Turei Te 8 o Hune 1875.

Ka noho te Tiati i tana nohoanga i te 10 o nga haora i te ata, ka tu a Karaitiaua Tukumoana, oatitia ana aia. Ka uia aia e Te Tapatu, ko Te Hemara te kai whakamaori. He Rangatira Maori ahau he Mema ahau no te Paremata. E mohio ana koe kia Paora Torotoro raua ko Reewi Haukore, nga kai tono o tenei whakawa? ae. E mohio ana ahau kia raua. E mohio ana koe ia raua te Karauna Karaati mo Omarunui, mo Moteo, mo Ngatahira? ae. E mohio ana koe kia Parati weti? ae. I noho aia i te whenua i Omarunui, i Moteo? I noho aia i Moteo. I mohio ano koe ki te wa i Ruuritia ai taua whenua? kahore ahau a mohio. Engari, e mohio ana ahau i Retia taua whenua e Paratiweti i te wa kiano i Ruuritia taua whenua. I kite koe e Ruutia ana taua whenua? I rongo ahau e Ruuritia ana. I te takiwa ka tata te noho o Paratiweti ki taua whenua, i tohutohu ano koe i nga rohe? ae. E mohio ana koe ki Ngatahira? ae. No [unclear: namutu] noa atu taua ingoa i whakahuatia ai ki taua whenua? ae. I nga tau o [unclear: taua,] ki te mea ka whakahuatia te ingoa Moteo, penei ka mohiotia kei roto a Ngatahira i taua ingoa? kahore. I te takiwa i Riihitia ai te whenua kia Paratiweti, i nohoia ano a Ngatahira e te tangata? I nohoia ano i mua atu, a i taua wa ano, a na reira i kapea ai i te Riihi. I mohio ano koe i moketetia tetahi waahi kia Tatana? I rongo ano ahau. Otiia kahore ahau i kite pu. E mahara ana koe ki te wa i whakawakia ai a Moteo ki te Kooti Whakawa. Whenua Maori? ae. I uru tahi ano koe, ki nga korero a nga tangata na ratou te tono kia whakawakia taua Whenua? Ko taku kunu i kiia i waho o te whare whakawa. I mea ahau ko Reewi ko Paora nga ingoa ki te Karaati, kahore a Paora I whakaae. He mea whiriwhiri a Paora raua ko Reewi e te iwi? ae. He tini ke atu ano ranei nga Maori i pa ki taua whenua. Ko raua anake ranei? Ae he tini noa atu, ko nga Maori na ratou a [unclear: Moteo], a na ratou ano hoki a Ngatahira? Ae, he hapu kotahi, ko nga tangata na ratou tetahi o aua whenua, na aua tangata ano tetahi ano o aua whenua? He iwi nui tonu taua iwi nei. Otiia he tini nga Hapu o roto i te iwi. Na tehea Hapu o taua iwi a Ngatahira? Na Ngatimahu, na Ngatipohua, me etahi ata hapu. He iwi kotahi no te hapu o Ngatihinebore. E mohio ana koe kia Paora Kaiwhata? ae. E pa ana ratou ko tona hapu ki Ngatahira? Koia te rangatira kaumatua, ko raua ko Paora Torotoro nga tino tangata. E mohio ana koe, ki nga tikunga a te Maori, e mahia ai e ratou nga whenua mo nga Karauna Karaati? Ka mea a Te Wirihana, kahore aia o pai kia uia tena patai e Te Tapata, no te mea he hoko tonu ta te Maori mahi i nga whenua kua oti te Karauna Karaati, a kia kaiponuhia nga utu o ana whenua kia ratou. E whakahe ana aia ki taua patai a Te Tapata no te mea, kahore i tatata mai taua patai, ki nga tikanga o te mahi e whakawakia nei. Ka mea a Karaitiana, ko taku tikanga e matau nei au, i te wa e puta ai he Karauna Karaati ki nga Maori, ka haere tonu nga Pakeha ki te hoko i taua Whenua i nga Maori. I niuia ano nga whakaaro o te iwi mo te Riihi a Paratiweti? ae. Koia ra hoki te tikanga mo te whenua Riihi. I nia ano te kupu e nga tangata katoa, a i whakaae katoa ratou? I nia ano a ratou kupu mo te mokete? Kahore ahau i mohio i korerotia nga korero mo tena kia ratou! I uia ano a ratou kupu mo te hoko o te whenua? Kahore kau he kupu i kiia kia ratou mo te hoko, a kahore kau ano hoki ahua i rongo. Nouahea koe i rongo tuatahi ai kua hokona a Ngatahira? I rongo ahau ki te pukapuka a Paora i te tau kua pahure nei, e kiia una e haere atu ana a Tatana ki te tango i Ngatahira. I te wa kiano ahau i haere ki Ngatahira, i rongo ahau kua puta te punui a Tatana ki nga tungata kia haere ke atu ratou i Ngatahira. No muri tenei o te ra i piri ai te pukapuka a Tatana ki te keeti o Ngatahira. (Hoetu ana tana panui kia Kanaiti, ka mea aia [unclear: koia] na te panui.) I kite koe i a Tatana i Ngatahira? I kite ahau i aia i reira, ko raua ko tana tamaiti, me Hohaia Tatana. I korero ano korua ko Tatana? I mea atu ahau kia Tatana, haere e hoki, e kore rawa tenei whenua e tukua ki a koe, kua mutu taku wehi i to kanohi. I reira ano a Henare Tomouna? Ko Henare, ko Manaena i reira, mo te tini o te tangata. E mahara ana koe ki te moketetanga a Paora i te whenua? Kahore ahau i mohio i te wa i mokete ai. Nonahea koe [unclear: i] rougo tuatahi ai ki taua mokete? Kahore aku mahara. E mahara ana koe ki te wa i hangu ui te whare hou a Paora? ae. No reira ahau i rougo tuatuhi ai ki te mokete a Paora, a i kite ahau i a Tatana e mau meu ana ki roto ki taua whare. He nui ranei nga mouia Paora o pau ana mo te ruma waipiro, i ki katoa tona whare i te waipiro. E hono tonu ana tau kitekite i a Paora i aua ra? Kahore he hoa riri aia ki au i aua ra. I riri hoki ahau ki aia, no te mea kua he i aia te whenua o tetahi Karauna Karaati. I kite ranei koe i a Paora e eke haere ana i roto i te kiki? ae. A e nui ana tana ngaki whenua i aua ra? Ho nui, Nana ranei te mahi ngaki, na aana tangata ranei? He mea ngaki katoa aua whenua i aua ra. I ahu whenua a Paora ki ana mahi i aua ra? Kahore aku matau ki tena.

Ka uia a Karaitiana e Te Konipata. I mea koe he mea whiriwhiri a Paora raua ko Reewi e te iwi hei tangata mo raua nga ingoa ki te Karanna Karaati? ae. Ka hia ou whiriwhiringa e te iwi hei tangata, ko to ingoa hei roto i te Karauna Karaati? He tini noa atu. Mo ehea whenua? mo nga whenua katoa i noho ai tuka ingoa, mo nga Mangateretere e rua. E [unclear: hia] o aua whenua kua hokoua e koe? kahore kau. Mehemea i hoko ahau, penei kua kiia atu e au. Na nga tangata i au nga nama, ahau i akiaki i hoko ai ahau. E hara i te mea naku ake te whakaaro. He mea akiaki koe i hoko ai i Pakowhai? Kahore naku ake te whakaaro hoko. E hia eka i hokoa e koe? E wha rau. He aha to utu? Tekau puana mo te eka. Nau unake te ingoa i roto i te Karauna Kuraati? ko ahau anake. He mea whiriwhiri to ingoa e te iwi mo taua Karauna Karaati? ae. I pau nga moui ki te aha? I a matou [unclear: taua] moni. He aha te tikanga o to kupu i a matou? (Ka mea a Te Tapata kahore he hiahia ona kia whakararua te patai a Te Konipata. Otiia he ui tana, mehemea e ahua rite ana aua patai ki te tikanga o te mahi i kiia ai tenei whakawa. Ka mea Te [unclear: Tiwi,] kahore ano hoki i marama nga patai a Te Konipata kia Kuruitiana mo te whakawa, e mahia nei e te Kooti; otiia e pai una uno aia kia nia taua patai.) Ka mea a Karaitiana e kore e korerotia e au nga ingoa no te mea kahore he whakahe mai a ratou. Kahore ranei i pau te nuinga o aua moni i a koe? Kahore aku matau mo te patai. I whakaaetia ano tau hoko e otahi o nga tangata? I marama taku hoko. Kowai i whakane ki te hoko? Ko Henare, ko Mauaena. E mahara ana koe i te hokonga o Omarunui, Nama 2? kahore. Kahore koe e mohio i ahatia taua whenua? kahore. E mohio ana koe ki tenei whenua ki Kopuaroa? ae. Nawai a Kopuaroa i enei ra? Na te Pakeha pea, kahore ahau e mohio. E ki ana runei a Niiva raua ko Korohi, na raua taua whenua? kahore ahau e mohio. Heoi ano taku e matau nei i peia atu a Paora Kaiwhata i taua whenua. Kahore ranei a Paora Kuiwhata ratou ko anu tangata i mea, na ratou taua whenua, i muri iho o te ki a Niiru raua ko Korohi na raua [unclear: taua] whenua? I rongo pena ano ahau; otiia e kore ahau e mohio. E hara ranei au kupu i puta ke mui i te ki nei, e he kainga tawhito taua waahi, a e kore e pai kiu peiu nga tangata Maori i reira? (Ka mea a Te Tapata. Taihoa tana patai e ui, kia mohiotia ra ano mehemea i tae a Karaitiana ki taua korero, a mehemea e matau ana aia ki nga tikanga.)

