Ko Mr. Alexander Mackay e tuhituhi ana ki te Kai Tuhi o te Tari Maori.

E Ta,—

He whakaatu tenei ki a koe kia mohio ai koe i runga i to kupu o te 11 o te marama kua pahuere nei kia mahia e au tetahi Pore hou mo nga whenua Rahui Maori, kua hanga etahi whakarerenga ketanga o te Ture o te tau 1873, kia whakaurua ki roto ki tetahi pire hou kia whakatuturutia i tenei nohoanga o te Paremete, he mea kia whakamaramatia te ahua pakeke ki te whakahaere o taua Ture.

Tenei te tauira o aua whakarerenga ketanga, a he whakamaramatanga tenei o nga tikanga o roto.

E whakaaetia nuitia ana e nga tangata kua whakamohio i a ratou ki nga tikanga o "Te Ture Whenua Rahui Maori, 1873," he ture taimaha rawa i runga i ana whakahaere te taea ai te whakahaere pai o nga Whenua Rahui Maori i roto i te Koroni.

Tuatahi, e whakaturia ana tetahi apiha i runga i te mana o te rarangi 6 tona ingoa ko "Te Komihana mo nga Whenua Rahui Maori." I runga i te rarangi 8 e whai mana ana tenei apiha ki etahi tikanga mo te whenua e hoatu ana kia tiakina e ia, a e tau ana ki a ia te whenua i runga i te rarangi 11.

I runga i te rarangi 7 e whakaturia ana tetahi Runanga Komihana, a ki te kore e whakaae rawa ratou e kore e taea tetahi meatanga ki tetahi wahi o tetahi Whenua Rahui Maori; a e apititia ana e te rarangi 19 kia whakaae rawa te Kawana ka mana ai nga tukunga whenua katoa e whakaaetia ana e taua Runanga, no reira ka tupu etahi raruraru ke atu etahi tikanga whakaroa i te whakariterite, tetahi hoki he whakararuraru kau i te Kawana me ana hoa tohutohu ki nga mea o nga kainga kahore nei e mohiotia muitia ana e ratou, ahakoa tino whakamaramatia nga tikanga o ia mea; a e waiho ana hoki hei take whakapae he mea whakahoa mehemea ka whakaaetia ki tetahi hoa tetahi riihi a ka kore e whakaaetia ki tetahi tangata e whakaaro ke ana.

Ka kitea i runga i nga kupu i runga ake nei ke ahua tu-a-he te Komihana, a ko nga arainga i ana mahi kahore e tika i runga i tona tu i tona ritenga ki te whenua.

Tuatahi e whakawhiwhia ana ia ki etahi mana nui, na ka tangohia ohoreretia aua mana notemea ka waiho ana mahi ki raro ki te mana o tetahi Runanga Komihana, na ko ia tetahi o ratou e rite tonu ana tona mana ki to ratou.

Na, e toru hoki nga huarahi e taea ai i runga i te Ture te arai i te whakahaeretanga o nga Whenua:

1.	Tera pea ko nga tangata o taua Runanga ehara i te tangata e pai ki te whakangawari i a ratou i runga i ta ratou mahi; a, tetahi hoki, he tangata pea e ngawari noa iho.
2.	Ka ahei te Komihana i runga i tona mana hei kaitiaki mo te whenua ki te whakaae kia whakamana te mahi a te Runanga mehemea ko ia i roto i te taha tokoiti.
3.	Ka ahei te Kawana ki te pupuri i tana whakaaetanga, i runga i te rarangi 19, kia whakaputaina he riihi e whakaaetia ana e te Runanga.

Tetahi whakahe tuturu ko te hanganga o te Runanga whakahaere. E watea ana te huarahi mo nga hiahia a te tangata, a kahore e taea ana te mea e hiahiatia ana ara kia whai reo nga Maori ki te whakahaere i o ratou whenua. Ka whakamana kau i a A. B. C. he tangata Maori ki te whakahaere i runga i ta ratou whakaaro ake i nga whenua o nga iwi ke ehera nei i to ratou iwi ake, kahore nei o ratou tikanga i rite. Mehemea i tono whakahaeretia nga tikanga o te Ture o te tau 1873, kua puta nga puhaehae-a-iwi i runga i te pokanoa a nga tangata Maori o taua Runanga ki nga whenua o etahi atu iwi, notemea ko tenei iwi ko te Maori ekore rawa e pai kia pokanoa te tangata ke ki tona whenua.

