Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

[Proceedings of some conferences held by Te Aute College Students' Association, 1897-1901, 1906]

Nga Korero O Te Hui — Ki — Te Raukahikatea, Kihipane, — Tihema, 1897

page 7

Nga Korero O Te Hui
Ki
Te Raukahikatea, Kihipane,
Tihema, 1897.

Ko te hui tuarua a te Kotahitanga o nga Tamariki o Te Aute i tu ki Te Raukahikatea, Turanganui, i te marama o Tihema 1897, timata i te 15 o nga ra, whakamutu ki te 17. He tokomaha i hui mai. Nga kaumatua ko te Atirikona Wiremu Mita Hamuera (Te Tumuaki) ko Te Wepu, ko Te Wiremu Hapata, ko A. F. Wiremu, ko Mohi Turei, Eruera Moeke me Te Tatana (Hekeretari, Mahita o Te Aute.) E rua tekau nga tamariki o Te Aute. Na nga tangata o te Kura Minita o Te Raukahikatea me etahi o nga kaumatua Maori o Turanga me Waiapu i whakarawaka. He hui nui tenei, he pai ona whakahaere, ana mahi katoa he ahuareka he ngahau, a ki te whakaaro he neke ake te pai i te hui tuatahi i tu ki Te Aute i Pepuere 1897. No tenei hui ka tino [unclear: uru]mai nga kaumatua o te iwi Maori, ara o te takiwa ki Turanga ahu atu ki Waiapu, me nga taitamariki o etahi atu kura, ki roto i nga runanga huihui a tenei kotahitanga. Mea ake nei pea ka uru mai ko etahi atu iwi, ka whai haere atu tenei huihuinga kia pa atu ki nga tamariki whaiwhakaaro o nga hapu katoa o te iwi Maori, kia haere mai ki te whakahaere tahi i nga tikanga e tupu ai te ora mo te katoa.

Wenerei, Te 15 O Tihema.

No te ata o tenei ra ka puare te hui. Ka tu te Tiamana (Atirikona Wiremu) ki te powhiri i te hui. Ka mea ia kia manawanui ki te whai kia tutuki pai enei mahi e mahia nei, me te whakawhirinaki tonu ki te [unclear: Atua]; kei titiro te Kotahitanga ki to ratou torutoru ka ngakaukore. Me mahara hoki ratou ki nga Apotoro tapu tekau-ma-rua i tukua atu ra e to ratou Ariki ki te kauwhau i te rongopai, me te ora ki te ao. Otira kaua e korero ko nga ngutu anake, engari me mahi te tinana, me tangotango nga ringa, me u te whakaaro.

page 8

Muri iho ka panuitia te ripoata a Te Komiti Tumuaki mo te tau 1897. Te tino kupu o roto, ko te hohoro o nga tikanga a te Kotahitanga ki te horapa ki nga wahi katoa o te motu. I kauwhautia ki waenganui i te nui o Ngatiporou i nga whakaeke mate kia Meiha Ropata Wahawaha; ki Wairarapa i te tuunga o te hui nui a te Paremete Maori ki reira. Ko nga panui o te hui ki Te Aute i Pepuere 1897, nga panui pakeha me nga panui Maori, kua oti te whakarato ki nga rangatira, Maori, pakeha, a kua rongo te motu katoa i te whakaaro a enei taitamariki kia tino whakahaerea nga tikanga katoa e kaha ai, e tupu ai te ora mo te iwi Maori.

I panuitia ano hoki te Kaute o nga moni mo te tau 1897. Hui katoa nga moni i kohia e £40 7s. 9d., na nga mema etahi, na nga hoa Maori me nga hoa pakeha etahi. Pau ake i te perehitanga i nga panui, i te utu panekuini me era atu raruraru e £20 10s. 2d., toe iho £19 17s. 7d. E te iwi kia whai whakaaro mai koutou ki nga mahi a a koutou tamariki, a a koutou mokopuna, he moni nui te hereni, ma te whakaaro e apiti atu e pai ana.