page 8

Ka oatitis a Reewi Haukore, a uia ana e Te Ihata. Ko Te Hemara te kai-whakamaori, ko au tetahi o nga tangata naana i tono tenei whakawa. E mahara ana koe ki te mokete kia Tatana? ae. I kiia ano te kupu kia koe, kia tuhituhi koe i to ingoa ki taua mokete? ae. I hea koe ka puta taua ui ki a koe? I te pa o Tareha i te Waiohiki, Nawai te tono ki a koe? Na Te Hemara raua koTatana. I haere atu raua ki te aha? I haere mai raua, a ka maunu te pukapuka i u Te Hemara, a ka mea aia, tuhituhia e koe to ingoa ki tenei pukapuka-I mohio atu ano koo i etahi ra e haere mai ana raua ko reira? Kahore. I mua atu o tenie, i puta ranei he tono a Tatana kia koe mo taua mea? Kahore. I toia i tae mai ai raua kia koe, he hoa ano ou i reira? Ae ko Paora ko Whatu. I kiia ano e raua nga take i tono ai raua kia tuthituhia e koe to ingoa ki taua pukapuka? I ui atu ano ahau. Hei aha tenei pukapuka? Ka ki mai a Te Hemara, hei tiaki i te whenua. I korero ano raua, he mokete taua pukapuka? Kahore raua i whakahua ki te mokete. I mohio ano koe he mokete taua pukapuka? No muri iho ahau i mohio [unclear: ai] I mohio koe i taua ra he mokete? I te ra i haere mai ai raua kahore ahau i mohio, a tuhituhia ana e ahau toku ingoa ki te pukapuka. I te wa i tuhituhi ai koe i to ingoa i ahau tautohe a Paraone raua ko Whatu? Kahore he korero, i tuhituhi katoa metou tokotoru. I kite ano koe i te ingoa o Paora e mau ana i taua pukapuka, i te wa i tuhituhi ai koe i tou ingoa? ae. A i tuhituhi ahau I toku ingoa i rara o tona. I Korerotia ano nga kupu o taua pukapuka? I Korerotia ano e Te Hemara. Otiia kihai i pau nga kupu ka tuhituhi matou i o matou ingou. Ko tetahi wahi anake tana i tuhituhi ai? ae. Ko waengauui anuke, a kopakia ana e ia te pukapuka. I tuhituhi koe i to ingoa i mua atu o te wa i kopakia ai te pukapuka? No mua taku tuhituhinga I taku ingoa no muri ahau i ui ai heaha nga korero o roto o te pukapuka. A korereotia ana e Te Hemara ko tetahi waahi anuke, a kopakia ana te pukapuka. I korerotia ano ki a koe, nga whenua i mahia e taua pukapuka? ae. Nawai nga kupu ki a koe, na Tatana ranei, na Te Hemara ranei? na Te Hemara. I meu aia ko Moteo te whenua, a ma Tatana e tiaki taua whenua. He aha te ingoa o taua pukapuka i whakahua ai Te Hemara? He pukapuka tiaki mo Moteo. E pau ana te whenue e kiie nei ko Ngatahira ki roto i te whenua e whakahuatia nei ko Moteo? He waahi ano a Ngatahira no Moteo, kahore kau he kupu i kiia mo Ngatahira, he whenua tena i waiho mo nga Maori, hei nohoanga mo ratou. He reo aha te reo i korerotia ai taua pukapuka e Te Hemara, he reo Maori ranei he reo Pakeha? I korero Maori aia, kahore i korerotia eia nga rohe? Kahore. I riro atu he moni i a koe? Kehore. I korerotia ano he korero whakahua ki te mori? ae ma Tatana e homai ki au kia £300. A i homai taua £300 ki a koe? kahore ano kia riro mui i au o taua ra, a tae noa mai ki tenei ra. I tango taonga koe i a Tatana? ae. No te mea kahore e homai moni, i tango ahau i te taonga. R hoa Pakeha ano tau hei ako i a koe? kahore. Kahore aku Roia mo nga tikango o te mokete. I mohio ano koe ki te Riiri o te hoko o Moteo? ae. Nawai te kupu tuatahi ki a koe mo tera? Na Te Hemara. I hea? I te Waiohiki, i taua waahi ano, otiia he haerenga ketanga mai tera no raua. I mohio ano koe, e liaere mai ana raua ki reira? ae. I mohio ano ahau e kawea mai ana e raua te pukapuka kia tuhituhia e au toku ingoa. Nawai koe i rongo ai, e haere mai ana raua ki a koe? He kupu pohehe tena naaku, kahore i mohio e haere mai ana raua; na raua ano raua i haere noa mai. I maua mai e raua te Riiri? ae. I kiia ano koe kia tuhituhi koe i to ingoa ki taua Riiri? ae. He roa ta matou tautohe, a i te matuanga, tuhituhia ana e au taku ingoa ki taua Riiri. He Maori ano i reira, ko koe anake ranei i reira? He tini. Korerotia mai te ingoa o etahi? Te Taka, Tame Tuki, me etahi wahine, me etahi tamariki. Heoi ano, kahore atu? I reira a Hare. I korero, ano etahi o ratou? kahore. Kahore hoki a ratou kupu. Ko taua korer, na maua ko Te Hemara. I koreotia te korero i roto i te Riiri? kahore i korerotia e Te Hemara ki au, no te po ahau i kiia ai kia tuhituhi i taku ingoa ki taua Riiri? I kororotia ranei tetahi waahi a taua Riiri? kahore. Heoi ano nga kupu i kiia mai, ko nga kupu whakaruarema mai, he hoko i te whenua. No reira te tautohe a matou, kahore hoki ahau i pai kia hokona to whenua. A i te timatanga kihai koe i pai kia tuhituhia e koe to ingoa ki taua Riiri? ae. He roa noa atu ta matou korerotanga mo taua Riiri. A he aha te mea i tuhi ai koe i to ingoa i te rutunga? No te mea kua tuhituhia e ahau taku ingoa ki Riiri tuatahi, a he tino kaha no ta raua tohe ki tuhituhi ano hoki ahau i toku ingoa ki tenei. I korero ano ranei raua i te whenua e kiia ana i roto i taua Riiri? ae. I pehea a raua kapu? I ki rana ko Moteo te waah i o hokona ana. I riro mai ano he moni ki a koe? kahore. Kahore he moni i au i taua ra, a moroki noa nei, he taonga anake nga mea i au. A i taua wa i tuhituhia ano ranei e koe to ingoa ki tetahi atu Riiri? I tuhituhi ahau i nga pukapuka i maua mai e raua kia au. ( I hoatu ano te pukapuka o taua hoko kia kite a Reewi,) koia na te ingoa i tuhituhia e koe ki tena Riiri? ae. I tuhituhia ano e koe to ingoa ki tena i taua ra ano? ae. A i tuhituhia ano e koe to ingoa ki tetahi Riiri, a ko taua Riiri nga korero o te tikanga e utu ai a Tatana i nga moni mo te whenua? kahore. I whakamaramatia ano e To Hemara ki a koe nga tikanga o taua Riiri? kahore i whakamaramatia e ia. I te wa i whakaae ai ahau kia tuhituhi ahau i taku ingoa, homai ana e iu tetahi pukapuka, a ki mai ana, ko koe me tuhituhi i konei, a i mea atu aia ki tetahi o maua, me tuhituhi koe i kona. I mohio ano koe, kua pau a Ngatahira ki roto i nga korero o taua Riiri? kahore ahau i mohio. I kapea taua whenua ma nga Maori. I penatia te whakamarama o nga korero ki a koe? ae. I pena ano. E motu ke ana a Ngatahira i Moteo. Ka mea a Te Wirihena kaua e uia e koe, kia whakahe ano te tangata na, i etuhi ano o ana kupu, kua oti nei ano te korero e ia. Kua mea pu ano aia, kahoro a Ngatahira i motu ke i Moteo. Ka mea Te Tiati, e mea ana ahau, he patai ako tena patai. Engari me ui e koe, mehemea i matauria e ia [unclear: toau] patai o mua, i utua mai ra hoki e ia. Uia e koe, ko cheu nga rohe o Moteo? uia ana a Reewi. Ko ehea nga rohe o Moteo? ka ui a Reewi, kia Ihata. E ui mui ana koe i te rohe tauwehe o Ngatahira o Moteo? ka ki atu a Te Ihata, ae. He rohe tauwehe ano kei waenganui o Ngatahira o Moteo? ka ki atu a Reewi? ae. Ko to taiepa a Paratiweti, te rohe weho o Ngatahira o Moteo.

Ka uia a Reewi o To Wirihana. E mohio ana koe ki te reo Pakeha? kahore. No nahea i kitea ai e koe nga tikanga o te moketo? no muri iho o te hokinga o Tatana raua ko Te Hemara, [unclear: ka-ki] mai nga tangata e matau ana ki taua mea, kua tuhituhi ahau i taku ingoa ki te pukapuka mokete. Oti e mea mai ana ano koe, kihai i whakamaoritia te Riiri e Te Hemara? I mutu taana korero i te wa i pau ai i a ia te korero ko tetuhi waahi [unclear: anake.] A i te tuarua o ana hokinga mai, [unclear: kilist] rawa i korero aia i te pukapuka, he mea whakamarama kau e ia. He moni ano aau kei a Tatana? kahore. Kua mea atu ahau ki a ia, a e mea mui ana aia kua pau aua moni, a kua mutu taku tono ki a ia. E mahara ana koe ki te Komihana i whakawa i nga whenua o konei? ae. I korero ano koe mo Ngatahira? kahore. Kahore ahau i uia, ki to mohio he pehea te waahi o Moteo i a koe ake? kotahi mano eka. He pehea te rahi o nga moni o te Reti i a koe? i a au tetahi o te moni Reti o te tau mutunga e £50 i a au. I a Paora nga moni, a i pau i a ia, kahore ranei koe i ki ki te Komihana, he kotahi ano tekau pauna moni i homai e Paora ki a koe? he tika tena no mua tena.

