he hawere," ka ngaoko noa te kai o uta, te kai o te moana. Ma te Atua to whakatauki, e koro, e whakatutuki kia eke ki runga i nga tikanga e mahia nei e to whanau.

page 8

No te ata o te Mane ka tu mai te tima ki Tuparoa, ka u mai a Mita Hamiora Atirikona Wiremu, Tumuaki o te Kotahitanga, a Aata Wiremu tona iramutu, a Te Tatana, Mahita o Te Kareti o Te Aute, me etahi o nga tamariki o te Kareti. Tokorua nga tamariki i ahu mai i uta i Te Kaha ra ano, tokoono i Turanga, Kotahi i ma te tima mai i Akarana. No Taranaki, no Wairarapa, no Te Whanau a Apanui nga manuhiri o roto o taua hunga, haunga hoki o Ngatiporou ake tamariki, e hoki ana mai ki te kainga. Hui katoa te ope tamariki e 30 e 35 ranei, ki te tauia nga mea kua puta noa mai ra i te kura.

Ko Ngatiporou no te Mane me te Turei i hui ai, waiho atu ana a ratou na raruraru huhua. He nui nga rangatira i haera mai, na nga raruraru o etahi ka ngaro atu.

No te ahiahi o te Mane ka whakakiia e nga manuhiri te whare-karakia hou i Taumata-o-Mihi, ia Mita Hamiora te Kauwhau. Ka whakarongo reka te iwi ki nga kupu a tera kaumatua, e whakaeke ana i nga mahi a ona tamariki ki runga i te tikanga o te whakapono. I ki hoki ia ko te reo o tenei kotahitanga he reo e karanga ana ki te iwi, kia whakahokia mai te kiingi, kia whakahokia mai a Te Karaiti ki tana iwi.

Te mutunga o te karakia ka tomokia te wharehou o Eruera Kawhia; tena whare ataahua, tauhou, puta ke tona waihanga i roto i nga whare Maori o te Tai Rawhiti; e rua rawa hoki nga mataaho o te roro, e rua ano o te tuarongo hei putanga mo nga kino ki waho. Katahi ka haere nga manaaki. Ka huri kia Te Wiremu ma me Te Tatana, ka ahu ki nga tamariki, a na te mea ka ahi ahi tonu mai te ra, ka tukua kia moe.

Turei, Tihema 20.

Te Ata.

No te tekau o nga haora o te ata ka tu te hui, ko Te Wiremu ano te Tiamana. Ka whakaturia ko Apirana Ngata hei kaiwhaka-maori mo te hui, ko Ware Waitai raua ko Anaru Tiweka hei kaituhituhi.

Ka whaikorero a Te Wiremu ki te hui, he mihi nana ki ona tamariki, he karanga i nga rangatira o Ngatiporou: "E whaka-whetai ana au ki Te Atua mona i tiaki ia tatou i tutuki pai mai ai tatou ki konei ki te tuatoru o a tatou hui. Kei mea nga kaumatua ki te ako atu o nga tamariki nei ia ratou; e mahi ana nga tamariki i runga i te ngakau ngawari, i te ngakau tauhena, i, te marie. Ma enei ka tupu ai nga mahi. Mehemea he mahi whaiti tenei mo Te Aute anake me waiho atu i reira. Engari no te mea i ahu atu ano ki waho ki te iwi, he whakaaro no enei tamariki kia huihuia nga tika, kia rongoatia nga mate o te iwi, na kona i whanui ai tenei mahi, i page 9tau ai te haere manuhiri ki nga marae o te iwi. I mea ake ra au i ta tatou kauwhau i te ahiahi kia whakahokia mai te kiingi, kia whakaekea ki runga ki te houkuratanga o te tangata.

"Ngatiporou! tena koutou; he whakamananga tenei no ta koutou powhiri. Hei aha ia nei ma matau ma te tamariki; ma koutou ano e hapai, ma koutou e awhina. Hei aha te rangatira ki te mea mana ia ake ano e whakahua hei rangatira. Ka karanga te waha ki te iwi, ka kiia atu ki te turituri. Ma koutou e awhina mai ka kiia ai he whai waahi te tito a a koutou tamariki. Awhinatia te mahi a a koutou tamariki kia tipu ai te iwi. Terapea e haere atu te hui nei he waahi ke. Kei te karanga a nga iwi nei te tikanga kei ta matau Komiti hoki. Ma ratau e karanga, ma ratau e hapai; kia tahuri mai ai ano te aroha o to tatou Ariki kia tatou, kia peia atu nga kiingi patingore, patipati o te motu."

Ka mutu nga korero a Te Wiremu ka pootitia e te hui he mema honore i roto i nga rangatira Maori, ko te rarangi tenei:—
Ngatiporou: Eruera Kawhia.
Mohi Turei.
Wiremu Pokiha.
Henare Mahuika.
Pene Heihi.
Waikato: H. K. Te Rawhiti.
Te Kaha Ki Opotiki: Matiu Ranapia.
Te Awanui Aporotanga.
Tauha Nikora.
Haki Roihana.
Te Arawa: Pirimi Mataiawhea.