Ka mutu tena ka panuitia te pukapuka tuatahi o te hui, na H. N. Te Peka, Mahita Tuarua o Te Aute, Kaitiaki o nga kaute o te Kotahitanga. Te upoko o tona panui "Ko te huarahi e tahuri mai ai te iwi pakeha ki nga mahi a tenei huihuinga." Tona ki kei te kuare tonu te nuinga o te iwi pakeha ki nga mea e pa ana ki te iwi Maori. He mahi nui ta tenei Kotahitanga ki te panui haere i ana take, ki te whakarato haere i ana pukapuka. Engari kei waho atu ano etahi huarahi e tae atu ai nga mate o te iwi Maori, a ratau wawata kia nga taringa o nga tangata whaiwhakaaro. Kei te puare noa mai nga nupepa ki nga mea e tangatanga ana ki te reo pakeha. Kei te puare nga wharekarakia o te motu. Ko te Hahi Maori e tatari ana mai kia hoatu hangai ki ana Minita nga mea e tika ana hei whakaatu ma ratou ki te iwi. Mehemea ka whaia ena huarahi ka paepae mai nga taringa o nga tangata whaiwhakaaro, ka rangona mai nga tikanga a tenei huihuinga, katahi ka oho te motu katoa ki te awhina i enei tikanga.

To muri iho he panui na Tamati Arapata o Turanga, "Mo etahi mea e pa ana ki te iwi Maori." I whakahe ia ki nga tini huihui a te Maori, ki nga hui tangihanga e moumou ai te kai. Ko nga mea e whiwhi hereni ana ka whaikanohi ki te marae. Ko tenei i te kore nei ka haere ki te pakeha nama ai. Katahi ka ahu ona kupu mo nga mahi a nga tohunga Maori, e kukume atu ana i nga turoro ma ratou e mahi, e karanga ana ki te iwi kia mau ki a ratou ako, a kia kohikohi moni mai hei wliakaaro kia ratau. Ko tona tono kia kaua nga tamariki e waiho i nga kainga mangere ai engari me tuku tonu ki nga kura; nga rangatira o ia marae o ia marae kia kaha ki te peehi i te waipiro i roto i nga hui, kia mau ki page 9te Hapati, kia whakatapua, kia pehia nga whakaaro kuare, te whakapono ki nga mahi makutu, ki nga mahi maminga a nga tohunga.

He maha nga kupu a te hui mo runga i enei panui.

Te Ahiahi O Te Wenerei.

Ahiahi iho ka panuitia ko te pukapuka a P. Te Paka (he tamaiti awhekaihe no te takiwa o Taranaki, kei Te Aute e kura ana) mo "Nga tangata o Taranaki: Ko Te Whiti me Parihaka."

Ko tetahi tenei o nga tino panui i korerotia ki te aroaro o te hui. He korero na Te Paka mo tona taenga ki Parihaka kia kite i nga mahi a Te Whiti, kia kite hoki i te ahua o te noho a nga tangata Maori o tera takiwa. He nui tona whakamihi ki te matauranga o Te Whiti, ki tona matau ki te aru haere i nga rongo korero o tawahi, me te arahi i tona iwi. Otira ko te whakahe a taua tamaiti ko te tapeka ke o nga ako a Te Whiti ki waho i nga ritenga o te Karaipiture, ko te whakapohehe i tona iwi, me te whakaae kia whakahaerea i roto i ona rohe nga mahi e kore nei e tika ma te tangata whakapono. Mehemea e whai ana a Te Whiti kia tahuri nui tona iwi ki te whakapono tika, kia mau te tangata ki te ture, kia tahuri ki te whakamahi i te whenua, katahi te huarahi marama. E taea ana e Te Whiti etahi tikanga nunui te whakahaere; ko ana hui o te 17 o nga ra o te marama hei tauira ki etahi atu iwi i te pai o te whakahaere i te kai. Otira kaore i te marama ki te iwi kei hea he mutunga mo ana e ako nei. I nga tau e takoto mai nei i te aroaro he aha te pai e kitea iho ana ka puta mai i nga whakahaere a Te Whiti. Kaore i te mohiotia. Mehemea ka tahuri nui a Te Whiti ki te whakaora i tona iwi i runga i nga huarahi e kitea iho ana e te tangata kuare he marma he tika, ka taea e ia, ka whakakororia te iwi Maori ki a ia.