Ka uia ano a Reewi e Te Tupata. I ki koe kahore he kupu a Te [unclear: Komihaun] mo Ngatahira? Kahore kau a ratou kupu. I mohio ano koe, e ki ana a Tatana nana a Ngatahira? Kahore a Tatana kupu i reira, kaua taua waahi. Kahore ana ki mai kia au. A no muri o te mahi o Te Komihana i mohio ai koe, e mea ana a Tatana nana a Ngatahira? Kahore kau ana kupu ki au mo taua waahi. I tango taonga ano koe i a Tatana i muri iho o te ra i tuhituhia ai e koe to ingoa ki te Riire? ae. Otira kahore he moni i au. E hia nga utu o nga taonga i a koe? kahore ano he Pire homai e ia ki au. I hoatu Pire ano ranei aia ki a koe mo o [unclear: natna] I aia? Mehemea I homai Pire ai ki au, penei e mohio ana ahau. Otira i ki ano aia ki a koe kahore he moni i toe mau? I ki mai aia ki au, kahore he mea i toe hei homaitanga ki au. (Ka whakaaturia te pukapuka o nga tikanga o te hoko kia Reewi? I takoto ranei tenei Riiri ia koe, tiaki ai? Kahore. I maua ano e Tatana raua ko Te Hemara, nga pukapuka i tuhituhi ai koe i to ingoa, kia raua ano takoto ai? Ae.

Ka uia a Reewi e Te Tiati. I te mea kiano a Paratiweti i Riihi i te whenua nei, a i te mea kiano i Rauritia e te kai Ruuri, na wai i noho taua whenua katoa, a [unclear: Omaruuui], a Moteo, a Ngatahira? Na [unclear: Ngatihinepara], na Ngatinaho. He whenua papa tonu ara he raorao taua whenua? He waahi ke ano a Omarunui, he waahi ke ano a Moteo, ko te kainga nohoanga tangata i Moteo, kei waho tera o te karauna Karaati? page 9ne? Ko te kainga a Paora Kaiwhata. E mohio ana koe ki te whenua i Riihitia kia Paratiweti? ae. He whenua ano na Paora Kaiwhata, a ko Moteo tona ingoa, me tenu ano i roto i te Riihi a Paratiweti? Ko te rohe o te whenua, kei roto i te awa, a koia ra te tuuarai o te whenua a Paora Kaiwhata o te whenua a Te Paratiweti. I mua o te ra i Riihitia ai to whenua, a whakahua ai kontou ki Moteo, kei hea ona rohe? Kei te awa wai-maori tetahi rohe, [unclear: a] ko nga puke i tetahi taha: a ko nga puko i tenei taha te waahi e kiia ana ko Moteo. I nga ra kiano i tae mai te Pakeha, ko te hea te waahi i kiia ko Omarunui? He whenua ano a Omarunui e wehe ke aua, a kei a Nira raua ko Korohi tera. Koia ra te waahi i turia ai te whawhai, a ko tona ingoa o mua ko Omarunui i te wa kiano i tae mai he Pakeha. He tino rohe marama rawa ano ranei te tauarai o te papaku o Moteo, i te papaku o Omarunui? He rohe whakahua noa na te tangata, kahore ho awa wai, kahore he rohe tino marama, penei me te puke ranei, me te Kaweka ranei, Na Paora Kaiwhata a Omarunui? Na Paora Kaiwhata, na Paora Torotoro. E mohio ana ranei koe i te take i kiia ai i roto i te Karauna Karaati ko Omarunui te ingoa o taua whenua katoa? Kahore ranei he kainga e tata ana ki Kopnaron noona taua ingoa? He kainga ano kei reira, koia na te ingoa. E hara ranei a Ngatahira i te ingoa kainga, pera me Omarunui, me Takekoreroa. He waahi no Ngatahira, ko te waahi papaku o Moteo. Koia ra te waahi e kiia ana ko Ngatahira? Koia ra tatahi waahi o Moteo.

Ko Hare Ngawhakakapinga, oatitia ana, a uia ana e Te Ihatu, ko Te Hemara te kai-whak maori. He tarniti ahau na Paora Torotoro. I noho ano koe i aia i te wa e hanga ana te whare maana? ae. A i mua atu, a muri iho? ac. He nui nga moni e pau ana i a Paora te mahi i aua ra? kahore. E nui ana tana nama taonga i aua ra? kahore ahau i kite. E mohio ana ranei koe, i tango nui aia i te taonga i a Tatana? kahore ahau i kite. I kite rauei koe, he nui te rama waipiro me etahi atu mea i roto i te whare a Paora? kahore ahau i kite. He kiki ano ranei ta Paora? ae. I hono tonu tana eke i tana kiki, haereere ai? ae. I hoatu ki aia hei pera manna. He nui tana kai i te waipiro? Kahore aheu i mohio kitana haurangi waipiro i te wa i riro ai te kiki i aia. I etahi atu ra ranei? Kua kite ahan i aia i runga i te kiki e haurangi ana. E mohio ana koe ki te kainga, ki Kohupatiki? Naku tena kaingu. E mahara ana koe ki te haerenga atu o Tatana raua ko Te Hemara ki raira? ae. Kahore he korero mo tetahi pukapuka mokete? ae. Kowai atu ano etahi tangata i reira? He tini, ko Marara, ko Raihania, ko Pititi, i reira. He nui nga korero mo taua mokete? ae. I te wa i noho ai a Tatana i reira? ae. I korero ano a Paora Torotoro mo taua mokete i a Tatana i reira? ae. I korero ano aia i te tikanga o taua muhi? ae. I mea ano ranei aia i te mea ka moketetia nei cia? ae. He aha tanu, ka mokete? ko Moteo. (Ka hoatu te Riiri o taua mokete kia kite a Hare.) I tuhituhi ano koe i to ingou ki tena pukapuka, a he kai-titiro koe no taua pukapuka? ae. Ko taku ingoa tena. I rongo ano ranei koa i nga kupu o taua Riiri, i korerotia kia rougo koe? kahore. I korero ano ranei a Te Hemare i tetahi pukapuka ki te reo Maori? Kahore ahau i rongo atu ki aia e korero reo Maori ana aia i tetahi pukapuka. I korerotia ano ranei nga rohe i roto i te mekete, a i whakamaramatia kia Paora i taua takiwa? ae. I rongo koe i te korerotanga, me te whakamaramatanga o nga rohe? kahore. He aha oti koe i mohio ai i whakamaramatia kia Paora? kahore ahau i mohio i whakamaramatia ki aia. I mea koe i whakamaramatia kin Paora: I mohio koe, ko tehea whenua i korerotia e taua Riiri? ae, ko tahea? ko Moteo. I rongo ano ranei koe, i korerotia nga rohe, i te wa i tuhituhia ai nga ingoa o nga tangata ki taua Riiri? Kahore ahan i mohio, i whakahuatia nga rohe, heoi ano taku i rongo ai ko Moteo te whenua. Kowai i taua whenua e noho ana i ana ra? Ko te Pukeha ko Paratiweti. I to wa i rongo ai koe ka moketetia a Moteo. Ko tehea whenua taau i matau ai ka moketetia? ko Moteo. E mohio ana koe ki Ngatahira? ae. I mohio ano ranei koe ko Ngatahira tetahi waahi o Moteo ka moketetia nei? kahore.

Ka uia e Te Konipata. He tangata ano e noho ana i Moteo i te ra i mokotetia ai taua whenua? Ko Paora Kaiwhata. I tehea waahi o Moteo aia e noho ana? I waenganui o te waahi papako. He ingoa ano to taua waahi? Ko te ingoa nui ko Moteo, kahore ahau e mohio ki nga ingoa nonohi. Ko Ngatahita ranei? kahore. He waahi ke ano teru. I roto ranei i te Riihi a Paratiweti? kahore i waho. He tangata ke atu ano tanei i reira e noho ana? ko Paora anake. E mohio ana koe ki Kopuaroa? ae. I whakatete ano ranei koutou i tetahi waahi o taua whenua kia Niira? ae. Kahore ranei i wahia ta keete e kouton? ae. A i tamanatia koe? kahore. Kahore te Riti i tukua ki a koe? Kahore ahau e mohio. Kahore ranei he warati i tukua moou? Kahore ahau e mohio ki ena mea. Kahore he pukapuka i tukua ki a koe kia haere mai koe ki te kooti? I au tena Riti mo taku wahinga i te keeti. E [unclear: mohio] ana koe ki te wa i hokona ai a Moteo e Paora kia Tatan? kahore. Kahore koe i kite i te Riiri hokonga o taua whenua? kahore. A kahore o mohio i tahituhia ranei e koe tou ingoa ki taua Riiri? kahore. Heoi ano taku e mohio ai, ko nga mea i korerotia mai o Paora Torotoro ki au mo te moke e. E mahara aua koe I haere korua ko Paora Torotoro ki e whare o Tatana i etahi [unclear: mara] i muri iho o te tuhituhinga o nga ingoa ki te pukapuka o te mokete? kahore. Tena ka oati koe, kahoro koe i reira i te tuhituhinga o Paora i tana ingoa ki te pukapuka hoko o taua whenua? Kahore oko mohio i huere ahau ki te whare o Tatana. A i tukua ano e koutou Te Kopuaroa, [unclear: ahakoa] i whakatetea taua whenua e koutou, ia nei? Ko tatahi waahi anake. Kawai kei reira e noho ana i enei ra? Ko Peneli, he Pakeha. A he Maori ano kei reira? kahore.

Ka uia ano e To Tapata. He tini ranei nga tangata Maori e noho ana i Ngatahira i nga ra o te mokete? he [unclear: H] hia? E kore ahau e mohio, kihai i tauria. He tini kei reira i enei ra? ae. He tini nga tane, nga wahine nga tamariki. O te wa ano o te mok te? ae. A i mua noa atu ano hoki he tino kainga nohoanga kei reira.