Kahore te Turu o te tau 1873 i whakaatu i te rerenga ketanga o nga tikanga Whenua Rahui Maori, e rere ke nei nga ahua, mo nga tikanga e tau ana ki reira, ara nga whenua e mau ana ki te Kawana i runga i te mana o nga Ture o naianei, i whakatapua e te Whakaminenga o Niu Tireni i mua ranei, i wehea ranei e te Kawanatanga mo nga tikanga maori otira kahore he mana whakahaere i nga maori me nga whenua i kapea ki waho o nga hoko e nga maori, a kua tau ki raro ki te mana o "Te Ture Whenua Rahui Maori, 1856, i runga i te whakaae a nga tangata no ratou nga whenua, he whenua pera ranei ka kawea mai a mua ake nei ki raro ki te mana o tetahi Ture e whai mana mo te whakahaere i nga Whenua Rahui Maori.

page 2

Mo runga i te tikanga mo era o aua whenua i whakahuatia i muri tata ake e tika ana ano kia tono nga tangata e whai tikanga ana ki reira kia whai reo ratou ki te whakahaeretanga o aua whenua, ki te whakariteritenga me te wehewehenga o nga moni e puta ake ana i reira; engari mo nga whenua rahui i whaahauatia tuatahitia, ko te hoatutanga o era kia whakahaeretia e nga maori he takahi i te tikanga i wehea ketia ai i mua, ara, kia tiakina kia whakahaeretia e te Kawanatanga hei painga mo nga tangata o nga iwi na ratou i tuku atu.

I runga i te whakariteritenga e nga whakarerenga ketanga mo te Ture whakatikatika kua ata wehewehea nga tikanga whenua rahui katoa e tau ai taua Ture, a e whakaaturia ana te rerenga ketanga o nga whenua kahore nei i uru nga maori ki te whakahaere, i nga whenua e maharatia ai e tika ana kia whai reo ratou ki te whakahaere. Kua whakaaturia hoki te whakarerenga ketanga mo runga i te tikanga mo nga whenua kahore i uru ki te mana o te Ture, hei whakamarama i nga awangawanga me ka puta ake mo te peheatanga o etahi tu whenua.

Notemea i puta te whakaaro o te Runanga Nui o Niu Tireni i runga i te hanganga o te Ture 1873, kia whai reo nga Maori i te whakahaeretanga o o ratou whenua kua hoatu tenei mana ki a ratou mo nga whenua o nga tikanga wha rima hoki; otira hei riiwhi mo te Runanga whakahaere o nga Maori e toru me te Komihana pakeha, e meatia ana kia whakakorea taua Runganga kia hoatu ki te Komihana e whakaturia ana te mana tuku riihi mo tetahi wa kaua e roa ake i nga tau e rua tekaumatahi hei whenua mahinga mehemea ka whakaae nga tangata e whai tikanga ana ki nga hua o aua whenua, a i runga ano i taua whakaae kia tuku riihi whenua hei turanga whare mo nga tau e ono tekau i runga i nga whakariteritenga ka hanga e te Kawana.

Ma tenei ka whai reo tuturu ai nga Maori ki te whakahaeretanga o o ratou whenua kahore hoki e uru te Runanga o nga tangata, ko o ratou whakaaro akuanei pea e patu ana i nga tikanga e pai ai ki nga tangata no ratou te whenua.

Me whakaatu pea i konei tera pea ma taua urunga mai a nga tangata no ratou te whenua e he ai o ratou tikanga tika i runga i te pokanoa ki te nohoanga tika me te whakapainga o te whenua, tetahi hoki ka he pea nga Maori i nga tangata whakaaro tinihanga e hiahia ana ki tetahi tikanga nui mo ratou.

E rere ke ana hoki tenei tikanga i te Ture e whai mana ana i Ingarangi mo te whakahaere i nga whenua o nga tangata e whai hapanga ana i runga i tetahi tikanga o te Ture. Mehemea ko te tangata nona te whenua he tamaiti kahore ano kia tae ona tau ki te rua tekau ma tahi ka taea e te Kai-tiaki te tuku riihi mo nga tau maha, ka taea hoki te whakahaere nga tikanga i runga i tona ingoa ake kahore he kupu ma te tamaiti; e meatia ana hoki na te Ture te mana a te Kai-tiaki ehara i te mea na te tamaiti; otira kei he te whakahaere e mea ana te Ture me whakaatu nga tikanga katoa ki te tamaiti ina tae ona tau ki te tekau ma wha. E mana ana hoki te Court of Chancery ki te tuku riihi whenua timata i te ra e nohoia ai i roto ranei o te tau kotahi i muri iho o te hanganga—mo nga tau e rua tekau ma tahi mo nga whenua mahinga, e wha tekau tau mo nga whenua e keria ana mo nga taonga o roto, e iwa tekau ma iwa tau mo nga whenua hei turanga whare; a hei whakaiti i nga moni e whakapaua ana ka ahei taua Kooti ki te tuku i taua mana ki etahi kai-tiaki.

Kua kiia i roto i enei ra kahore e marama, i runga i te tikanga o nga Whenua Rahui Maori, kia waiho tonu nga Maori i runga i te ahua tamariki, engari me waiho tonu ma ratou ano e whakahaere. He mea pai ano ia tenei mehemea ka taea te whakahaere marama; otiia ka whakaaetia ano, mehemea ka tirohia tikatia tenei mea, ahakoa kua kake nui te Maori ki te matauranga ekore e whakaarohia ka tino kaha ratou ki te whakahaere tika i nga whenua nui whenua whai tikanga hoki e whai ritenga ai etahi pakeha kai-riihi maha.