No muri iho ka panuitia e Apirana Ngata te kirihipi o te kotahitanga.

Katahi ka whakahaerea te take tuatahi hei whiriwhiringa ma te hui, he panui na Pita Henare Te Paaka (no Taranaki) "Mo te hekenga o te tokomaha o te iwi Maori: ona take me te rongoa." Te ki a Te Paaka ko te tino take o te mate o te iwi Maori, ko te "kuare." He maha ona putanga o tera kupu: na te kuare ka noho te Maori i roto i te paru, ka haere ki nga tohunga Maori, ka kai i te waipiro, ka kore e whakamahi i nga whenua, ka whai i nga karakia pohehe. Te tino rongoa ko te "Ako" ara ko te "Matauranga." Ma nga kura e ako ki nga matauranga o te hinengaro, e taea ai e te Maori nga Mahi roia, takuta, mahita kura, minita karakia. Ma etahi tu kura ano e ako ki nga mahi a tinana, ki te matauranga o te parakimete, o te kamura, o te kai tui kakahu nohanga ranei, o te tangata mahi paamu. Ma nga minita e ako ki te karakia tika. He roa nga kupu whakamarama mo enei take e rua, mo nga tini whakaputanga o ia kupu o ia kupu.

page 10

I whakaae a Hori Teiti (no Rotorua) he kuare tetahi o nga tino take o te mate o te Maori, engari i mea ia he kore moni tetahi take.

I ki a Te Paaka i rite te takuta raua ko te tohunga Maori, e mate ana te moni a e mate ana te tinana. Engari kei te wairua ka wehe to raua ahua, ka mate i te tohunga, kaore e mate i te takuta.

I whakahe a Hamiora Hei ki tenei kupu a Te Paaka. I whaikupu ano hoki a Mita Hamiora me Apirana Ngata. Ka neke te hui ki te 3 karaka.

Te Ahiahi O Te Turei.

No te 3 karaka ka hui ano. Ka ui a Hamiora Hei mehemea e ahei ana nga tangata noa ehara nei i te mema ki te whaikorero a ki te pooti mo runga i nga take. Ka mea a Te Wiremu kaore e taea mehemea e whakamarotia ana nga ture o Te Kotahitanga; engari ko te tikanga o nga hui e rua kua taha nei, whakangawaritia ai nga ture kia ahei te tangata ki te korero ki te pooti; ka pera ano hoki tenei.

Ka neke te hui mo te hawhe haora, ka puta nga tamariki o Te Aute ki te marae ki te powhiri i te manuhiri mai o te Pariha o Te Horo (Kahukura). Ka mutu tera ka whaikorero a Apirana Ngata, "Mo Te Kaute o Te Iwi Maori." Ka ki ia i waenganui i te tau 1858 me te tau 1896, e tata ana ki te 16.200 o te iwi Maori i ngaro atu ki te po, kaore i tiriwatia; ara e 426 tangata e mate ana i te tau kaore e tiriwatia. Ki te tuturu tena ahua, tera pea e tino ngaro te kakano Maori i roto i nga tau e 80. Kei runga anake tenei mate i te tinana, a ko nga take mate kua marama i runga i nga ripoata e tukua ana ki te Paremete e ono ara:—

1.Ko te matemate o nga tamariki kokungahunga i te tiaki kino, kaore e tupato i te paru, kaore e whangaia ki nga kai papai.
2.Ko te ngoikore o nga matua i te tukino i o ratou na tinana; ki te kai waipiro me era atu mahi.
3.Ko te tiaki kino i nga turoro, me nga mahi tohunga Maori.
4.Ko te pakoko o nga wahine i nga mahi puremu a nga tamariki wahine i te wa e takakau ana.
5.Ko te tu o te Maori i waenganui i nga tikanga e rua, i te tikanga pakeha. Kaore e pumau ki tetahi anake ki tetahi ranei.
6.Ko te moe whanaunga i ngoikore ai nga toto, kaore e nui te whanau tamariki, a ko nga tamariki e whanau ana mai kaore e pakari ka matemate.
page 11

I whaikupu a Eruera Kawhia, a Erueti Rena a Te Reweti Kohere, a Te Wiremu mo runga i enei take. I tono a Wi Pokiha kia uru ki roto i nga korero a te hui tetahi whiriwhiri mo te tikanga e pehia ai te waipiro. Ko te kai tera e mate nei te Maori, e whakatutua nei i nga rangatira, e whakatupu nei i te raruraru i waenganui i te tane i te wahine, e whakarawakore nei i te tangata Maori.

Ka hiki te hui ki te 7:30 karaka o te po.

Te Po O Te Turei.

Ka mutu te karakia i te 70 nga haora ka puare ano te hui. I whakaritea tenei po katoa ma Ngatiporou, hei whakaputanga ma ia tangata ma ia tangata i ona whakaaro mo nga mate e peehi nei i te iwi Maori, mo nga take hoki e whakahaerea ana e tenei Kotahitanga.