I tu a Mohi Turei, me Hori Teiti, me etahi atu ki te whaikorero mo runga i tenei take. Ngahau ana nga korero a te hui, a nga mea i tae ki Parihaka, i kite tinana, a i rongo tuturu i nga mahi a tera whahanga o te iwi Maori.

Te Taite, Te 16 O Tihema.

I te ata o Te Taite ka tu ano te hui. Na Eruera Kawhia (Minita o te takiwa o Ngati Porou, tetahi o nga kaumatua rangatira o tera takiwa) te panui "Mo etahi mea e pa ana ki te iwi Maori." Ko ana kupu enei:—

"Ki taku titiro e rua wahanga o te iwi Maori hei tirohanga, hei hopukanga hoki, ma to koutou Kotahitanga e hiahia na ki te whakaora i to koutou iwi. Ina hoki ko te iwi o mua atu i Te Tiriti o Waitangi kua ngaro atu tena whakatupuranga, he torutoru nei o ratou e ora ana. Ko page 10nga tangata i whanau mai i te tau 1840 a tae mai ki te tau 1870, ko te whakatupuranga tokomaha tena e ora nei, a e matemate atu nei ano etahi. He tika he tangata whakahaere he enei. Otira ko etahi ano he tangata tika, he tangata matau, e whai ana ano i tetahi wahi o nga mahi tika e taea e to ratou na kaha, o nga tikanga a te pakeha, e mahi ana i roto i to ratou na kuwaretanga, ta te mea kaore i tino nui nga kura whakaako i tena mea i te matauranga i o ratou ra. I kaha ano to ratou whakapono ki te Atua i mua atu o nga pakanga, ko te matauranga hoki tera e tino akona ana. No muri nei ka rere ke te tu o te tangata, te tu o te whakapono, me era atu mea. Ka tae mai hoki tenei kai a te Waipiro hei kai ma ratou. Ka tae mai hoki tenei mea a te Kooti Whenua Maori, hei kooti i o ratou whenua. Ka tino mate te mana o nga rangatira; ka hea rite te tu o te tangata i raro i nga tikanga o te ture. Ka puare hoki kia ratou nga kuwaha o nga mate e pa nei kia ratou, e whakaatuaturia nei e to koutou Kotahitanga. Ka timata nei to ratou heke tahi atu ko o ratou whenua ki te puku o te po, o te mate. E whakaatu ana ia au mo toku whenua mo Waiapu, mo toku iwi mo Ngati Porou. Tera atu pea era atu whenua me ona tika me ona he, ona mate me ona ora. He. whakapono ano ki te Atua kei roto i enei tangata. Ko te karakia ko te whakapono e kitea ana e te kanohi tangata, ki nga mahi hanga whare-karakia, kohikohi moni whangai Minita me era atu. Kaati ano i te mea e anga mai ana tetahi waahi o te mahara. Ko te whakapono mo te tangata e whaia atu nei e tatou hei whakapono mona e ora ai ki te Atua, waiho atu tena ma te Kaititiro whakapono. Heoi ano, kia kaha te mahi whakahoki i nga tangata o tenei whakatipuranga ki runga ki te oranga pakeha, ki te whakapono pakeha e nui nei, e kaha nei.