Hohaia Te Hoata, a oaritia ana. Ka uia e Te Ihao ko Te Hemara te kai-whakamaori, kei hoa toou kaiaga, e noho ai koe? i Ngatahira. I noho koe i reira i te wa i Ruuri a ai taua whenua? ae. Nawai I Runri taua whenua? Na Te Erihana. Nawai i tohatehu nga rohe kia Te Erihana? na Paora ma. Na ratou katou katou i tohutohu nga roh kia Paratiweti, te waahi e Retia ana ki a ia me te waahi ano hoki e kipea ana ki waho o taua Riihi. I kororo auo karua ke Te Erihana i nga ra oona e Ruuriana i te whenua? ae. He aha nga korere? He kaumatna Maori, ko Wharerangi te ingoa, i kite ia Erihana e haere atu ana ki nga whare, a ka otna taua karoheke Maori. Ehare taan i te Rauri i te whenua, e Rauri ana koe i ega tangata, a hoki ana a Erihana ki te rohe. I tehea waahi o te whenua a Erihana, mea atu ai taua koroheke Maori i una kupu [unclear: ki] a ia? I te waahi e nohoia ana e nga Maori i Ngatahira. I te mea i tonoa a Erihana kia haere ke atu aia. I haere aia ki i ea? ki te waahi i whakatakutoria ai te rohe. I kite koe i a Erihana c Ruuri ana i te rohe tauweho i Moteo i Ngatahira? ae. I mohio koe kua Ruuritia a Ngatahira eia? kahore. E motu ke ana a Moteo i Ngatahira? ae. Kite mea ka whakahua ko i te ingoa nei i Moteo, e pau ana te whenua a Ngatahira ki roto ki taua ingoa? kahore. He kaweka to tauarai o Moteo o Ngatahira. He ahu to ingoa o taua kaweka? ko Mimi. E mamao atu ana taua kaweka, atu ano i tetahi pito o te rohe tanurai a Moteo o Ngatahira, a tao nou ki tetahi pito. Ko tetahi waahi anake runei a taua rohe? He kawaka roa e tae rawa ana ki te awa wai maori. Kua kite ranei koe i te Karauna Karaati o Moteo? No enei ra tata nei, kahore i mua atu, I pa ano koe ki te waahi o te mokete? kahore. I mohio ano ranei koe ki te hokonga? kahore. I te wa o te mekete, me ta hoko, i reirs ano koe e noho ana? ae. I tukua a Ngatahira kia koutou ko aua taugata? ae E hia tangata e noho ana i Ngatahira i te wa o te mokate? E rima takeu. E hia i te wa o te hoko? He pera ano. E mahara ana koe i whakapiritia te panui ki te keeti? ae, i kite ahau. I peheatia taua panui? He mea atu tango marire. I mea [unclear: atu] kaumatua kia heahaea, I mea atu ahau kauaka, me tohutohu e tateu hei titiro ma nga Pakeha, (ka whakaaruria taua pukapuka kia Hohaia a he mea maaka ki te rata "E" a he mea whakamaori nga kupu o taua panui e Te Waiti.) He kitenga naau i te panui nei, koia ra te tuatahi au i mohio ai e mea ana a Tatana naana a Ngatahira? ae. He mea ui e Te Konipata. E mahara ana koe i tea atu he reta a Tatana ki a koe i a Noema 1873? E mahara anu ahau ki taua rela kia au. Oti e mea ana ano koe, katahi nei ano koe ka rongo i te kupu mea a Tatana, naaua a Ngatahira?

Ka mea a Te Tapata, he patai he tene he mea hoki tona, k'a mohiotia nga kapu o to pukapuka e ngaro atu ana. A no to roanga o tenei tautoho a nga Roia, meinga ana, kia haere ano to patai.

Kei hea taua reta a Tatana ki a koe? Kua ngaro. He aha nga kupu o roto i taua reta?

page 10

Ka mea a Te Tapata, e he ana enei patai, no te mea, kahore nga Roia a Tatana i whakaatu ki nga Roia a paora ma, e porei te patai a ratou ki nga Maori. A no to roanga o te [unclear: tenei] o nga Roia. Ka mea a Te Tapata, e pai ana kia aia aua patai. Otira he tikanga he taua tikanga ki tana mohio.

Ka uia ano a Hohaia e Te Konipata. He pehea nga kapa i roto i tana reta? kua wareware i a an nga korero o taua reta. I whakahua ano ranei ki Ngatahira? ki taku mohio i wakahua ano. I whakaaturia ano e koe taua reta ki te tangata? ae. Kia Hoora, ki tetahi atu. E mahara ana ranei [unclear: kae] ki nga kapu i whakahua ki Ngatahira? kahore. Otira i taku haereuga mai ki te taore nei. I ki a kupu mai a Tatana kia au, naana a Ngatahira. No nahea rawa tena no nahea te reta i tae atu ai ki a koe? e roa pea [unclear: marana]. I pena ano te roa? kihai koe i haere mai ki te taone nei. He mea naau no te taenga atu o taua reta ki a koe? kahore. I haere noa mai ahau. Kahore koe e mabara, i kite koe i a Tatana mo tana reta, i mari tata iho o te taenga atu o taua reta ki a koe? kahore ahau e mohio i te roa i muri iho. E mahara ana koe i te katikatinga hipi i te Poraiti mo Peneti i te tau 1873, ac, kihai ranei koe i kite i a Tatana i taua wa i roto i tana Toa i Nepia? a i mea ata koe. I haere mai koe kia korero korua mo taua reta? Naana aua kupu ki au i taku haereaga mai ki te taone, i mea a Tatana, e mea ana ahau kia whiaa aku kau ki Ngatahira, ka mea atu ahan, kahore ahau e mohio naau a Ngatahira. (Ka ui te Tiati, na [unclear: mna] atu tena o te ra i whakapiritia ai te panui ki te keeti? ue.) A i pehen atu koe? I mea atu ahau, e kore ahau e whakaae kia haere o kau ki Ngatahira. Ka mea mai a Tatana, naaku teua whenua, ka mea atu ahau kahore, ehara i a koe. (Ka ni ano te Tiati. I mea atu ano a Tatana i te take i riro ai te whenua i aia? no mari iho. I pouri ahau mo taua karero.) No muri iho tenei i te ra i piri ai te panai ki te pou o te keeti? ae. No te ra i haere mai ai a Tatana ki Ngatahira, no reira matou katoa i rongo ai i te take oona i ki ai naana a Ngatahira.) Kihai koe i haere i taua ra, korua ko Tataua, ki te Tari tiak. Karauna Karnati? ae. I whakaaturia e Tatana te Karauna Karaati kia au i reira. A i whakaata ano aia i tetahi mea a Paora Torotoro? I whakaatu ano aia i tetahi mea a raua ko Paora Torotoro. I mea atu ahau kahore aku matau ki tena.

Ka aia ano a Hohaia e Te Tapata, I mea atu koa ki te Roia kia Konipata, i tae atu he reta a Tatana kia koe? ae. Ho roa ranei, a no muri noa mai ka piri te panui ki te keeti? E kore ahau e mohio ki te roa i mua atu. I whakaaturia e Tatana tetahi Riiri mekete kia kor, i te ra i haere ai koe ki te Tari tiaki Karauna Karaati? ae. He Riiri penai ranei me tanei, he pukapuka ranei? I roto i te pukapuka. I korerotia ranei e koe nga kupu i roto i tana pukapuka? titiro kau atu ahau. A i mea atu koe kia Tatana kahore koe i mohio ki taua mokete, mo te whenua i pa ai koe? ae. He maunga kei Mimi? ae. He maunga tiketake? ae. E ahu ana te maro o te kaweka o tana puke ki Pakahorerou? E piko ana taua kaw kaki te Kopuaroa, ki Pakahoreroa, a i Aropana, he rapo ka maro atu taua kaweka i reira a tae noa ki Tataekuri, (katahi ka tohutohu aia, taua kai whaaki korero, i taua rehe, he mea whakaahua ki te tuketuke o tana ringa te ahua piko o taua rohe). A koia na te ahua, a e wehe ke ana a Ngatahira i Moteo, he kaweka te mea tauarai o aua whenua atu ano i Kopuaroa a tae noa ki Pakahoreroa? ae. A ko te rohe o te Riihi a Paratiweti i haere i runga i te kaka o taua hiwi? I te kaekao o taua pake, ko te re o i roto i te waahi i nga Maori, ko te puke, i roto te waahi i a Paratiweti? ae. No mua atu ranei, no muri iho ranei, o te waruhanga o nga Hipi a Paratiweti i tae atu ai taua reta kia koe? E te wa ka tata te mutu te waruwaru i ane Hipi. He pehea te roa o te kainga o Peneti i Nepia? Te kau ma wha maero. I haere tonu mai koe ki Nepia i te ra ano i [unclear: meatu] ai a Reta ki a koe, no muri iho rahi? No muri iho. He pehea te roa i muri iho? E rua pea wiki. A no muri iho ka haere atu a Tatana ki Ng tahira, korerotia ana eia nga take i ki ai aia, nana a Ngatahira? ae. He pehea te roa ou i kite ai koe i a Tatana, ka tae atu aia ki Ngatahira.

No muri iho o te taenga ake o te reta ki au, ka whakatarea te panui ki te koeti, a no muri i tena ka haera ake a Tatana ka korero ki nga Maori i nga take ona i mea ai nana a Ngatahira.

Ka mea a Te Tapata, i te mea ki ano i whakaotia tenei whakawa ka mea atu aia kia Tataua ma, kia homai te Riihi kia Paratiweti ki te mea e kore [unclear: raeon] a Tatana ma e whakaae ki tenei teno, heoi ra ka tikina i te kapa o taua Riihi. No te mea kua rire a Paratiweti, ki Tawahi.

Ka mea a Te Wieihana, e he ana i aia taua tono.

Ka mea atu a Te Tapata. E ki ana Te Tare mo nga Karauna Karaati ki te mea, e kore e taea te tino Karauna Karaati, e pai ana kia tikinu ko tetahi kape tauira o tana pukapuka, a he tika kia tirohia nga kupu o taua tauira hei mahi te whakawa. A ko Tatana te tiuo tangata tika, kia ia taua Riiri takoto ai.