I whakaatu a Mohi Turei i tona pouri mo te heke haere o te whakapono o nga tangata o teuei whakatipuranga, kaore i rite ki te whakapono o nga kaumatua. Na te waipiro i tinei te whakapono. Ka mea a Eruera Kawhia tetahi mate o nga matua kei te kuare o nga tamariki ki nga kupu o te karaipiture. He motini tana kia whakaaetia kia whakaakona te Paipera i roto i nga kura Maori. Ka tautoko a Te Hata Pokiha a ka motini ano ia kia kaua e whakaaetia nga tamariki wahine Maori kia mahi i nga teihana hipi, he nui no te raruraru. Katahi ka whakahaerea e Wi Pokiha tona motini o te ahiahi mo te waipiro. Ka kauwhautia e ia, e Erueti Rena, e Eru Moeke, e Te Hata Pokiha nga mate o tera kai i runga ano i a ratou i kite ai, i mohio ai. Ka whakamaramatia e Te Wiremu, e Apirana Ngata kua oti te whiriwhiri tenei take e te hui i tu ki Te Raukahi-katea i tera tau, a tera e tonoa ki te kawanatanga kia tukua mai hoki ki te iwi Maori te mana i tukua nei ki te pakeha, te mana ki te pooti mo nga raihana whare waipiro.

I tautoko a Te Wiremu i te motini a Te Hata, a whakataua ana e te hui ma tetahi Komiti o Ngatiporou e ata korero ki nga rangatira teihana hipi kia kaua e uru atu nga tamariki wahine takakau ki reira mahi ai.

I tautoko a Te Reweti Kohere, a Te Wiremu, a Apirana Ngata i te tono a Eruera Kawhia. Ka ki a Te Reweti kei nga komiti tonu o nga kura tetahi mana mehemea ka tonoa ki te whakaae kia akona te Paipera ki nga tamariki e hiahia ana i mua atu o te puaretanga o te kura. Ka mea a Apirana tera e tuhia he Pitihana hei hainatanga ma Ngatiporou kia whakaakona te Karaipiture i roto i nga kura o tenei takiwa.

Ka whakatupato a Hamiora Hei kia kaua e tapatahi te whakaaro o te iwi Maori k' nga whenua anake, engari kia ata tirohia nga mate o te tinana, o te hinengaro, o te wairua.

page 12

Katahi a Hemi Wakarara ka tono kia whakakorea tenei mahi a te whutupooro, he wero nana kia tu a Te Tatana ki te whaikorero. Ka ki a Te Tatana kaore he kino, kaore he mate o tera takaro mehemea ka ata mahia i runga ano i ona ture. E tino whakaaetia ana e ia tenei mahi ki ana tamariki i Te Aute, hei whakapakari mo te tinana, hei whakakoi i te hinengaro kia hohoro ki te whakatakoto whakaaro. E ako ana tenei mahi i nga taitamariki o te iwi Maori kia matau ai ki nga takaro o te ao a te wa e puta mai ai ki waho o nga kura.

No te 10 karaka ka neke te hui mo te ata o te Wenerei. Ka haere ano ko nga manaaki, ko nga mahi whakatetete ahuareka a Ngatiporou.

Wenerei, Tihema 21.

Te Ata.

No te hawhe paahi o te 9 ka puare te hui. Ka panuitia e Te Reweti Kohere te pukapuka a Te Wiremu Paku (A. O. Wiremu o Whanganui). "Toku mohiotanga ki nga mahi o te Hahi i te takiwa o Whanganui me Wairarapa i roto i enei tau 13½." E ki ana ia tino kore rawa atu te karakia i era takiwa i tona taenga tuatahi ki reira, Ko nga kaumatua rawa e tino u ana ki te whakapono, e u ana ki nga ako a Te Wiremu raua ko Te Harawira. I tona taenga tuatahi ki Whanganui ka matakitaki ki te kaha o nga mahi a Te Whiti, a Te Kooti, a Te Hauhau raua ko te Momona, ka pouri tona ngakau, ka he te manawa. Na nga kupu a Te Wiremu ia i whakaoraora, "Kia u tou ngakau, me te whakawhirinaki tonu ki te kaha o Ihowa." I tenei takiwa kua whaiti atu te rohe o Te Whiti, kua ngaro te Momona raua ko te Hauhau, kua hoki mai nga mea i aru i a Te Kooti, kua uru mai ano ki tenei Hahi. Kua piki haere te kaha o te whakapono ki enei takiwa e rua. Kei te haere mai nga kura, kei te toha haere te matauranga o te pakeha, hei awhina i nga tangata e tahuri nui ana ki te Atua, kia kaua e waiho ma nga Minita anake e ako nga Karaipiture, engari ma te tangata ano e kimi, e ui, e titiro i roto i nga pukapuka, e whakarongo ki nga kaiwhakaako. E whakaatu ana ia i enei mea hei titiro ma te tangata; kei tamia te ngakau e te pouri, ka ngoikore ki te mahi i te ora mo te iwi. Kia u tonu te ngakau ki a Ihowa, mana e tautoko nga mahi katoa e whaihua ai.