I Ingarangi kahore e kiia ana e noho a-tamariki ana nga tangata no ratou nga whenua tuturu e whakahaeretia ana e te Court of Chancery notemea e whakahaeretia ana o ratou whenua e etahi kaitiaki.

Tera ano pea ka kitea ko te whakahaere tika i nga whenua Rahui Maori e tau ai te Ture he waiho i aua whenua kia whakahaeretia e etahi kai tiaki, kia retia—kaua he mana hoko—i runga i te mana o etahi Ture ma te Kawana i roto i tona Runanga Whiriwhiri e hanga—i nga tikanga e nui ai te moni e puta ake ki nga tangata e whai tikanga ana ki te whenua, a me whakaatu aua kai tiake i te whakahaeretanga o nga moni ki aua tangata ki te Runanga Nui hoki.

Hei ritenga mo te mana e tau ana ki te Kawana i runga i te rarangi 19 e meatia ana kia whai mana te Komihana ki te tuku riihi mo etahi tikanga, i runga i te mana o etahi ture kia whakaputaina e te Kawana, he mea kia kore e tukua kautia ia riihi ki te Kawana i roto i tona Runanga whiriwhiri.

Ka kitea tonutia iho te painga kia whakamana te Komihana i runga i etahi tikanga ki te tuku riihi, a kia kore te huarahi e whakaaturia ana i roto i te Ture o te 1873: koia nei te painga, ka wehea atu te tikanga i nga ritenga o tetahi taha o tetahi taha: a i te mea ano ka tino tirohia rawatia te whakahaeretanga o te whenua, ka kore atu nga tonotono nga pokanoatanga, ki te mahi a te apiha, e whakararuraru nei i te mahi.

Ka whakaaetia rapea e te katoa kia marama nga tikanga e whakahaeretia ai enei whenua e tiakina nei, kia whakakorea atu nga take whakaroa whakaawangawanga; notemea mehemea ka whakaroaina te mahi whakahaere ka whakanuia ranei te moni e pau i taua mahi ka whakataimahatia ranei i runga i te whai kupu atu ki te kainga e noho ai te Kawanatanga me te tatari ki nga whakahokihokinga mai ekore e taea te whakahaere i aua whenua i runga i te tikanga tino pai notemea ekore tetahi tangata e hiahia ana ki te riihi whenua hei nohoanga mona e pai kia whakararurarutia peratia ia.

E whakaarohia ana, mo nga riihi whenua hei whakatunga whare, kia kaua e retia tonutia atu mo nga tau e one tekau, engari me whakamana kia whakaputaina nga riihi mo nga wahanga tau e toru kia rua tekau te roa o ia wahanga i runga i te mea ka utua i roto i nga tau e tukua ai te riihi te reti tino tika pai hoki i ia tau e taea ai i te wa e hanga ai taua riihi. Ma tenei tikanga e noho roa ai te tangata ki runga ki te whenua, e taea ai hoki te whakatikatika atu i te utu tau ki te moni e rite ai te kakenga haeretanga o nga ritenga o te whenua i te utu mehemea ka tukua tonutia atu inaianei mo aua tau katoa.

E kore rawa e taea i tetahi whenua hou penei me Niu Tireni, e rere ke tonu nei te utu whenua kia whakatuturutia te reti tika mo tetahi riihi ka tukua atu inaianei mo nga tau e ono tekau. Mehemea ka whakamatauria kia peratia, ka rua pea nga putanga ake—he tikanga pai noa atu ranei kino noa atu ranei mo nga tangata e whai tikanga ana ki aua mea. I tetahi ritenga, ka pa he mate ki te tangata page 3nona te whenua i runga i te mea mea e retia ana tona whenua mo te utu iti; i tetahi ka mate te tangata i a ia te riihi i runga i te utu taimaha.

Tera ano pea e whakaarohia he mea kino nga riihi roa mo te tangata nona te whenua, engari ma te tikanga kua whakaaturia i runga ake e pai tahi ai ki te tangata nona te whenua, me te tangata i a ia te riihi.

Kua whakaurua tetahi mea hou ki roto ki tenei pire hou—ara ko te mana kua hoatu ki te Kawana, i runga ano ia i te whakaae a nga tangata e whai tikanga ana ki nga whenua e retia ana mo nga tau maha, kia whakarerea ketia te tikanga o te whakahoutanga o nga riihi kia whakatuturutia ki te tangata i a ia te utu tau mo ake tonu atu, mehemea e pai ana tera. Ko te painga o tenei tikanga, mehemea ka whakaaetia, ko te tuturu ki te tangata e noho ana ki runga ki te whenua i a ia nei te riihi, ko te tuturu hoki ki te tangata nona te whenua i te utu tau, e mohiotia ana, mo ake tonu atu. He mea pai atu tenei i te hoko i te whenua me te waiho i te moni ki tetahi mea whakatuputupu ai, notemea ko nga tangata e whai tikanga ana ki nga whenua ka whai tikanga tuturu ki te whenua, i mua atu o nga tangata katoa, kia utua te utu tau.