Ka mea Te Tiati, kahore kau he take e tohea ai taua Riihi, no te mea kna pono noa atu nga kupu o taua Riihi.

Ka mea a Te Tapata, ka tono ata i te kape tauira o te pukapuka a Tatana i tuhituhi ai kia taua whenua, e Te Ture tuku i taua whenua.

Ka mea Te Tiati, mehemea kua tae te pukapuka tono a Tatana mo taua whenua, tena pea, kei reira tahi ano taua Riiri kei te Tari Tiaki Karauna Karaati.

Ko Eruera Moa (ka tetahi o Te Huuri Oatitia ana, ka pataia e Te Tapata. Ko ahau te Tumuaki o te Peeke Unana o Atareria i Nepia. Kei au etahi pukapuka e tiaki ana. Otiia, kahore aku mohio kei roto I aua pukapuka te Riihi kia Paratiweti. Otira, ka rapua e ahau a ki te mea ka kitea, ka maua mai e ahau. Ka hoatu e Te Tapata ki te Kooti te tauira o te pukapuka a Tatana, kia mahia taua whenua, e Te Ture tuku whenua, o te 15. Hanueri 1874. A i roto i taua pukapuka, e ki ana, 163 eka o taue whenua, ko te utu mo taua wahi, £ 1200, pauna mori, a heoi ra ano ona atu. A e mohio ana e Hohaia me etahi atu tangata Maori. Ko o ratou ingoa kahore e mohiotia. Otiia he noho noa iho ia ratou i reira, a ko taua whenua kei roto i te pukapuka o te hoko a Tatana taua whenua. A hoatu ana ano e Te Tapata te pukapuka a Te Paratiweti ki taua Ture taku whenua, mo te toenga ano o taua whenua, ko te marama o Akuhata tenei, me te tau 1873.

Ka mea a Tapata, ka tono aia kia homai nga pukapuka kauta a Tatana kia kite aia; kua tae hoki tana tono kia Tatana kia homai aua pukapuka.

Ka mea a Te Wirihana. E he ana i aia taua tono, no te mea, kihai i puta taua tono i etahi atu ra, kia noho mohio ai ratou, i te mea hoki no taua ra nei ano no te ata taua tono tonoa ai, i te wa i puare ai te Kooti. A e waru nga maero te matara o Tatana i noho ai i te Taone o Nepia.

Ka mea a Te Tapata, ki te mea e kore aua pukapuka o nga kauta e homai penei, maaua e ki nga korero, e puta ai nga kupu i tuhituhia o aua kauta i roto i ana pukapuka. E puta taua kupu ai ia Hone Hini, no te mea koia Te Roia a Paora Torotora, a kua kite a a i aua pukapuka, i nga ra i tu ai Te kornihaua whakawa i Nepia i whakawakia ai nga whenua o nga Kornihaua. A ko nga tino korero o ana kauta kua taia i roto i nga korero e taia ana mo Te Paremata. He tika pu ano kia tonea aua kauta kia homai, no te mea, e puta nga korero mo nga mahi a Paora ma i roto i nga kupu e uia e tenei whakawa.

Ka mea a Te Wirihana. He mea atu taana kia roa kau koa nga ra, kia taea ai aua pukapuka, kia riro mai ai ki te whakawa nei. E mea ana aia a Te wirihaua, he aha ra te take i kiia ai aua pukapuka kauta kia homai ki taua whakawa nei, iua h ki kahore kau he kupu o roto o nga take korero mo te whakawa nei mo pukapuka kauta.

Ka mea Te Tiati, ki taana titiro, me whakaae pea he ra kia Tatana, kia taea mai ai aua pukapuka.

Ka mea a Tatana, e whita maero ona e noho ai i te Taone o Nepia, a katahi ano aia [unclear: konoho] i rote i te whare, e noho nei aia, [unclear: kahora] ano i ata takato tika ana tapu tapa i roto i taua whare, na reira aia i ki at, e pan pea te ra kotahi e rapu ai aia i aua pukapuka ka ka kitea ai.

Ka mea a Te Tapata, ki te mea, e pai ana a Tatana ki te tika o nga korero o nga tino take o roto i taua pukapuka kauta, kaa taia ki nga korero o Te Paremata, penai e kare ahau e tohe tonu kia tikina aua pukapuka.

Ka mea a Te Wirihana, me whakaae nga korero a Te Hiana. Ka mea a Te Tapeta, kahore, ko nga kupu o roto o nga korero o te pukapuka a Tatana, he mea mahi ana kupu e Te Wati, a ko Te Wati a kiia e nga Komihana kia mahia e ai aua korero, a he tangata ke noa atu aia a Te Wati.

page 11

Ka mea a Wirihana, te tuke i whakahe ai matou ki taua pukapuka i mahia e Te Wati, he tini no nga korero kihui i mutu nga korero e rapua e tenei whakawa.

Ka mea a Te Tapata, mehemea e whakahe ana te taha kia Tatana ki nga karero o te pukapuka i mahia e Te Wati, heoi ra me tiki i nga pukapuka a Tatana, Heoi ana ta matou e rapu nei ko aua pukapuka kia kiten mai ki tenei whakawa, ma reira e oti ai a matou kupu e whakatakoto ai ki te aroaro o Te Kooti nei.

Ka mea Te Tiati, ki taka mohio me matu pea te whakawa, kia tikina ai nga pukapuka a Tatana ka whakawa ai uno tue-ou. I mea ano ahau e tao mai aua pukapuka ki konei.

Ka mea a Te Wirihana, kahore kau ho kupa mo aua kauta, i roto i nga kupu i takea ai tenei whakawa.

Ka mea a Te Tapata, he pukapuka korero i nga take o te hoko whenua ko taua Riiri kihai i tuhitnhia ki roto ki aga pukapuka tie ki i nga korero Karauna Karaati e Te Kawanatanga nga a ko taua Riiri, kahore e homai e Tatana, ki te hunga tika hei ti, ki mo taua tu pukapuka. A e ki anu etahi o nga kapu o taun Riiri kia puta he utu, otiia ka aua utu kahore rawa nei i i pata a moni. A meinga ana ko aua uta, i kiia ai i roto i taua pukapuka, he mea utu ki te taonga, a koia ko Te Tapata, e rapu ana i nga kupu e marama ai te korero mo aua taonga, ara, i peheatia te utu. A kahore ano nga kupu o taua Riiri i whakahengia a ki te mea ki whakane a Tatana, ki te taka o te pukapuka i mahia e Ta Wati, penei e mutu tata, te rapurapu, me te hoha ki te tiki i nga pukapuka e nga kauta a Tatana. Mehemea e ki ana a Tatana, kahore i tika te pukapuka a Te Wati i mahi ai, i hea aia te pena ai i nga ra i whakawa ai Te Komihana.

Ka mea a Te Wirihana, e whakaae ana aia kia tukua mai te pukapuka a Te Wati i mahi ai, kia mahia aua kupu e te whakawa nei. Otiia, me whakaae ano hoki a Te Tapata ma kia korero a Tatana mo aua korero i mahia e Te Wati, kia tino maratna ai. Ka kawea mai taua pukapuka a Te Wati koia ko te pukapuka 5, he pukapuka apiti ki aga korero o te Whakawa o Te Kumihana, mo nga whenua Maoui i mahia i te tau 1873. i Nepia.