Muri iho i tenei ka tukua ki te kura anake nga mahi, a ka korero te kura i tona reo pakeha.

I runga i te motini a Apirana Ngata, ka whakaturia nga Komiti e toru:—

(1.)Hei tuhi i tetahi pukapuka tono ki te Kawanatanga kia wehea mai i roto i nga moni o te koroni mo nga mea Maori, £100 hei awhina mo nga mahi a tenei Kotahitanga.page 13
(2.)Hei tuhi Pitihana hei hainatanga ma Ngatiporou kia whakaaetia e te Kawanatanga kia whakaakona te Paipera i roto i nga kura Maori o te takiwa o Turanga ki Tarakeha.
(3.)Hei whiriwhiri mehemea ranei e tika ana kia whakaturia he kaiwhakahaere tuturu mo tenei Kotahitanga hei haere ki nga takiwa kauwhau haere ai i ana tikanga.

I runga i nga patai a Apirana Ngata ka whakamarama a Te Tatana, tera te Kawanatanga e awhina i nga tamariki Maori e hiahia ana ki te haere ki nga kura nunui ki te ako i te mahi takuta. Kaore ano i rite he tikanga tuturu, engari ka ata whakaarohia e te Minita mo nga Kura nga tono e tae ana mai ki tona aroaro. Tetahi, kei te whakaakona i naianei nga tamariki wahine Maori ki te mahi tiaki turoro. Kotahi to Hukarere, kotahi to Hohepa, kei te Hohipera i Nepia, a kanui te whakamihi o o raua kaiwhakaako ki to raua ata noho' ki to raua hohoro ki te ako i nga tikanga o tera mahi. Ko te Kawanatanga kei te whangai i aua tamariki.

Ka motinitia e Apirana Ngata, "Ko te whakaaro o tenei hui he mea tika kia hohoro te whakatu i tetahi kura mo nga tamariki Maori, hei akoranga ia ratou ki nga mahi a ringa."

Ka apitiria hoki e Pita Paaka tana motini, ara, "Kia whiriwhiria tenei take e te Kawanatanga, a kia whaikupu te Hekeretari ki te Kawanatanga kia uiui a ona whakaaro mo tenei mea."

Ka whaikupu a Te Tatana, a Te Wiremu, H. Hei, Pita Paaka me Te Reweti Kohere mo enei motini. I ki a Te Tatana me wehe ke he kura mo ena mahi. me tona whenua me ona kaiwhakaako. E kore rawa e taea ki Te Aute. I ki a Pita Paaka he tika e kore rawa e taea te whakahaere nga matauranga ki nga mahi a ringa me nga matauranga pukapuka i roto i te kura kotahi, i te mea kaore he taima hei akonga i nga mahi huhua noa iho.

Whakaaetia ana e te hui nga motini e rua.

Ka neke te hui mo te 3 o nga haora o te ahiahi.

Te Ahiahi O Te Wenerei.

Ka korerotia e Hamiora Hei te panui a Tauha Nikora. He tono na taua tangata ki nga Pihopa, kia whakahaua nga minita kia awhina i te hui a Te Kotahitanga o nga tamariki o Te Aute. Ki tona whakaaro he pai rawa atu kia kaha nga tamariki o Te Aute te haereere ki roto ki waenganui o te iwi Maori ki te kawe haere i a ratou mahi pai. Tona tino tono kia haere tonu mai nga Minita Maori ki nga hui a tenei Kotahitanga.

Ka whaikupu a Te Hata Pokiha, Erueti Rena, me Wi Pokiha me tenei panui. I whakahe ratou ki nga kupu. I ki a Wi Pokiha, kia kauaka e tino whakaarohia tenei panui, notemea e ahu ke ana page 14hoki ki nga minita. ki nga Pihopa hoki. Kanui tonu te kaha o nga minita o tenei takiwa.

Ka whakamihi te Tumuaki ki tetahi wahi o tenei panui, i runga i te poto o te takiwa i tahuri mai ai te tangata nana i tuhi ki tenei Hahi. Mo te taha ki nga minita, kaore ratou i whakahaua mo enei mahi. He mahi ano te mahi i whakaritea ma ratou. Kaati ko tenei ma nga tamariki o Te Aute, i tukua ai hoki ratou ki te kura ki te kimi i te matauranga. Ka whakaatu a Mohi Turei ko tona morikarika [unclear: Ei] tenei pukapuka mo te eke rawa o nga tohutohu ki runga i nga Pihopa.

Ka ki a Hori Teiti, ki tona whakaaro e pai ana ano te ahua o tenei pukapuka. i te mea e tono huarahi ana ki nga Pihopa kia whakaritea kia whakaaetia nga Minita kia tae mai ki nga hui a nga tamariki, notemea ko nga minita hei tirohanga atu ma te iwi. Ka whakahokia e Te Wiremu ma nga minita e tono mehemea he hiahia to ratou, e tono ki te Pihopa kia tukua mai ratou ki enei huihuinga. Kia papaku kia hakahaka nga mema o te Kotahitanga. Ka tautokona e Apirana Ngata enei kupu a te Tumuaki.