E meatia ana, i roto i etahi whakarerenga ketanga kia whakakorea nga rarangi 35, 36, 37, 38 me 39 o te Ture o te tau 1873, e whakamana nei i te Kawana, ki te whakatu i nga tangata mohio, ki te kimi i te whakaaetanga a nga tangata mo ratou te whenua kia hoatu nga whenua ki raro kite mana o te Ture, engari ka whakatuturutia ma te Kooti whakawa whenua maori tenei mahi. E whakaritea ana hoki tenei tikanga, ara, i mua o te hoatutanga o tetahi whenua ki.raro ki te mana o te Ture me hanga tetahi tikanga whakahaere e whakaatu ana i nga hiahia o nga tangata no ratou nga whenua, mo te whakahaeretanga o aua whenua a mua ake.

E kiia ana hoki ma te Kooti e whakatuturu kia mohiotia ai pehea te nui o te wahi o ia tangata e uru ana ki te whenua he mea kia kitea ai e te komihana te moni tika i roto i te utu tau mo ia tangata; a e whakaritea ana hoki mehemea ka tupu ake he awangawanga mo nga tangata e tika ana ki nga moni e puta ake ana i nga whenua e tau ai te mana o te Ture, ma te komihana e tuku atu ki te Kooti kia kitea ai te riiwhitanga.

E meatia ana ano hoki kia whakakorea nga rarangi 45, 46 kia hanga he mea hou hei whakakapi.

Me nga rarangi 48, 49 hoki notemea e tango ana i nga mahi a te Kooti Whenua Maori a he ahua tuarua ano hoki o nga rarangi 89, 90, 91 hoki o "Te Ture Whenua Maori, 1873." Mehemea e maharatia ana kia hoatu taua mana e te Runanga, he mea pai atu kia whakamana te kooti kia whai tikangatia nga mea e tau ai aua rarangi, a me apiti pea nga tikanga ki te Ture mo nga riiwhi mo nga Maori whai karaati e kiia ana kia whakatuturutia i tenei tau.

Me whakakore atu hoki nga rarangi 52, 62.

Mo runga i nga whakariteritenga kia hanga e te Kawana i runga i nga tikanga o te Ture, he mea nui, hei mahinga i nga Whenua Rahui Maori, kia whakatakotoria etahi tohutohunga hei titiro ma nga apiha e tiaki ana i aua whenua kia rite ai te tikanga mo te whakahaere a mua. Koia ahau i whakaatu ai i enei mea hei whakaarohanga.

Ko enei nga tikanga nui mo te riihitanga i nga whenua Rahui Maori:—

1.

Me riihi nga whenua i runga i te mea kia tere tonu ai te puta mai he moni, me apiti hoki ki tena te whakatuturu te whakapai i te whenua i te utu reti tino pai e taea i te wa e riihitia ai, ko te nui o te utu reti me whakarite e te tikanga ma wai e whakaoraora nga mate e whakapai haere ranei; me whakaaro ano hoki ki te pai o te tangata i a ia te riihi, i te mea e whakaarohia ana te utu reti.

Me whakarere ke nga tau e mana ai nga riihi i runga i te ahua o nga mea e whakaarohia ana kia hoatu ki runga ki te whenua, i runga ranei i nga mea e mahia ai te whenua.

Ko tenei pea hei tohutohunga, ma te rerenga ketanga o nga whenua e rere ke ai, ara,—

1.	Me tuku te riihi whenua mo nga tau e rua tekau ma tahi hei whenua mahinga i runga i te tikanga me whakapai tuturu e te tangata i a ia te riihi te whenua i roto i nga tau e whitu timata i te tau i timata ai te riihi i runga i te tikanga kia rite ki te £1 mo ia eka o taua whenua. Ko taua whenua katoa me whakapai me mahi i roto i nga tau o te riihi a me waiho he taiepa kaha i te mutunga o te riihi. Ko te utu reti hei hua tika, i runga i te mea ka whakaarohia nga tikanga katoa, mo te ritenga o te whenua i te ra e tukua ai te riihi.
2.	Me tuku te riihi mo te whakatu whare mo nga tau e rua tekau, me te kupu whakaae hoki kia apititia ano etahi tau e rua tekau, me te kawenata ano hoki i roto kia hanga kia tiakina paitia nga whare papa e rite ana te utu ki te utu reti mo nga tau e mehemea kua whakaturia e te tangata kei a ia te riihi, i mua atu o te paunga o nga tau tuatahi e rua tekau, nga whare papa e rite ana ki te utu e meatia ana, kua whakapaua ranei nga moni e meatia ana e rite ana ki te utu, i runga i te whakapainga i te whare mehemea i rokohina atu e ia he whare kei reira e tu ana.
3.	Me tuku he riihi mo nga tau e rua tekau, me te whakaaetanga ano kia whakahoutia mo nga wa e rua e rua tekau tau o te wa kotahi, mehemea ia ka whakaturia e te tangata i a ia te riihi nga whare pereki kowhatu ranei e rite ana ki te utu reti mo nga tau e i roto i nga tau tuatahi e rua tekau.