Ka mea a Te Wirihana, i aua korero tataku i nga kapu mo te taha kia Tatana. E kore e roa taka korero kia koutou e te Huuri, no te mea, kua tino marama nga take o te whakawa nei i a Te Tapata te korero kia koutou. Otira he tino [unclear: krign] kei roto kei nga take nui, nga take o te mea e mahia nei, koia ahau i mea ai me korero ano ahau i aku kupu, a taihoa ano ahau e hoki mai ano ki te tataku i nga korero e korero ai o maton [unclear: kai-whaiki] korero kia kontou. Kanui ano te tika o nga korero a Te Tapata, me te tika ano e tana whakahaere i nga take i kiia ai e ratou kia whakawakia. Otira ka tino whaka maramatia aia kia ratou tenei kupu. Ko te he e kiia nei, a e rapua nei e Te Tapata ma, kia wah katikaina, waihoki ko etahi tini he pena ana, i ahu mai aua he i nga Ture, a me te mahi nga hetunga anu e nga kai-whakahaere i nga Ture, a tena pea te Hauri te ki na, i muri iho o ta ratou rongonga i nga korero kua korerotia ki te aroaro n tenei whakawa, he tika ano te kupu a nga kai-tono o ten i whakawa, no te mea, e eke ana kia ratau te he, e kiia nei e ratou. He tika ano ia nei nga kupu a Te Tiati o te Komihana i whakawakia ai nga whenue o Haaku Pei i te tau 1873, i penei hoki aua kupu a taua Tiati "Kahore kau aku kupu whakakahore i te ki a nga Maori o Haaku Pei, i te mate kua pa kia ratou, mo a ratou whenue." A nei ano etahi kupu ano a taua Tiati; "Ko aua he nei, i ahu mai i roto i nga mahi i mahia ki te tikanga o te Ture Whakawa Whenua Maori, a i roto auo hoki nga mahinga a te Kooti Whakawa Whenue Maori." A i mea ano aia, ki te mea ka mahia houtia nga mea e kore ai aua he, penei pea, ma reira o tino he rawa ai. Ko nga korero a Te Erihana te kai-ruuri whenua, ma aaua kupu ka ruturu ai te ki, i mea pu ano aga Maori, kia waiho taua whenua hei whenue whakatapu ma nga Maori, a he tika ano hoki kia waiho taua whenue hei tupu ma nga Maori. A koia ia tetahi o nga mahi i puta ai he he i roto i nga mahinga o nga Turo whakawa mo nga Whenua Maori. He taka ano te take i mahia ai taua Ture hei Ture, ura, he meu kia tau pu ano te mana o te whenua ki ia tangata, ki ia tangata Maori, a hei muri o tera ka [unclear: taka] ai to hoko a aua Maori i a ratou whenua. Otira, i pehea to mahi o taua Kooti mo te whenua e whakawakia nei e tatou. I kiia te kupu ki nga Maori no ratou taua whenue, kia puta ratou ki waho o te Kooti, a kia whiriwhiria e ratou etahi tangata kia rau, mo raua nga ingoa ki roto ki te Karauna Karaati, he tino mahi hou tanei, a kahore kau he tanira mo tana mahi i mua atu. A kahore i tuhituhia [unclear: nua] korero i in ai raua anake mo te Karauna Karaati, a ki ta raua whakaaaro na raua ake ano laua whenua, a i mahi raua i a raua mahi auo, ko raua anake ana nga tangata pu ake o taua whenua, He tika ano te mate o etahi o nga tangata no ratou taua whenua, otira kahore he mahi i mahia, e tau ai he he kia Tatana. I mea hoki a Tatana, naaua taua whenue, a he mea Karauna Karaati, a hore rowa he mea e rougo ai aia, a e akana ai aia, mo te he e tau ana ki taua whenua, i te men hoki, kahore i ata mahia tikatia etahi o nga mahi mo taua whenua, a he tika ano kia pupuri tonu a Tatana i te mana o te whenua, i mau ai ki aia o taua Karauna Karaati, E kore e ngaro ki te titiro a te Haari, tetahi ara ano e puta ai he mahi mo taua mea nei. Ki te mea ka riro te whenua e whakawakia nei ki nga Maori, penei, he tini noa atu nga whenue penei ano hei mahi ano ma te whakawa Inaheki, ki te mea ka ki nga Maori, mo etahi whenua Karauna Karaati, i ta ratou mahinga i era, kahore a ratou whakaaro, i mea kia pau tetahi waahi whenua ki taua Karaati, a, e tini nou atu nga Maori hei tautoko i taua kupu a ratou, a ko te mutunga o tena tu mahi, he pehea ranei tona otinga. Kahoro ana whakaaro kia korero aia i te tika o te mahi a Tatana, otiia e mea ana aia e hara tenei i te mahi kino, no te mea, e mohiotia ana te ara o te whakaaro, a te Pakeha tino mohio mo tana hou Maori, i te mea he kaare taua Maori, a e rupu taua Pakeha, kia pata ki aia nga nui o ta raua mahi. Ko nga kai-hanga Ture te hunga hei whakahe, auaka taua hoa a Tatana. Ko te ki e kiia nei i riro pohehe taua whenua. E kore taua kupu e pono, ao te mea, kahore he tino kupu e ranu mo tenei. Ko te Riihi i mahia i te tuaahi, ko te 163 eka, kihai i pau ki roto ki tera Riihi. Otiia ko te mokete a Tatana i pau katoa te whenua ki tera, a, ia Tatana i tuku taua whenua katoa kia Paratiweti, ke te 163 eka anake taana i popuri ai ki aia. A ko te tino kupu tenei e patei ai, He mea mahi tu-a tahae e Tatana te Riiri o te hoko, me tana mohia ano, kahare he whakaaro o tana hoko kia riro katoa taua whenua ki aia. A ko tetahi o nga kai whank korero o te taha, na ratou i karanga tenei whakawa, a ko taua kai-whaaki korero i karangatia ai he mea kia peno ai taua ki kahore he mea kia hokona katoatia taua whenua, a ko taua kai korero, i whakawakia aia i mua, mo tana korero teka, ahakoa kihai i tan te kupu o te whakawa ki aia, otiia ki ta ma whakaaro, e kore e tika kia whakaponhia aaua korero. A, ki te mea ka kapea te korero a Paora, heoi ra, e kore rawn e tu te korero mo tenei whakawa. Ko te Riiri, he mea mahi tena ki nga tikanga katoa, e tikanga ai te mahi mo tena, a e kore e tika kia mahi take kore, he mahi e he ai taua i iiri. Ka karanga aia i a Tatana, no te mea koia te tangata naana i mahi aua mahi, me te kai whakamaori, no te mea k aia te tangata mohia ki te korero i nga korero o taua mahi, a maana nga kupu e marama ai, ki nga pukapuka, he mea aia korero, a he mea ata whakamaranu, i mua atu o te wa i tahituhia ai nga ingoa ki aua pukapuka Ko nga kai-whaaki korero i karangatia e tera taka, na ratou tahi te ahua o taua whakawa. A he pono ano ko Ta aua te tino tangata e pa ana ki nga tikanga o taua whakawa, otiia e kore e tika aua kupu ki te kai whakamaori, no te mea he Apiaa aia no te tino Kawanatanga. E kore e tau te kupu a te Hunii, kia riro te whenue i a Paora ma, i te mea hoki, ki te mea, ka pena he tikanga ki taua whakataunga; Ano e penei ana, ko Tatana, ko te kai-whakamaori, i tino mahi he raua.

Ka mea a Te Tapata, kia haere a Te Hemara te kai whakamaori, ki waho o Te Kooti i te wa e aiuia ai a Tatana.

Ka mea a Te Wirihana, kahore a Te Hemara i roto i te Kooti. Otira i te wa i niuia ai nga korero n Paora me, i hono tonu te hokiheki mai a nga Maori ki te Kooti, ka mea a Te Tapata, kahore i pata he kapu ma Te Wirihana kia ratou.