Katahi ka whakahokia e Apirana nga korero kia eke ano ki runga i nga take o tona panui o te ahiahi o te Turei, mo te pakoko me te moe whanaunga. He poto nei ona kupu whakamarama hei tua i te huarahi korero ma Nagatiporou.

Ka whaikupu a Kohere, a Hei, a Te Hata Pokiha. Ka ki a Wi Pokiha, i mua he nui te iwi Maori, a ko te tino moe wahine a mua ko te moe whanaunga. Mo te pakoko, ko etahi wahine i te tane tuatahi ka whaitamariki, hei te tane tuarua ka pakoko. Ko etahi i waihanga tonutia mai hei pakoko. Ka whakamarama a Apirana e tika ana te moe whanaunga a te Maori i mua, engari ko tetahi tena o nga take i heke haere ai te tokomaha o te iwi Maori, rokohanga mai nei e te pakeha kua timata te whakaheke, i timata tonu i nga tatai rangatira.

Ka mea a Erueti Rena, ko tenei mea ko te pakoko no mua mai ano, na te Kaihanga mai ano. Ka whakaae te Tumuaki ki te kupu a Erueti Rena. Ehara i te mea kei te moe whanaunga te tino kahanga o tenei mate, engari kei naga tikanga a te Maori. Kaore te tane raua ko te wahine e ata tirotiro kia raua i mua atu o te moenga, penei me te pakeha. Kia kitea ra ano e tau ana raua mo te marena, mo te noho tahi hei tane hei wahine ka moe ai. Ko nga matua kia kaha [unclear: Ei] te tohutohu i a ratou tamariki kia haere i te huarahi pai. Kaua e manaakitia nga mahiwhakahiahia i te tangata ki te puremu, nga kanikani me nga haka. Ka ki a Erueti Rena, "He haka taku mahi, he kanikani, engari he haka, he kanikani ki te Atua." E mahia ana ano o te ao kanikani, me nga haka i nga hui, engari kaore page 15e waiho tonu tia ana hei mahi. Ka mea a Pita na runga i te kaure mate ai te iwi Maori. Na te kuare i moe ai te tangata i tona ake whanaunga, na te kuare i hianga ai nga tamariki.

Ka tu ake a Te Tatana ki te whakaatu i tona pouri mo enei take e korerotia nei e te hui. Kaati kei pouri mai te tangata mehemea ka taikaha ona kupu. Ki tona whakaaro ko te Maori tonu kei te patu i a ia. Ko te Maori tonu kei te tapuhi i te mate mona. Ehara i te mea e kuare ana te Maori ki tona whakaheke i enei ra, e tino marama ana. He torutoru nga tamariki e whanau ana hei tiriwa mo nga tupapaku tokomaha noa atu. "He maha nga take e whakamaramatia nei kei te patu i te Maori; otira kotahi ano taku e korero ake ai au, ko te puremu, ko te kore e pumau o te moe i tana tane i tana wahine ranei Taku tino kupu tonu kia kaha ki te peehi i tenei mahi a a koutou tamariki. Kei a koutou ano kei nga matua tetahi he. Kei te paru o te kupu, kei te kore o tenei mea o te whakama e whakatupuria hei taonga ma a koutou tamahine. Me pehea e matau ai a koutou tamariki ki te pai mehemea ka rongo tonu i a koutou i nga matua e korero kino a tae rawa ki nga wahi ngaro o te tangata whawha ai te kupu. Timataia atu ia koutou te mahi, i o koutou ngutu te pupuri kei puta he kupu kino e mumura rawa ai nga paparinga o tau tamaiti kaingakau i te whakama. Kia ma atu tou tinana i te korero kino, i te kanga, i te whakapae, i te korero amuamu noa, ka ahei ai koe te whakaako i au tamariki, ka wehi tau tamahine ki te korero i nga kupu weriweri i tou aroaro. Ngatiporou mau au e awhina; ma koutou e ki mai ki au, ka timataia e koutou, e ia rangatira e ia rangatira, e ia papa, e ia koka, i tenei ra ano te tupato i te arero kei tapepe ki te korero kino. Ma koutou e timata i roto i o koutou whare kia kaua te korero weriweri e waiho hei kinaki mo nga nohanga korero, kia pehia i roto i nga hui nunui, i roto i o koutou teihana hipi. Kia kaha mai koutou, ka kaha mai hoki au i te wahi e tukua ake nei e koutou a koutou tamariki." He nui te whakamihi a te hui ki nga korero a Te Tatana, a he rite tonu te whakaae a Ngatiporou. Nga whakaaetanga o era ra, kei te pewhea ra i naianei.

Ka hiki te hui i te 5 karaka.

Te Po O Te Wenerei.