Me whakatuturu hoki tenei tikanga e kore nga Kai-tiaki e whakahou, e whakapai e utu ranei i nga whakapainga i te mutunga o te riihi.

Ko era kua whakahuatia i runga ake nei nga tikanga nui engari he maha nga mea me whakaaro i runga i tona tikanga ake, i runga hoki i etahi atu take; a ko nga mea e mana ana inaianei me mahi ia mea i runga i tona tikanga ake i runga i to te tika.

Me tino whakatuturu taua tikanga mo nga tangata kei a ratou nga riihi Whenua Rahui Maori i Poutini me whakatuturu rawa ki nga tangata i a ratou nga riihi i Arahura i runga i te kupu whakaari mo te whakahoutanga o o ratou riihi, notemea i whakaaria ano ki a ratou ka whakahoutia o ratou riihi i runga i te kake tika ake o te utu reti i te mutunga o nga tau e mana ana inaianei. I runga i to ratou mahara he tino kupu tuturu tenei kua whakaturia e ratou etahi whare papai me etahi atu whakapainga tae atu ana te ritenga o aua mea ki runga ake i te £40,000 apiti atu ki te moni i kohikohia e ratou mo te whakapainga i te taone. Ko te apititanga o tenei moni ki te moni mo etahi atu mea o te taone no reira i rite ai ta ratou kohikohi ki te £10 i roto i ia £100 o te utu tau o o ratou whenua.

No reira i pawera ai nga tangata i a ratou nga riihi i Arahura i te ture o te 1873 i runga i ta ratou kimi ka peheatia e te Runanga whakahaere te whakaroa i nga riihi, notemea i mohiotia nuitia ko nga page 4Maori ka whakaturia mo taua Runanga ka kowhiria i roto i nga tangata i ki nui ko to ratou whakaaro he tango i nga whenua i te mutunga o nga riihi e whai mana ana inaianei.

I whakaaro nga tangata i a ratou nga riihi he mea he rawa tenei, e rite ana ki te whakanoanga i tetahi kupu tuturu i mahara mai hoki ratou i te tuatahi ka whakahaerea tonutia e te Kawanatanga te whenua, a tukua ana e te Ture kia hoatu nga tikanga nui kia whakahaeretia e nga Maori tokorua tokotoru ranei—tangata kahore i nui to ratou mohiotanga, kahore nei e taea e o ratou whakaaro te tika.

Mehemea i whakamana te Ture o te 1873 kua kino rawa mo Arahura notemea kua kore e mohiotia mehemea ka whakahoutia nga riihi e whai mana ana inaianei; ko te tukunga iho o tenei kua kore nga tangata e whakaaro penei me ratou e whakaaro ana inaianei ki te whakatu whare tuturu whare kowhatu, pereki mehemea ka apititia etahi tau ki o ratou riihi, engari kua mutu nga mahi whakapai, kua tukua nga whare e tu ana inaianei kia pirau ana; notemea ekore te tangata e whakapai noa i te whenua i te tatanga o te paunga o nga tau mehemea ko tona whakaaro ki nga whakapainga ka mutu i te mutunga o ona tau.

Ma nga kupu o runga ake nei e whakaatu ko te tuturu o te noho o te tangata i a ia te riihi me kaua e whakakore mehemea e whakaarohia ana kia whakapaia te whenua. Koia i maharatia ai me tahuri nga whakaaro ki nga riihi mo nga tau maha notemea ki te kore e ahua tuturu te noho a te tangata mo te wa roa ekore e ea nga moni e whakapaua ana e ia.

He mea tika kia whakatakotoria etahi tikanga hei whakatuturu i te utu reti kia utua mo ia ahua whenua, kei waiho ma te whakaaro noa iho a ia apiha e whakarararu i te hiahia a nga tangata e hiahia ana ki te riihi, e tika ai ranei kia whakahoutia o ratou riihi.

Kahore e taea te tino whakatakoto he ture mo te whakariteritenga i te reti, engari ka taea ano etahi ritenga hei tohutohu atu ki nga tangata ma ratou e whiriwhiri te utu tika mo nga whenua.

He mea pai rawa, ahakoa pakeke, kia kimihia te rerenga ketanga o te utu reti tika mo nga whenua, ahakoa mo te whakatu whare mo te paamu ranei, kia kaua ai e whakakorea te utu tika ki te tangata mo tona whenua, kia kaua ai hoki e pehia taimahatia te tangata i a ia te riihi i te utu reti tino nui.