Catiatia ana a Pererika Tatana, a aiaia ana e Te Kanipata, ka mea a Tatuna, He Tangata mahi paama ahau e noho aua ahua i Panitana, e whitu maero te matara atu i te Taone nei, ka whitu aku marama i noho ai i riera. I te tan 1868, He kuitiaki To ahau i Nepia. E mohio ana ahua kia Paora Torotoro, tetahi o nga tangata na raua i tono tenei whakawa, i mahi hoko ano ahau ki aia mua a u o te marama o Oketopa, 1868. I hoko taonga aia i au. E mohio ana ano hoki ahau kia Reewi Haukore tetahi ano o aua tangata na raua i tono tenei whakawa. Kahore anna nama ki au i taua takiwa. No te 5 o Oketopa 1868, i tuhituhi ai a Paora raua ko Reewi i te Riiri mokate (hoatuana taua Riiri kia kite a Tataua.) He mokete taua mokete page 12mo nga moni £500 a he moni nama aua mea, kua tiuo riro atu; me etahi taonga atu ano kia nama ano, ko nga take o te mokete koia enei. I nga ra tuatahi o te u. arama o Oketopa i te mea kiano i tuhituhia nga ingoa ki te mokete. I kite ahan i a Paora Torotoro i roto i taku toa, a korero ana ahau ki aia mo aana nama ki au, no te mea hoki kua tae aua nama ki te £150, a he roa noa atu etahi o aua taonga i nama ai eia. I mea atu ahau ki aia, hei ahea koe ka utu ai i au, ka mea mai kia riro mai ra ano nga moni Reti a Paratiweti, i te marama o Hannere. A i korero ano aia ki au kua tae aia kia Paratiweti, ki te tono moni o te Reti hei utu mo to hanganga o tetahi whare ma Paora, i te Kohuputiki. A kihai i homai e Paratiweti, i ki mai aia, taihoa kia tae ki te ra e tika ai aua moni ka hoatu ai. I mea atu ahau, he whare pehea taau e korero na, a no taana korero tanga mai kia au, i mea ahau, kia toru kia whe pea ran pauan moni hei utu mo taua tu whare. I mea aia ki au, maaku e hoatn he moni ki a in, kahore hoki e homai e paratiweti Ko te kupu tuatahi mo te mokete e kiia nei naaku taua kupu tuatahi he he, ehara ia au taua kupu. I mea atu ahau ki a ia, me whakaaro e au. I ui atu ahau ki a ia, mehemea he mokete ranei ta Paratiweti ta tetahi atu tangata ranei i taua whenua, ka mea mai aia kahore, ko te whenua e uia nei e au ko Omarunui. A e mohiotia ana taua whenua e Retia ana e Paratiweti, i mea atu ahau kia Paora, kia rua kia toru ra ka utua o ahau taua patai mo nga moni mo taua whare, heoi nei a maua korero i taua takiwa. No muri tata iho ka haere maua ko Te Hemara ki te kainga o Paora, te take o taku haere, he mea naaku kia korero ano ahau mo nga moni e tono nei a Paora kia [unclear: hate] ahau, a kia marama ai ano hoki nga tikanga mo aua moni. I te korero tuatahi a maua i whakahua a Paora i nga ingoa o etahi whenua hei nama ki an mo ana moni. I whakahua ano aia i te whenua i Petani, me Omarunui ano hoki. Ko te kupu mo Omarunui a Paora i whakahua ai, ko te whenua a Paratiweti, a i whakahua auo aia i Ohikakarewa. Te ra i haere atu ai ahau ki te kawe i te mokete, ko te 5 o Oketopa, a i tutaki maua i a Paora i te Kohupatiki, ko tana kainga hoki tera. Ki taku mohio i rokohanga atu e maua e noho [unclear: ana] i roto i tana whare, kahore aku mahara, ko wai ranei i reira ia maua e korero ana. Ko Hare i reira i te mutunga o nga korero, a [unclear: kite] aia i te tuhituhinga o nga ingoa ki te Riiri. Ho Maori ano i tetahi tuatanga o te whare, otiia ki taku mohio, kahore kau he Maori i te waahi i a matou Kahore aka mahara, i au ranei, i a Te Hemara ranei te pukapuka Riiri. I haere atu maua ki reira, a i haere tuhi ano maua, kihai i mara ra ke. No te 12 ranei, no te 1 ranei o te taima i tae atu ai maua ki reira, na Paora te kupu tuatahi. I mea aia e mea ana ahau i haere mai korua mo te mea i korero ra tatou. Kua tao aku tau i noho ai i tenei whenua ki te 18, a e ahua mohio iti ana ahau ki te reo Maori, ka mea atu ahau kia Paora, ae, a e haere mai a Te Hemara ki te [unclear: whkumarama], a ki te mahi i nga tikanga, ka mea atu ahau, e pai ana ahau kia hoatn he moni maana. Otiia me nama a Omarunui ki an, kia pai ai te tau o aku moni. Ka ui mai aia, mehemea he pukapuka a mana, ka mea atu a Te Hemara ae, ka maunu te Riiri i a Te Hemara, a whakamaramatia ana, me te whakamaori ano hoki e Te Hemara. I pau katoa nga kupu o te pukapuka whakamaoritanga o taua Riiri te korero e Te Hemara. He mea mahi hoki taua whakamaoritanga eia ki a maua, kiano i haere mai i te Taone. E mea ana ahau i reira ano a Hure i te wa i korero ai a Te Hemara i taua pukapuka reo Maori, kahore aia i rongo i nga korero katoa, i hokihoki mai aia, ki taku mohio kahore kau he tangata ke atu. Ki taku mohio e puare ana te tatau o tetahi tuatanga o te whare, a he tini nga. Maori i roto i taua waahi. I te mea kahore ano a Paora i tuhituhi noa i tana ingoa ki te Riiri, kua whakaaturia e maua te ahua o te whare ki aia, mea atu ai maua kia £350 nga moni hei utu mo te hanganga o taua whare. Otira he nui nou atu i era nga moni i utua ai taua whare, mutu tata ano ta matou korero mo taua whare, hoatu ana e ahau te pukapuka ki aia, Ko nga kupu o taua pukapuka, he mea maka e utu nga moni mo te hanganga o taua whare. I te mea kahore ano aia i tuhituhi noa i tana ingoa, ka mea atu a Te Hemara. He patai ano ranei ta Paora kia whakamaramatia atu ano ranei etahi tikanga, ka mea mai aia, kahore e [unclear: mohiotia] ana eia, a ki [unclear: taka titiro] he tika tana kupu. I tuhituhi aia i tana ingoa ki taua Riiri, a ko nga kai titiro ko tana tana ko Hare, a ko Te Hemara, ka haere atu matou ki te Kohupatiki, a ahu ana ta maua haere ki te Waiohiki, e wha pea maero te roa. I haere maua kia kite i a Reewi Haukore. Koia hoki tetahi o nga tangata nona te ingoa i roto i te Karauna Karaati. He hoiho a maua i haere atu ai ki reira, I te Waiohiki a Reewi me etahi atu Maori koroheke; I rongo i a matou korero ko Reewi, I mea atu maua, i haero mai maua kia tuhituhi aia i tana ingoa ki te mokete a Paora i tuhituhi ai mo Omarunui. I aua ra kahore he nama a Reewi i au, ka timata te korero a Te Hemara, me te whakamarama i taua Riiri, ka mea a u a Reewi. Kua tuhituhi a Paora i tona ingoa, a kei te tika, inahoki tona ingoa. Otira karero tonu a Te Hemara, a pau noa nga kupu o taua pukapuka. Ko te reo whakamaoritanga o taua Riiri tana i korero ai, a i whakaaturia ano te mapi ki a Reewi. Kahore he kupu a Reewi mona, kahore ano i tango nama i au. I mea aia, he iti rawa nei te mea i puta ki aia o te mahi kia Paratiweti, a ko nga moni i aia o roto i nga tau e toru, kotahi ano tekau pauna. I mea aia ki au, e kore ranei ahau e pai kia nama kakahu aia i au, a i etahi atu mea a pai ai aia. E hura a Reewi i te tangata manmau moni, ka mea atu ahau ki aia, e pai ana ahau, otiia me korero aia kia Paora, kia kore ai he tau [unclear: ttohe] a raua, kua kite ano a Paoro raua ko Reewi i te mapi. A kahore kau a raua mea kia toe tetahi waahi o taua whenua hei tapu mauga Maori o [unclear: roto o taua mokete]. I nga ra i muri i iho o tenei, ka nama a Paora i nga taonga i au, ka [unclear: tiata] pu ano i taua ra te whare ma Paora. Naku hoki i mahi nga tikanga kia Te Rinihi te kai hanga whare. A e mea ana ahau, e rua, ranei e toru ranei nga marama o taua whare i [unclear: hangoa ai]. I whakapai a Paora ki taua whare i te otinga o te hanga. I etahi marama atu tuhituhi ana auo a Paora [unclear: raua ko] Reewi i te Riiri hoko mo Omarunui (hoatu ana taua Riiri kia kite a Tatana, mea ana aia, koia na taua Riiri.) Kua tino nui rawa to nama, a Paora i au, a kua puta ke atu nga utu o [unclear: aua nama], i te utu o te whenua i taunaliatia ki au mo aua nama, a Mache 1860, kua tae aua nama ki enei £1200 pauna. He [unclear: kauta] ano ta Reewi. Otiia kahore aku mahara e hia ranei nga moni o taana nama, otira huihui katoa £259 pea nga pauna. I hoatu moni ano ahau kia Paora hei hoko kai maana, haunga [unclear: anga] moni i utua e ahau mo te hunganga o te whare ma Paora. He tini aku kiianga atu kia paora mo aana nama, a i utu ano aia i etahi moni ki an a £20 pea e £30 ranei ana i utu ai. A i te timatanga o te marama o Maehe i mea a Paora kia whakanuia nga utu mo te mokete, me hoko ranei te whenua, kotahi pea wiki i muri iho o tenei korero, ka tuhituhia te Riiri o te hoko. I mea atu ahau ki aia, [unclear: ahakoa] whakanuia e ahau te mokete, e kare e iti iho nga utu o te nama i taua mahi, a ka timata i konei ta maua korero mo te hoko mo taua whenua. Ka Omarunui tonu taka ingoa e whakahua ai mo taua whenua, otira kei etahi wa ka [unclear: kia taua] whenua e nga Maori ko Moteo te ingoa, i etahi wa, a ko Omarunui i etahi wa, a he mea ano ka kiia ko te whenua a Paratiweti. Kahore aku mahara ki te ingoa mo taua whenua i kiia ai i nga ra i korerotia ai te hoko, otira e mea ana taku whakaaro ko Omarunui. Kahore ahau i rongo i aua ra kia kiia te ingoa o tetahi waahi whenua ko Ngatahira. A ki taku mohio i reira, kei a Paratiweti te whenua katoa e Riihi ana, kahore ahau i rongo kia whakahua te tangata i roto i nga korero noa iho, i tenei ingoa i Ngatahira, no Mei kua pahure nei taka rongo tuatahi ki taua ingoa. Kahora aku tino mohio ki te whenua i Riihitia kia Paratiweti, a kahore ahau i matau ki nga rohe. E [unclear: ripea], e ono ranei nga wiki i muri iho o te tuhituhinga o nga korero me nga ingoa ki te Riiri o te mokete, ahau i rongo ai, ko te whenua i roto i te mokete i rahi ke ake i te whenuna i Riihitia kia Paratiweti. E rua pea marama i muri iho o te mokete i homai ai te Karauna Karaati ki au e Paratiweti. No mua atu ranei, no muri iho ranei o te mahinga o te Riiri hoko, kahore aku [unclear: muara] ki tenei. Otira ki taku mahara no mua atu. Ki taku mahara i au te Karauna Karaati, i muri o te mahinga o te mokete, a i mua atu o te mahinga o te Riiri o te hoko. Ahakoa kua kite ahau i te tauira o nga korero o taua Karauna Karaati. He tini aku Kitekitenga i a Paora i te wa i muri [unclear: iho temokete], a i mua atu o te wa i mahia ai te Riiri o te hoko. Kua oti [unclear: aatu] te tuhituhi te Riiri o te hoko, a i kitekite ano a Paora i tana pukapuka i te mea kiano aia i tuhituhi i taana ingoa ki taua Riiri. [unclear: Koiu nei] nga take o taua hoko, ka [unclear: hoate aukia] Paora i roto i te marama kotahi, i muri iho o te tuhituhinga o taua ingoa ki taua Riiri, kia £300, a ko nga taonga ko te £1000, kia kotahi tau ka huatu ai enei, ko enei korero he mea tuhituhi ki tetahi pukapuka ano, a i tuhituhia a matou ingoa ki taua pukapuka i taua ra ano, i te 16 o nga ra o Mei 1869, No [unclear: mpea] ia nei o te tuhituhinga o te ingoa o Paora, ahau i kite ai i a Reewi, kahore he korero a Paora mo te ra, me te takiwa ona e tuhituhi ai i tona ingoa. Otira i oti ano a maua korero, a tuhituhia auna eia taua ingoa ki taua Riiri i roto i taku Toa i te Taone o Nepia. I mea a Paora, kia nui.

page 13

(He roanga ael no te Whakawa o Omaranai.)