No te ahiahi i te 8 o nga haora ka haere nga korero mo nga mahi tohunga Maori. Na Paraire H. Tomoana (o Heretaunga) te panui, na Hamiora Hei i korero.

"Te Mahi Tohunga."

"Tenei ka tukua atu e au tenei tuhituhinga hei whakaatu maku kia koutou kua noho huihui mai na, i te te ahuatanga o te tupu haere o te mahi tohunga i roto o Heretaunga nei. He maha nga whaka-page 16haere tohunga kei tenei takiwa. Koia enei ko nga whakahaere kua kitea nuitia.

1.Ringatu. Ko tәnei whakahaere na te iwi o Te Kooti. E mahia ana nga turoro e nga tohunga i runga i nga tikanga Maori. Otira kei te tino mohiotia tenei e te nuinga o te tangata."
2.Wehike. No roto tenei i te rohe o Waipawa, Heretaunga. Ko te mahi nui a tenei whakahaere he whakatu hakari a ko nga kai nui o aua hakari he wehike (waipiro). Ka haurangi nga kaumatua me te tamariki, a ko nga rongoa hei whakaora i te mate he wairua.
3.Ko te whakahaere a Heni. Ko te mea tenei a tino kaha ana i roto i nga tau kua pahure ake nei. Ko te rongoa a tenei tohunga he karakia Maori, me te rumaki i te turoro ki roto i te wai. He maha nga turoro i mahia e tenei tohunga. Ko etahi i ora, ko etahi ano i mate. Otira i roto i tenei tau he maha o ana turoro i mahi ai i mate. He mokopuna ano etahi na taua tohunga, a tokotoru o aua tamariki i mate. No kona ka whakamutua taua whakahaere.
4.Rotokuihi. Ko tenei whakahaere kua horapa katoa ki roto o Waikato, o Taupo, o Heretaunga, o te Wairoa, me era atu wahi. Ko te tumuaki o tenei tikanga ko Te Piwa. He maha nga ahua mahi a tenei whakahaere i nga turoro, he moni etahi whakahaere, he haka etahi, he nohopuku etahi, he karakia etahi. Ko te mutunga o enei katoa he hakari. I konei ka tapaea te rama me era atu mea whakahaurangi.
5.Houtaketake. Ko te mea tenei kua tino kaha te horapa ki roto o Heretaunga. Kaore i te tino matauria tona ahua Otira ko nga tino wairua e tino eke ana ki runga i nga kaupapa ko Te Motipua, he atua no nehera, ko Papurona, he wairua no tetahi minita momona. Ko te whakauru ki roto i tenei whakahaere, ko te ruku, kia whitu rukunga ki te wai. He maha nga tikanga i whakaae toku ngakau i roto i tenei whakahaere:—
1.Kaore te kai waipiro.
2.Kaore nga mahi hianga katoa.
3.Kaore nga turoro e mahi kai.
4.Ko te horoi ki te wai.
5.Me karakia tonu nga kainga katoa.
6.Kaore e piri atu ki nga tangata o runga i te tupapaku ina haere ki te tangihanga.
7.Ina hoki tona kainga me matua rukuruku rawa ki te wai.
page 17
8.Kaore e tomo nga turoro ki roto i nga paparakauta. Otira ko tenei mea ko te ruku ki te wai kaore i pai mo nga tu mate katoa. A ko taku tino whakahe ki tenei whakahaere ko te ruku i nga turoro e mate ana i nga mate poho, i nga mate maremare ranei ki roto i te wai motu. E kore e rawe ma te Karaitiana e tautoko tenei whakahaere.
  • "He kupu whakamutunga iho naaku, ahakoa haere tatou ki te takuta pakeha, ki te tohunga Maori ranei mana tatou e whakaora, e kore rawa tatou e ora mehemea tatou ka tohe (1) ki te kai waipiro (2) ki te hianga (3) ki te noho paruparu tonu (4) ki te noho i runga i te karakia kore (5) ki te noho i te taha o nga tupapaku mate kino.
  • "E hoa ma, e nga kaikauwhau i te Rongopai e kore tatou e kiia e te Paipera he Karaitiana mehemea tatou ka hapai i nga mahi tohunga, penei i enei kua korerotia ake nei. Na o tatou tupuna enei mahi katoa i roto i o ratou nei ra. I te mea ka tae mai nei te pakeha me ana mea papai, apiti atu ki nga mea kikino, ka timata to tatou heke haere ki te iti, ka timata te piki haere a te pakeha i roto i enei motu. Na te aha i penei ai? Ehara ia nei i te mea he rereke te ahua o te noho a te pakeha i to tatou nei ahua me nga mahi? I tenei ra ka kitea, ko te iwi Maori kua heke ki te 39,000, ko te pakeha kua piki ki te 730,000.
  • "Kaati he tohunga tonu o tatou o te iwi Maori i mua, whakatapu rawa. He pera ano hoki o te pakeha i tona taenga mai ki enei motu, ara, he takuta. Kua kitea kua piki ko nga tangata a nga tohunga pakeha, ko nga tangata a o tatou tohnnga Maori ku[unclear: a] heke rawa ki te kore. No konei ka mea atu ahau kia huri te whakaaro o tatou o nga Kaumatua, Rangatira Maori, me nga reo whaimana, ki te hapai i nga tikanga i ora ai o tatou taina pakeha hei taonga e whiwhi ai tatou te iwi Maori ki nga painga o te pakeha. Ki te kore koutou nga kaumatua, nga rangatira, nga reo whaimana, e tope atu i tenei ngahere kino ki raro, heoi ano te mahi ma matou nei ma nga tamariki e tukua nei ki nga kura he pohehe, he ngaro ki roto i enei ngahere, nga mea ra i ngaro. Ko nga mea i tahuri ki te tua, e taea te pewhea i te uaua kohungahunga u a ratou nei, ina tata kua he te manawa. Torutoru i pumau ki runga i te toka ka pumau te whakaaro o ena. E koro ma e kui ma, a aku tuakana tane, me aku tuahine i runga i te page 18whakaaro kotahi, ata tirohia iho te kino, te wetiweti o te mahi tohunga ki te ngakau o te hunga e tupu ake ana, me te mahara iho ano ki te putake i tukua ai nga taitamariki tane, me nga taitamariki wahine ki te kura pakeha. Ko enei a tatou e manaaki, e tautoko hoki."