"Heoi ano te mahi ma tatou he whakahoa ki te Paremete o Nui Tireni kia tahuri mai hei hoa awhina mo tatou ki te whakamutu i te kai waipiro a te tangata Maori; ara, me kawe tenei mate ki te aroaro o te Paremete kia tino hanga he ture hei arai i tenei kai kino, mehemea he hiahia to ratou kia ora, kia tupu ano tenei kakano tangata ki te ao. Kaore he huarahi ke atu e ora ai, ko tenei anake. Ora tangata, ora whakapono, ora taonga, ora whenua. Me waiho ma te pakeha e inu tona wai, he wai whakahau hoki pea tera i tona tipu, i tona hua ki te ao.

page 11

"Ko tetahi o nga mea nui mo koutou mo nga tangata e tipu ake ana i naianei ko te whenua. Na, ko te nuinga o te whenua kei aua tangata nei e pupuri ana. Engari ko te nuinga ano o aua whenua kua hokoa e ratou, ko nga moni kua rukea kinotia atu ki roto i te wai e whakaaturia ra e nga mea e tino kuare ana o ratou, kei te tiakina kei te whakamahia ranei e nga mea whai whakaaro.

"Kia Kaha kia noho mataara tatou mo tenei. Kia kaha te tono ki te Paremete kia rahuitia nga toenga o aua whenua i naianei kia mau hei whenua mo koutou me o koutou uri i muri ia koutou.

"Ko te wahanga tuarua o te iwi Maori, ko koutou tae iho ki nga mea o koutou kei roto i nga whare-kura Kawanatanga e akona ana i naianei ano. Ko te iwi Maori tena e hohoro te taka ki roto ki nga tikanga e wawatatia nei hei waka whakawhitinga ki tena huarahi e noho tahi mai na koutou. He pai kia awhinatia e te ture nga Komiti Maori o nga kura kia kaha ai ratou ki te tohe i nga tamariki kia kaha te haere ki te kura. Ki te kore e pera ka maumau noa te ako i aua tamariki. Ki te whakaaro hoki me puta mai i Te Aute, i era atu kura nunui, he huarahi putanga mo ena tamariki. Katahi pea ka ahua ea nga moni i pau i te akoranga. Ko te wahi whaiti ano tenei hei hopukanga ma te Paipera i a tatou tamariki, e whakaakona ai ki nga reo mo te oranga wairau. Otira e riria ana e etahi hahi tenei mea kei akona ki a ratou na tamariki. E hara i te mea he rongo hangai na oku taringa, engari he rongo korero e pena ana te ahua. Me tono ano tenei e tatou ki te Paremete, ki te kore e waingohia mai i reira, kaati ma tatou ano e awhina i te mahita, kia akona ai ki a tatou nei tamariki te Paipera. Ko te tino mate hoki tenei e pa nei ki nga Minita Maori ko te kaha kore ki te kauwhau i nga kupu o te Paipera ki nga Tamariki i nga Ratapu. Ko te iwi ia tenei e ngawari ki te ako i nga tikanga o te whakapono, e tipu ai ratou hei tangata. E hoa ma, me ahu atu he rapu ma tatou ki te Paremete ina kitea e koutou, e te hunga matau nga tikanga e ora ai tatou. Me ahu ano ta tatou inoi ki to tatou Matua i te rangi hei awhina mai ia tatou i roto i nga raruraru o tenei ao.

Na Eruera Kawhia."

Te mutunga iho o te panui ka takoto te take ki te aroaro o te hui, kia tukua ano ma te iwi Maori o ia takiwa e pooti mehemea e whakaae ana ratou kia puta he raihana hotera ki roto i to ratou takiwa. A whakaaetia ana taua take.

page 12

Muri iho ka panuitia te pukapuka a Kereopa Potaka (he tamaiti no te takiwa o Waiapu, i Te Aute e kura ana) "Mo te Kai Waipiro a te iwi Maori." Te whakaaro a etahi o te hui kua iti haere te kai waipiro a te iwi Maori, a kei te kaha etahi o nga rangatira ki te peehi i taua kai i nga hui nunui o o ratou takiwa. I puta ano he kupu whakamihi mo te pai o te whakahaerenga o nga hui tangihanga kia Meiha Ropata, te kore o te waipiro, te kore e moumou o te kai, me te kore raruraru.