Ko te tikanga mo te whenua whakatu whare kua nohoia kua turia na te tangata i a ia te riihi i utu ka taea te kimi te reti mo a mua i runga i te tirohanga ki te utu o te tuatahi me te apititanga o te hua tika mo te moni i whakapaua mehemea i tu te whare i roto i tetahi wa e whakaritea ana, a kia tu te whare mo etahi tau me tango tetahi hua. He mea tika ano kia kimihia te ritenga o te whenua i te mea kua whakapaingia kahore ano ranei i whakapaingia mehemea na nga tangata i a ratou te rihi te moni i utua ai, notemea ekore e tika kia waiho ma nga kai riihi e utu i nga mea i whakaputaina e ratou ano mehemea kahore he kupu pera i roto i te riihi.

I Ingarangi e rua tekau tau te wa e whakaaetia ai te utu hua mo nga moni i whakapaua mo te whakatu whare. Ko taua hua e timata ana i te £5 mo te £100 tae atu ana ki te £7 me te £7 10 mo te £100, ko te tangohanga e haere ana i runga i te £2 10 te £100.

I Niu Tireni he maha nga whakaoraoranga o te whare papa i roto i nga tau kotahi tekau, he nui atu i nga whare e whakaturia ana ki nga taone i nga whenua koura ehara hoki i te whare kaha. Ko te kino haere kahore e penei te tere i roto i nga tau tuatahi me te tere i te tatanga ki te mutunga o te takiwa roa penei me te tekau ma rima tau, otira kei te ahua o nga rakau e hanga ai te whare te tikanga o te tere o te kino haere, kei nga whakahoutanga hoki.

Ko te ritenga tika rawa e kitea ai te utu reti tika mo te whakaroanga o nga riihi, me whakarite kia kimihia te ritenga o te utu o nga whare me nga whakapainga katoa kua whakaturia ki runga ki nga tekihana i roto i te whai Whenua Rahui Maori o te taone o Arahura i mua atu o te whakahoutanga o nga riihi. Me kimi hoki te utu o te tekihana i te mea kahore he whakapainga hei take e kitea ai te utu reti. Mehemea ka riro nga tau hou i tetahi tangata ehara i te mea kei a ia te riihi inaianei me utu e ia ki te tangata i a ia te riihi tuatahi te utu e rite ana mo nga whakapainga, mehemea ia kua oti e tera te hanga whare te whakapai ranei i taua whenua, mehemea ranei ko ia te riiwhi kaiwhakahaere ranei o te tangata nana i tu ai aua whare, nana ranei aua whakapainga.

Kia rua nga tikanga mo te taone i Arahura. I tera wahi o te taone e tu ana nga whare hokohoko me era tu whare, ko te wahi tena i nui ai te utu reti o te timatanga mai ra ano kaua e whakaarohia te whakapainga a nga tanga i a ratou nga riihi i te whiriwhiringa o te utu tau mo te whakaroanga o te riihi, notemea ekore e tika kia utu te tangata i a ia te riihi mo nga whakapainga i utua ki tona moni ake; engari ka rere ke te tikanga mo te wahi o te taone ki muri. Ko nga whakapainga o reira me whakaaro hei taonga mo te whenua, a me whakaaro ina whiriwhiria te utu mo te reti mo a mua ake; notemea i retia taua whenua mo te utu iti he mea kia nohoia ai, kia ahei ai te tangata i a ia te riihi ki te whakaea i ona moni i pau ki te para ki te whakapai i te whenua.

Ko tetahi huarahi i Ingarangi e kitea ai te utu reti ka taea te utu mo nga whenua paamu, he kimi i te utu katoa e puta ake ana i nga hua o te whenua, ka tahi ka wahia kia toru nga wahanga. Kotahi wahi mo te mahinga i te whenua, kotahi wahi hei oranga mo te tangata i a ia te paamu ratou ko tana whanau, na ko te wahi tuatoru, ina tangohia nga takoha me era tu atu mea hei utu i te reti.

Mehemea he whenua haereerenga kau me era atu kararehe, he iti iho te utu, he iti iho hoki te wahi e whakaritea mo te mahinga, kia taea ai te reti tika te utu ki te tangata nona te whenua.

Tetahi huarahi whakarite reti, he tango i nga moni katoa e pau ana me te oranga mo te tangata i a ia te paamu ratou ko tana whanau i roto i nga moni katoa e puta ake ana i nga hua o te whenua, kia whakaritea ki £10 mo te £100 mo te moni e mahia ai te paamu, na ko te toenga mo te reti.