I tautoko a Apirana Ngata i nga korero o te panui a Paraire Tomoana. Ka whakamarama ia i nga mahi he a nga tohunga Maori e kite ana, a e rongo ana ia i roto i te takiwa o Waiapu. Ka tono ia ki nga rangatira o Ngatiporou kia tino whakapuakina o ratou whakaaro katoa mo runga i tenei take. E hara i te mea he kuare anake no te Maori i rere ai ki nga tohunga Maori, engari na te kaha o tenei mea o te ngakau Maori. I te mea e ora ana te tinana, e mama ana nga whakaaro, e marama ana te hinengaro; kia pa ma! he mamae, kia he te Manawa, ka raruraru te whakaaro, ka huri ake ano te ngakau Maori kia raua no whakamaori. Ka whakamarama hoki ia i te take mai o te wehi o te Maori ki te kehua, me te whakapono ki nga mahi wairua.

Ka kauwhau a Erueti Rena i nga mahi a Peta Toto o Houtaketake i kitea e ia, a Eruera Moeke mo nga mahi a Tokowaka, a Eruera Kawhia mo nga tohunga o tona hapu, a Wi Pokiha mo nga mahi tinihanga a nga takuta Maori o tona takiwa. I whaikupu hoki a Aata Wiremu, he whakamarama i etahi o nga whakahaere e korerotia nei e Paraire. Ko nga kupu a Mita Hamiora i hoki rawa ki tona tamarikitanga, ki te wa e ora ana tona papa a Te Wiremu Karuwha; i whakawehiwehingia e Tohitapu he tohunga nui no Ngapuhi i mua, kore ake i mate i te mea kaore ona wehi i nga mahi Maori. I ki ia ko te mate o te Maori kei nga tohunga maminga o muri nei. Ko a ratou mahi tohunga i akona ketia ki te pakeha; ka titiro te iwi ka miharo, ka whakapono, ka aru i tera tohunga hei tangata mona. Ko nga atua o etahi no te pakeha pea, ina hoki he ingoa pakeha o etahi. He maminga te nuinga o enei mahi katoa.

I whakamaramatia ano ki te hui te kupu a Te Pirimia kia Te Kitohi (Rev. Mr. Gittos) i Akarana i nga ra timatatanga o Tihema, 1898, i ki ai ia, tera te Kawanatanga e tahuri nui ki te peehi i nga mahi a nga tohunga Maori, a tera e tukua he kupu ki te Kahiti he whakatupato ki te iwi Maori kia kaua e tohe ki te kawe i o ratou mate ki aua tu tangata, tera pea e taea atu ratou e te ringa kaha o te ture.

Hei whakahiato i te ahua o nga kupu o tenei ahiahi ka motinitia e Apirana Ngata:

"E koa ana tenei huihuinga i te rongonga ake kei te te whakaarohia e te Kawanatanga te mate o te iwi Maori i nga mahi tohunga, a kei te kimihia he tikanga e taea ai aua mahi te peehi te whakakore."

page 19

Tautokona ana whakaaetia ana e te hui.

Ka neke te hui ki te ata o te Taite.

Te Ata O Te Taite, 22 O Tihema.

Ka hui te Kotahitanga i te hawhe o te iwa karaka ki te whakaotioti i nga take kua whakahaerea.

Ka panuitia te tauira o te pukapuka hei tukunga ki te Kawanatanga, kia whakaaetia mai te moni £100 hei whakamama i nga mahi a tenei Kotahitanga. Whakaaetia ana kia tukua taua pukapuka.