Katahi ka takoto he take ke, ara, kia whiriwhiria mehemea e tika ana kia whakaakona te Paipera i roto i nga kura Maori. Kitea ana i runga i nga whaikorero kei te hiahia tonu te iwi Maori kia akona enei mea ki a ratou tamariki i roto i nga kura. Kaore he kura Ratapu e akona ai nga tamariki Maori ki te Karaipiture me te aroha o te Atua. E tino kuare rawa ana nga tamariki Maori ki enei mea nunui e ora ai te tangata. Whakaaetia ana e te hui enei take katoa, a puta ana te kupu kia tonoa ki te Kawanatanga kia whakaarohia mai enei mate, te noho matapo o nga tamariki e haere anâ ki nga kura ki nga mea o te wairua. I whakaturia ano he komiti hei whakahaere i tenei taha.

No te ahiahi ka panuitia te pukapuka a Wiremu Perenihi (he tamaiti i akona ki Te Aute.) He tangi nana mo te whakaaro kore o te Maori ki tenei mea ki te paru, mo te kore o nga matua e tiaki pai i a ratou tamariki, mo te mangere o nga wahine ki te whakapai i nga whare kia noho ma, mo te paru o nga kainga me te wai e inumia ana. Kaore te tangata Maori e tupato ana kia pai tana wai e inu ai; e tukua tonutia atu ana te poaka kia tuki i nga puna, te manu kia haere ki reira kaukau ai, te kau kia haere ki nga awa wai takatakahi ai. Ko nga kakahu moe me nga kaka e mauria ana e te tangata, ko etahi e kite ana i te horoi, ko etahi, kore noa ake, a kanukanu noa. Tona hiahia kia whakaturia he Komiti ki ia pa ki ia pa, hei tirotiro i nga puna wai kei pokea, i nga tamariki kia horoia, i nga whare kia tahia, me nga kino o te kainga kia rukea ki te wahi ngaro e kore ai e hoki mai hei take mate.

He kupu apiti atu ta Hatara Kereama, ara, mo tona wetiweti ki te mahi e tanumia nei nga tupapaku ki te taha o nga awa wai e inumia ana e nga kainga tangata. Otira i whakatupato ano nga kaumatua kei ponana te mahi i anei mea. Notemea ko a te Maori tikanga no nehera, na ona tupuna, e kore e taea te takatakahi ki raro, te ruke atu i te ra kotahi. Ma te ata ako, ma te ngawari, e kite ai nga mea whaiwhakaaro i te he o te whakatupu i runga i te tinana, i roto i nga kakahu, i nga whare, me te pa, i nga mea hei huna i te tangata, ara, i nga kakano o tenei mea o te mate.

Na Hemi Toopa (no Whanganui, i akona ki te Aute) te panui o muri iho, "Mo te pakanga a te Maori raua ko te Kawanatanga mo nga whenua Maori." He whakahe tana ki te hoko a te Kawanatanga page 13i nga whenua o nga Maori kuare. He take pohehe, kuare noaiho, te take i hoko ai etahi tangata i te whenua, he hiahia moni hei haereere ki nga reihi hoiho, hei hipi, hei moni haereere ki nga taone pakeha ki te kurapa. Mohio tonu ai nga Kai Hoko whenua a te Kawanatanga ki enei hiahia kuare o te Maori, whakaae tonu ki te homai moni, ehara nei i te moni tikanga, na te mate o te tangata i whakaae ai kia riro pena nga takahanga waewae o ona tupuna i te moni hauwarea. Tona hiahia kia rahuitia nga toenga whenua Maori. Ko nga whenua e nohoia ana, e turia ana e nga kainga me rahui tuturu, ko nga whenua i waho e kore nei e taea e te Maori te whakamahi, me tuku atu ki te reti, kia puta mai he kiko.