Tetahi huarahi hou, koia tenei, me whiriwhiri tetahi eka o te whenua pai rawa hei ngakinga o te paamu, me kimi nga hua katoa me te mahi e mahia ai mo nga tau e wha, na ka tangohia i roto tetahi taha o te hua, me te £10 i te £100 mo nga taonga me nga moni o te rangatira o te paamu, ko te toenga hei utu i te reti. Ka mahia ano taua tikanga ki tetahi eka o te whenua kino rawa o te paamu, a kua kitea nei hoki te reti o te whenua tino pai o te whenua kino rawa o te paamu, ka ngawari noa iho te kimi i te reti o nga whenua o waenganui; na ina apititia katoatia ka kitea te ritenga o te paamu katoa ka taea ai te utu reti mo ia eka.

Na, kia kitea ai te reti tika me kimi katoa nga ritenga o te whenua; ara te ahua o te whenua, te ritenga mo te ngakinga, a, nga kau me era atu karararehe e ora i ia eka; tona tata ki te wahi e hokona page 5ai nga mea, nga koha e utua ana, a mehemea ma te tangata nona te whenua e utu ma te tangata i a ia te riihi ranei e utu; te utu mo nga kai-mahi, me te takoto o te whenua, mehemea hoki ka taea e nga rori pai.

I Inia [India] e whakaarohia ana ko te Kawanatanga te tangata nona te whenua, a e utu ana te kai-mahi i tetahi mo tana mahinga i te whenua. Ko te moni reti e utua ana ki te Kawanatanga ko te utu moni mo te hawhe o nga hua, ina tangohia te utu mo te mahinga.

He mea kia taea ai te whakariterite te utu e wehea ana nga tu ahua whenua.

E kimihia ana te tikanga o nga hua e whakatupuria ana kotahi rimatanga e tangohia ana hei ritenga mo te tau kino. Katahi ka tirohia te utu, ina hokona, mo nga tau e rua tekau, ka tangohia te £8 tae atu ki te £20 mo te £100 hei putanga moni ki nga kaihokohoko, ka kimihia te utu mo te ngakinga i te whenua ka tangohia te hawhe o nga hua e puta ake ana hei utu ki te Kawanatanga. E whakaarohia ana ano te tikanga o te roa atu o te whenua e mahia ana i te wahi e hokohokona ai nga hua o te whenua.

Hei mea tino tika ki nga tangata i a ratou nga riihi tuatahi o etahi atu whenua i Poutini, notemea ko ratou nga tangata noho tuatahi, hei tika hoki ki nga tangata kua hoko i o ratou riihi i muri iho me whakaae kia whakahoutia nga riihi ina mutu enei tau i runga i te reti tika haunga nga whakapainga. Na to ratou moni ake i whakapaingia ai te whenua koia i he ai kia tau ki tenei mea te ture e riro ai nga whakapainga mo te tangata nona te whenua.

Kua whakapaingia enei Whenua Rahui e nga tangata i a ratou nga riihi i runga i to ratou mahara tuturu ka whakaroaina nga tau o te riihi i te mutunga o enei tau e mana nei te riihi i runga i te whakaaro kia nohoia tuturutia enei whenua mo ake tonu atu kia puta ai he moni tika hei painga mo nga tangata e whai tikanga ana ki te whenua kahore he pakeke o te whakahoutanga o nga riihi; a ina rere ke te whakahaeretanga mehemea kahore he kupu tuturu mo taua whakahoutanga e whakaritea ki nga kai-whakahaere ka tirohia houtia pea te tikanga mo te utu reti mo te whenua a ka whakanui te reti o nga wahi tino pai, notemea na nga whakapainga a nga tangata i a ratou nga riihi i kake ake ai te ritenga o te whenua.

Ko te kupu kia hokona karangarangatia nga rihii he mea whakakino rawa i te noho whakapai i te whenua, notemea kahore nga tangata i a ratou nga riihi e ngakau nui ki te whakapai i te whenua ekore hoki ratou e mohio tera e riro ano i a ratou te riihi a te mutunga o nga tau e mana ana inaianei. Kua kitea e kore e uru noa nga tangata noho tika ki te whenua ki nga hoko karangaranga i nga riihi. Mehemea ka hokona peratia ka kaha nga tangata kahore nei o ratou tino hiahia ki te riihi ki te hoko, no reira ka raruraru ai etahi i tika kia whakaarohia.

E ki ana nga tangata mahi pukapuka o naianei he whakaritenga kau i runga i te moni te ritenga a te tangata nona te whenua ki te tangata i a ia te riihi; kia tukua e te tangata nona te whenua tona whenua mo tetahi wa i runga i tetahi utu reti; heoi ano ra to tetahi ki tetahi he whakariterite kau i a raua whakaaetanga.

Akuanei pea ka tautohetia tenei whakaaro e nga tangata e whakaaro ana e noho kau ana nga tangata i a ratou nga riihi ki runga ki te whenua i runga i te mana o nga tangata no ratou te whenua a kei raro iho i a ratou.