Ka panuitia e Apirana Ngata te tauira o te pitihana hei hainatanga ma Ngatiporou, tono kia whakaakona te Paipera i roto i nga Kura Maori o te takiwa o Turanga ki Opotiki. (Kei te kupu apiti nei te kape o taua Pitihana.) Whakaaetia ana, a timata tonu atu i taua ra te haina a te tangata i taua pitihana. Ka kiia, mehemea e rite ana mai te whakaaro o etahi atu takiwa Maori, tera ano e tukua he tauira pitihana ki reira hei tirohanga ma nga iwi o. era wahi.

Muri iha ka whiriwhiria e te. Komiti te motini a Hamiora Hei kia whakaturia he Kaiwhakahaere tuturu mo te Kotahitanga hei haere ki nga takiwa kauwhau haere ai i nga tikanga kua takoto nei i tenei huihuinga.

I whakaae katoa te hui he tika kia whakaturia he tangata pera. mehemea ka marama te huarahi e taea ai te kohikohi he oranga mona. Ka ki a Te Tatana e ngawari ana tera; ma taua tangata ano e kohi he moni. Tetahi, ki tekitea he tangata tika, a ka whakaturia, ka mama noa mai i nga tangata e aroha ana ki te iwi Maori he moni hei oranga.

Ka whakaaria tokotoru nga tangata hei whiriwhiringa. Ka ui a Te Tatana kia Apirana Ngata mehemea ia e watea ana mo taua turanga, ina whakaaro te hui ko ia he tangata.

Ka ki a Apirana tera ia e watea i tenei tau. Kua whakaaro noa atu ia ko te mahi tenei e rawe ana ma nga tamariki o Te Aute kua puta ki nga turanga nunui, a kua whakahaere i etahi mahi i runga i te iwi. Kei raro etahi mahi i tenei te nui, te whaitikanga. No te tau 1891, te tau i timataia ai e nga tamariki o Te Aute tenei whakahaere, ka haere ia i roto i te takiwa o Ngatiporou kauwhau haere ai, a kite ana ia i te pai o te haere te u o te tangata ki nga marae nui o te Maori tirotiro ai i te ahua o te iwi Maori.

Ka ki a Te tatana e kore e taea te whakaoti tenei take i roto i tenei huihuinga. Ka motinitia e ia kia nekehia ki Te Aute tino whakaoti ai ma tetahi Komiti e whiriwhiri, e whakatakoto he tikanga page 20mo te taha ki te moni oranga, ki nga ture hei tiaki mo te ahua o te Kaiwhakahaere, hei tohutohu i nga mahi mana. Whakaaetia ana e te hui.

Ka pootitia nga apiha me nga kaiwhakahaere mo te Kotahitanga mo te tau 1899. Kei mua ake nei e mau ana te rarangi.

Ka hiki te hui ki te rua o nga haora o te ahiahi.

Te Ahiahi O Te Taite.

I te rua karaka ka tu te Tumuaki me etahi o te kura ki te whakamihi [unclear: ki] te tangata whenua, kia Eruera Kawhia me era atu rangatira mo te nui o a ratou manaaki ki nga tamariki o te kura i tutuki pai ai nga mahi a te hui. Ka tu hoki nga rangatira o Ngatiporou ki te poroporoaki kia Mita Hamiora, kia Te Tatana me Aata Wiremu. Ka whakaputa ia tangata, ia tangata i tona hari mo te tuunga o tenei [unclear: nui] i roto ia Ngatiporou, i rongo ai nga iwi o enei rohe i nga kupn korero. A i tono hoki, kia hoki mai ano te hui o tera tau ki Waiapu ano, ata whakatutuki ai i te mahi kua timataia e ia. Ka tu a Te Tatana raua ko Te Tumuaki ki te whakautu.

Katahi ka haere katoa te hui ki te kainga o Hirini Wiremu i runga i ta raua pohiri mai ko tona wahine, kia tae atu ki reira kia manaaki hoki raua te pakeha i te manuhiri. A he nui ano nga ahuareka i kona. Ka matakitaki te Maori ki ta te pakeha manaaki; kaore i iti, kaore i ata hanga. Mutu tahanga ano te kai e eke ana a Mita Hamiora raua ko Te Tatana ki te hoiho, ka ahu ki Tuparoa ki te hopu i te tima ki o raua na kainga.

Ka ngaro atu raua ka noho iho ko nga tamariki. No te po ka haere nga poroporoaki ki ena. I tino puta te aroha o tai o te koroua ki nga tamariki mai o tawhiti, he mutunga pea tenei no to ratou na kitenga mai ki tenei takiwa haereere ai.

Auina ake hoki i te ata o te Paraire ka pakaru te hui, ka hoki etahi ki nga mahi, etahi ki o ratou na kainga.

Ko te mutunga tenei o te hui tuatoru o te Kotahitanga o nga tamariki o Te Kareti o Te Aute; a ko te timatanga o tana haere ki nga marae o te iwi Maori whakaatu ai i a ia me ana mahi.

Ma te Atua e whakaaro iho enei mauiuitanga, nga inoi i inoia, mana e mea kia whaihua, kia tupu haere, kia hora te ora ki nga hapu katoa o te iwi Maori.

page break page break