Kaore i maha nga korero mo tenei panui, notemea i whakaaro te hui kei te whakahaerea ena mea e te Kotahitanga o nga Kaumatua me te Paremete.

He panui poto ta Horomona Koko (he tamaiti no Ngati Kahungunu i kura ki Te Aute.' I ahu ana kupu mo nga tamariki e puta mai ana ki waho o nga kura, mo te kore o ratou e whiwhi i te mahi. Tona whakaaro ko nga mahita o aua tamariki nga tangata tika hei kimi mahi ma aua tamariki, notemea ko ratou e matau ana ki nga mahi e hiahiatia ana e ratou me nga mahi e rawe ana kia ratou. He tino mea nui tenei, te whakawhiwhi i nga tamariki ki te mahi. Ma tena hoki ratou e arai kei tutu. Engari kia tino tupato nga matua me nga mahita kia hohoro te whakauru i a ratou tamariki ki etahi mahi i te putanga mai ano ki waho o te kura, kei uru ki nga mahi o te ao, kei matau ki te mangere, kei kore e hiahia ki te mahi.

I tautokona enei kupu e te hui.

Te Paraire Te 17 O Tehima.

No te ata o te Paraire ka tuwhera ano te hui Ka panuitia te pukapuka a Rev. G. Maunsell (Te Manihera o Opitiki) "Mo Nga Mea O Te Iwi Maori I Paheke Atu I Te Whakapono."

I panuitia ano taua pukapuka i te hui a nga minita pakeha e mahi ana i waenganui i nga Maori. I tu ki Nepia i mua tata atu. Whakaae ana te Kaituhi ki te tuku mai kia panuitia i roto i tenei hui.

I whakaatu a Te Manihera i te nui o te raruraru i tupu ake i roto i nga whawhai Maori me te karakia Hauhau. Na reira i whakatupu te kino i waenganui i te Maori me te pakeha, i wehi mai ai te Maori i nga tikanga pakeha, i whakatuturi ai ki nga ako a nga Minita me nga Mihinare. Ka tupu ake te ngakau kino, te wetiweti ki nga mea hou, te whakatoi ki te whakapono me te karakia, nga mea katoa e arai nei i nga huarahi atu mo te Maori ki te maramatanga, ki te ora. Na te pakeha ano i pokanoa ki te tukino, ki te whakamamae i te ngakau Maori, ahakoa ua ratou he kuare. Heoi, page 14ahakoa i tahuri ratou i mua ki te whakapono, i rongo ki te waha o nga minita, kua hoki i naianei ki nga tikanga a o ratou tupuna, kua mahue te karakia. Otira ko etahi ano i u, i mau ki a ratou i ako ai. A tenei ake te wa e marie ai te ngakau, e hoki ai ki te whakapono i manaakitia nei e o ratou tupuna i te wa i mua atu i nga whawhai.