Haunga nga whakariteritenga e meatia ana kia hanga i runga i te ture o te 1873, he mea tika rawa kia whai mana ki te hanga i etahi whakariteritenga mo etahi tikanga whenua; penei me Arahura; notemea he tikanga kahore i tau ki te katoa te tikanga i nohoia ai i whakapaingia ai tenei whenua e nga tangata i a ratou nga riihi.

Ko enei tino mea e tika ana kia whakatuturutia ki nga tangata i a ratou nga riihi:—

Ko te whakahoutanga o nga riihi e whai mana ana inaianei i runga i tetahi reti e tika ana mo te nui ake o te ritenga o te utu o te whenua, mo nga tau kaua e neke atu i te rua tekau, kaua he kawenata mo te whakatu whare ki roto; mehemea ia e whakaarohia ana ko nga whare e tu ana ki runga ki te whenua inaianei e rite ana ki nga whakapainga i meatia kia hanga i roto nga tau e tukua ai te riihi.

Mehemea e hiahia ana nga tangata i a ratou nga riihi ki te whakapau moni nui ki te whakapai i nga whenua kei a ratou e riihi ana i runga i ta ratou whakatunga i etahi whare kaha e hanga ana ki te pereki me te kowhatu me whakaae atu kia tukua he riihi ki a ratou mehemea ka hiahiatia e ratou e taea te whakahou i te mutunga o ia rua tekau tau.

Me hoatu tenei tikanga ki roto ara me whakaae te tangata i a ia riihi ina tonoa ki a ia i roto i tetahi wa tika kia whakahoutia te riihi ki te tangata i raro i a ia mo tetahi wa, i runga i te reti e whakanuia ake ana e te reti e whakahuatia ana i roto i te riihi tuatahi.

Ma te tangata tuatahi i a ia te riihi te mana tuatahi mo te whakahoutanga, a, ki te kore ia e pai, ma te tangata tuarua, engari ko nga whakapainga i oti i te tangata tuatahi i te tangata tuarua ranei me utu, ma etahi tangata kahore o ratou tikanga ki te riihi e whakarite te utu. Me pera te tikanga ki nga tangata katoa i a ratou nga riihi kia oti ra ano te whiriwhiri e ia tangata o ratou.

Mehemea na te tangata tuarua nga whakapainga a kahore ia e hiahia kia whakahoutia tona riihi, ma te tangata i muri i a ia e riihi ana i taua whenua e utu aua whakapainga mehemea ia kahore he kupu ke atu i roto i te riihi. I tenei tikanga me hoatu te utu o nga whakapainga ki te tangata tika mana nga hua o te whenua.

Notemea ko te take nui e retia ai enei whenua he mea kia whai utu tau ai inaianei nga tangata e tika ana ki nga hua o te whenua ehara i te mea rawa hei painga mo mua anake, ko te tukunga iho ma te tangata kei a ia te riihi i te mutunga o nga tau te utu mo nga whakapainga—mehemea i tika te reti i utua i roto i nga tau katoa o te riihi—mehemea kahore e whakahoutia te riihi ara ma te tangata mana te riihi hou e utu nga whakapainga i te mea kahore he whakaritenga ke i oti.

Mehemea he whenua paamu ko nga whakapainga a te tangata e puta ana ki waho o te whenua e tiakina ana e tetahi ture o Ingarangi e whai mana ana ki roto i te Koroni.

Tetahi mea pai hei nohoanga whakapainga he whakamarama rawa i nga take whenua kia ngawari ai te tuku; ma tenei ka nui rawa ai te ritenga o te utu o nga whenua katoa.

He mea pai kia rite ai, kia ngawari ai, kia iti ai hoki te moni e pau ana i te mahinga o nga pukapuka riihi o nga Whenua Rahui Maori, he mea pai ma nga tangata ma ratou nga riihi kia taia nga pukapuka mo nga riihi me nga wahi watea mo nga ingoa me nga rohe o te whenua me etahi atu mea.

page 6

Ma te ngawari me te marama o nga tikanga o te pukapuka riihi ka pai ai mo katoa, ka nui ai hoki te punga mo te moni e nama e te tangata i a ia te riihi hei whakapainga mo te whenua.

I roto i etahi atu mea he mea pai kia whakaritea mehemea ka kitea e te tangata i a ia te riihi e taimaha ana te reti, kia whakaaetia kia tukua e ia taua mea ki nga tangata tokorua kahore i whai tikanga ki tenei mea, ma te kai tono e utu. Ma tenei e kore ai te whakatuturu i tetahi reti taimaha, ekore ai hoki te apiha kai-tiaki anake e whakarite mehemea ka tupu he whakaaro rere ke i waenganui o raua ko te tangata i a ia te riihi.

Ko tetahi o nga whakahenga ma nga ariki whenua e ngaro ana, he kore whakaaro pai na a ratou kai-whakahaere ki nga tangata i a ratou nga riihi, heoi ano to ratou hiahia nui ko te moni nui kia puta ki o ratou rangatira.