Muri iho ka panuitia e Te Reweti T. Kohere (he tamaiti no Ngati Porou, kei te Kareti nui i Otautahi, Te Waipounamu e kura ana) tana pukapuka, ko te upoko "He Tauira Mo Nga Kainga Maori." He kupu tohutohu nana mo te ahua o te kainga Maori. Tona ki he pai kia hoki te Maori ki te ritenga a nga kaumatua, kia hangaia nga kainga ki runga i nga wahi tiketike, hauangi, kia matara atu i nga repo. Ko nga whare me whakatata ki te ahua o to te pakeha whare, ara, me whakakore atu nga whare puni, me wehe ke te kainga o ia tangata me tana whanau. Otira kia whai whare huiuga ano mo te tokomaha, he whare runanga, he whare whakairo, he whare karakia. Me tu he Komiti mo ia pa, mo ia pa hei peehi i te raruraru, hei whakaako i nga tamariki ki nga tikanga tika ki nga whakaaro kaumatua. Ma te komiti e tautoko te kura. Ma ratou e titiro nga mahi o te kainga, e arai atu nga kuri, nga poaka, me te paru ki waho o te pa, a e whakatakoto he whiu mo nga tangata e takahi ana i nga ture o te pa. Kia whai ahuareka nga taitamariki penei i a te pakeha, haunga ia nga ahuareka kanikani, kaore he painga o era. Engari hei nga omaoma, hei era atu takaro e pakari ai nga tinana. Ko te karakia, ko te whakapono hei tino taonga mo te pa. Hei nga huinga mai ki te karakia e hui mai ai e noho tahi ai nga tangata o te pa i runga i te rangimarie, i te ngakau tahi i te aroha.

Kei muri i tenei ka tu etahi kaumatua Maori, a Hapi Kiniha, a Eruera Moeke ki te whakamihi ki nga mahi a te hui. Ka puaki i te Tiamana, me Te Tatana nga kupu poroporoaki. Ka kopi nga mahi a te hui.

Tenei ano etahi panui kaore i korerotia i te tuunga o te hui. Tae rawa mai hoki i te meera kua hiki te hui. E rua na Apirana T. Ngata. Ko te upoko o te tuatahi ko ia nei "Kia Whakakotahitia Te Iwi Maori." Ko te whakapotonga tenei:—

"Tera au e kiia he ponana, i au e tohe nei kia titiro whakamua atu tatou nga taitamariki ki te mea e whaia nei e tatou. Ki te ki a etahi ko ta tatou e whai nei ko te huihui i nga mana katoa e ako nei i te huarahi tika ki te Maori, i nga kura, i te hahi, i nga tangata whaiwhakaaro, kia rite ra te haere a era, ka hikoi atu ai. Otira kaore he he o te rere atu ki mua whakahaere ai i te huarahi hei takahanga atu. He aha oti tau e wawata na i te roa o te ra? Ko tau pea, ko te karo i te mate, ko te whakarewarewa i nga tini taumahatanga e pehi nei i te iwi Maori. Ta tetahi, he kuhu noa ake i enei ra, ma te page 15mate e tami mai, heoi ano. Ko taku he moemoea; he wawata, tena ano pea te ra e tu mai nei e riro ai he kaha i nga whakatupuranga o muri nei, e hiki ai te waewae o te Maori ka makere atu nga mate kino e kai nei, ka kiia tatou he iwi kotahi, he iwi Maori, e mau ana ki te wairua o nga mahi a nga tupuna, e tango ana i nga ritenga papai a te pakeha e tau ana kia tatou.

"Ko taku e wehi ana, haunga ake etahi mate, kei ngaro te toto Maori, kei whai a tatou tamariki ki te pekeha. ka riro nga toto i te pakeha. E kui ma, ahakoa to koutou ahuareka ki te hunaonga kiri ma, kei teka o koutou ngakau ki nga kupu a nga tupuna. Ko te whenua kia pakeha, ko nga kai kia pakeha, otira ko te ngakau me te toto kia Maori. Ki te kore tena hei aha kau enei ako. Kei riro rawa ma te pakeha te whakamanamana a muri ake nei i te mea ka ngaro tou kanohi Maori ite a o, nona rawa te tatai i ahu mai i nga taniwha o Hawaiki, i nga tupuna o te iwi Maori.

"He mau no oku whakaaro ki kona i tautoko ai toku mangai me toku ngakau i te huihuinga a o tatou kaumatua e kiia nei ko te Kotahitanga o te iwi Maori. Ma ratou rawa pea e huihui nga morehu o nga hapu Maori, ona wawahanga katoa, o te hiku o te motu, o te puku; o te hauauru. Ma kona rawa pea e tangatanga ai nga wahi katoa, e tere noa ai te rawhiti ki te tonga, te tonga ki te hauauru, te hauauru ki te raki, e huihui ai nga toto, e tupu ai he iwi Maori, he iwi kotahi, he iwi maia ki te whawhai ki nga mate mai o tawhiti."

Ko te upoko o te panui tuarua ko "The whakaakoranga i nga Tamariki wahine." Ko te whakapotonga tenei o nga kupu:—

"He take tenei kaore i whakaarohia e te hui tuatahi i tu ki Te Aute i te Pepuere o te tau 1897. Ehara i te mea he koroukore no tenei Kotahitanga ki tenei wahanga o tatou ki nga wahine, engari he rongonga ake kei te whakatakoto tikanga ano hoki o tatou tuahine i Hukarere mo ratou whakawahine: na reira ka wetiweti mai te ropu tane, kei ki mai tera hunga ki te pokanoa.

"Tera te ngakau whakatoi e mea ake ki te maumau o te tuku i tenei iwi i te wahine ki te kura; ko nga hamumu ano hoki ena mo nga tungaane e tukua ana ki nga kareti. A ki te tautokona etahi i naianei me tautoko ano hoki etahi. Notemea e kore e tino whaipainga nga kura Maori kia tatou ki te kore e akona ngatahitia nga tamariki tane, me nga tamariki wahine ki nga tikanga pakeha, nga mea tane ki a te tane mahi, nga mea wahine ki a te wahine mahi.

page 16

"To tatou mate to te tane he manaaki kino i te wahine kaore i ta te pakeha manaaki, kaore e tirohia e tatou te wahine, kaore e tapuhitia hei taonga tapu. Kaore he haranga atu o te wahine kia tatou i te taurekareka, i te kaimahi. Kia tatou ki te Maori he tumau kua te wahine, ki te pakeha he hoa manaaki. Na kona kaore e whakarangona to te wahine waha i roto i te iwi Maori. Ka tupu ake nga tamariki me te takahi tonu i nga ako a o ratou whaea. Mehemea ka akona a tatou tamariki ki ta te pakeha tikanga, ki tana manaaki, ka moe nga tamariki kura ia ratou na o te kura, ka rewenatia te iwi katoa ki te rewena pai, ka matau te wahine ki te hapai i tona tupu, ki te whakaputa i a ia i roto i te iwi Maori, hei whakawhanau tamariki, hei ako i ana tamariki, hei whakatupu tangata mo roto i te iwi, e taea ai te ki na tona whaea i waihanga tona ngakau, i ako ki a ia te wehi ki a Ihowa, te aroha ki te tangata."

Ko te panui whakamutunga na Hamiora Hei (o te Kaha-kei Akarana e kura ana i te kura roia.) He tono nana ki te Kawanatanga kia awhinatia nga tamariki wahine Maori e hiahia ana ki te ako i te mahi tiaki turoro, kia tutuki ai te matauranga e akona nei e nga tamariki wahine hei painga ki o ratou hapu ki o ratou iwi. He maha nga turoro e mate noa ana i te kuare o nga Kai tiaki. Mehemea e tukua ana etahi o nga kotiro e kura nei i Hukarere me era atu wahi ki nga Hohipera o te motu ako ai i tenei pito matauranga, ka ai he tangata hei tiaki i nga turoro, hei ako ki nga matua i a te pakeha tikanga e mahi nei, i iti ai ona tupapaku e mate kuare noa ana. E kore rawa e nui te moni hei tiaki i aua kotiro, e kore pea e neke ake i te £20 i te tau. Tera e mama noa mai i te Kawanatanga ena hereni. Tetahi ma enei kotiro e turaki haere te mana o nga tohunga e taware nei i nga tangata kuare.