Noa atu to utu mo taua wheana. I reira ano a Te Hemara, me te Pakeha a Hati taku kai-tiaki Toa. He mea whakamaroi nga kupa o taua Riiri, a ho mea tuhituhi ki te pukapuka, a e mau tahi ana taua whakamauri ki te Riiri reo Pakeha, i te wa i tuhitnhia ai nga ingoa ki taua Riiri. Ko nga korero o te Pukapuka reo Maori o taua Riiri i korerotia kia Paora, a ko te mapi e mau ana i te Riiri reo Pakeha to mea i tohutohungia, a i whakamaramatia kia Paora, i te wa kiano aia i tuhituhi noa i tana ingoa ki taua Riiri. Na Te Hemara i korero nga kupu katoa a taua Riiri i te mea Kiauo i tuhituhia te ingoa o Paora ki taua Riiri, ko taua korero mo te tuhituhinga o nga ingoa ki taua Riiri, i mahia i te ata. Kahore kau he kupu patai a Paora i roto i a matou korero maha noa iho. Kahore he kupu i taua wa mo tetahi waahi whenua kia kapea ki waho o taua whenua, kia toe ranei tetahi waahi o taua whenua kia Paora. I pau katoa te whenua o te karauna Karaati ki roto ki taua pukapuka hoko, a kahore kau he waahi i toe kia Paora. I mari iho o te tuhituhinga o nga ingoa ki taua Riiri o te hoko, haere ana mana ko Te Hamara kia kite i a Reewi. A no tetahi; haerenga ano a maua, ki te toru o te taima maua ko Te Hemara i tae atu ki te Waiohiki, rokohanga atu a Reowi i roira, kahore o maua hou i haere ai ki reira, ko etahi o nga koroheke i reira, ko Paraone kuare, me etahi atu i reira. E mea ana ahau he tika te whakahua o nga ingoa a tana hunga e Reewi. I kiia atu e maua, kua whakine a Paora kia hokoa a Omarunui, a he haera mai ta maua kia Reewi. I korero matou i nga meneti kotahi pen tekau, he kotuhi ranei tekau ma-rima meneti, a ki ana a Reewi ka whakaae aia, ki te mea ka hoatu to £300 pauka ki aia, He mea korero a reo Maori mai pea aia kia maua, a [unclear: un] Te Hemarn i whakapakeha mai ki au. I mea atu ahau e kore taua tono o taea e ahau te Whakaae atu. Otira ma raua ko Paora Torotoro taua kupu e whakarite. I mea a Reewi e whakaae aia, ki te mea ku utu ahau i taua £300 rau ki aia, a me whakaae ano heki a Paore. Ka mea atu ahau ki aia, e kore e tino kiia atu e au, ka hoatu aua moni e au ki aia, otira ki te mea ka ki a Paora kia hoatu e au taua £300 pauua ki aia ki a Reewi, penci ka hoatu e au. A whakaae ana a Reewi ki taua korero, a tuhituhia ana eia tana ingoa ki te Riiri o te hoko. He mea punui nga karero o taua Riiri [unclear: ingoa] nga Maori katoa i reira, a kotahi [unclear: pea] kan o ratou. Ka mutu te korero panui o taua Rirri i a Te Hemara, hoatu ana aia kia Paraone a korerotia ana e Paraone a korerotia ana e Paraone, Kahore he kupu a Reewi mo tetahi waahi whenua kia kapea ki waho o taua hoko, a kahore he waahi o te whenua kia toe kia ratou, kahore he korero mo taua Riiri, he tiaki taua Riiri mo te whenua. Kahero aku mohio ki nga nama a Reewi i mua atu o te mahinga o te mokete. He tini aku meatanga atu kia Reewi raua ko Paora, Kia haere tuhi mai ratu, kia tirohia aku kauta e ratou. I mea [unclear: hara] raua ku Paora i te hoa kia raua, a e kore e pai kia haere tahi raua i a raun. E mea ana ahau koia re ano te wa i taku tuhi-tuhinga i te pukapuka o nga tikanga o nga moni e utua ai aua moni. A ki te tikanga o nga korero o [unclear: q pukapuka], ko nga moni e utua mo taua whenua, koia nei kia £130. A kua utua aua moni. He taonga etahi, he moni etahi. Otiia e kore e tuea e au te ki ko nga moni ranei i maha, ko nga taonga ranei i maha o aua utunga, (hoatu ana tetahi pukapuka, he mea ta ki te perehi ta pukapuka,) ka mea a Tatana, a koia nei te pukapuka a te Wati i mahi ai i a maua kaun ko Paora. A ki taku mohio o tike ana, I tino rapurapua [unclear: ak kauta], i te whakawa o Te Komihauo, kahore [unclear: ao] mohio ki nga ra, o hia ranei i mahia ai aua kauta. A i tino mahia nga mahi mo Moteo i taua wa, otiia kahore kau he kupu mo aua eka 163, a tae noa ki te marama o A perira, o Mei 1874. Kahore ahau i rongo ki tenei ingoa ki Ngatahira. I nga marama o Akuhata. No Hepetema 1873, ahau i rongo ai e [unclear: auana] taua waahi e nga Maori. I korero ahau kia Tareha, i mea atu ahau, kia korero aia ki aua Maori, e noho ana ratou i runga i taku whenua. No muri ahau i matau ai kahore aia a Tareha i korero ki aua tangata na reira ahau i tuhituhi [unclear: na] kia Hohaia, kia Hoera me etahi atu i te 11 o Noema. I kite a ahau i a Hohaia me etahi atu. I haere tahi mai ratou, a i ki ta ratou kupu, i miharo ratou ki teku kupu i ki nei naku te whenua. I mea atu ahau kia ratou, kia hokona taua whenua ki au, a mea atu ana ahau kia ratou kia haere matou ki te Tari Tiaki Karauna Karaati, kia kite ai ratou i te pouo o aku kupu. I haere matou ki reira, a tirohia ana e matou nga tauira o nga Karauna Karaati, me te mokete, me te Riiri o te hoko. Ka moa ratou, e ahua rite ana te ahau o te mapi. Otiia e kore matou e whakaae atu nau te whenua. I mea aga korero o taku reta, kia huihui nga tangata kia korero matoa no te mea, he whakaaro [unclear: iphe] pahehe te take i taiepatia ai e ratou te whonua. Kahore pea he tiepa o taua whenua, i te wa i hokona ai e au te whenua. [unclear: e] kore ahau e tino mohio, kahore aku kupu i roto i taku reta mo te taiepa. I puta mo he kupu i au, kia huihai nga tangata kia. Korerotia he kupu kia haere ke nga Maori, i muri iho o nga ra e hauhakea ai a ratou kai. Kahore hoki aku whakaaro ki te ati ati ia ratou i nga ra e tupu ana a ratou kai. Ko te Pukapuka e man nei i taku ringa ko te pukapuka i hoatu e [unclear: rakia] Hohaia Hemara, kia whaka-maoritia eia. (Hoatu ana taua reta ki te Kooti: a koreotia ana e Te Konipata.) I mea a Hohaia, maana e korero te hui, kia mutu te kotikoti Hipi a Peneti; a maana e korero mai ki au, kahore aia i tae mai ki au. A no taku Kitenga o aia i te Taone nei, i amu amu ahau ki aia, mona kahore nei i korero mai ki au. Ko aua ra, ko te timatanga o te tau 1874. A i muri iho ka kite ano ahau ia Hohaia i Nepia nei, i nga marama o Pepueri ranei o Maehe ranei. Kahore aku, mahara. Ko Hoera tana hoa i taua ra, otira e hono tona ana to raua haere tahi. I tutaki ahau kia raua i roto i taka Toa. E rua pea wiki i muri iho o taku, haerenga ki Ngatahira i tuhi tuhia ai e au te reta. I haero ano ahau ki reira ano, ko Hohaia Hemara taku hoa, a i kite maua, ia Hohaia ia Reewi, mo etahi atu. Te take o maua i haere ai he mea kia mohio ai ahau ki nga tikanga moku. I mea a Hohaia, kahore ano te whenua i ruritia. I whakaaturia e au nga tanira o nga korero o te karauna karaati, me te Riiri o te hoko, a i tino ki atu ahau noka te whenua. I mea tonu nga Maori e kore ratou e whakaae ki taua kupu aku. I mea ratou, he mea ako ratou e etahi tangata i Nepia, kia kaua ratou e haero ke atu i taua whenua, a e kore rawa ratou o whakane ki taku kupu mo taua whenua. I whakahua ratou i te tangata nona te whenua i mua, ko Hamahona pea te ingoa i whakahua ai ratou, a i mea a Hohaia koia te uri o Hamahona a nona te whenua. A Koia ra te take i ki ai ratou, i kore ai e noho nga korero mo taua whenua i roto i nga kapu o Te Kirauna Karaati. I ronge ano ahau i nga kapu a Peora Tarotoro i mea ai, ko aku kupu ki aia, i mea ahau he [unclear: pa] i te mokete, a e riro i aia te £500, a kia mutu nga [unclear: ian] e rima ka hoki ano te whenua ki aia. E hara aua Kupu i te Kupu pono. Kahore rawa [unclear: uen aku pera a] Kahore aku kupu i ahua rite ki aua kupa. Ki te mea, ka whakahua a Paora i te ingoa o taua. Whenua ka tana ingoa e ki ai ko Moteo, a e pero ano hoki etahi Maori. E hara i te kupu tika e kiia nei, ko te korero tuatahi mo te whare o Paora, i koreroita i muri iho o te hokonga o te whenua, engari no mua tata taua karero o te mahinga i te [unclear: Kahore] a Hare i reira i te tuhi tuhinga [unclear: o] te [unclear: aia] te whenua, engari he tamaiti noki i reira. E hara ano hoki i te korero tika e kiia nei i tuhi tuhia te Riiri o te mokete i te ra tuatahi i korerotia ai taua mokete. Kotahi pea te kia nga ra i korerotia ai taua mea. I tae ano ahau ki te whakawa, a te Komihana, a i rongo ano ahau i nga korero a Paora Torotoro ki taua whakawa. A i ki tana kupu oati, i mohio ano aia i pau katoa te whenua ki roto ki te Riiri o te hoko.

[ka ai a Te Tapata tenei hoki tenei patai: ko tebea wheoun, te whenna i korerotia ki te aro aro a taua komihana.]

Ka korero ano a Tatana, ka mea. I te ra i korerotia ai e Te Hemara te Riiri o te moketo kia Paora kahore aia i mea, ko te whenua i kapea ki waho ma nga Maori, a koia ra te rohe, a ko te whenua i waho atu o tera, koia ra te wahi i tapu ma nga Maori. I mohio ano ahau ko te Kopaaroa he whenua tera na nga Maori Otira kihai ahau i mea atu ki nga Maori, ko te wahi i tahia ki te reta B, hei whenua ma ratou. Kahore ahau i mohio ki aua rohe wehenga i reira a kahore rawa he kupu a Te Hemara mo taua wahi. I haere tahi ahau ia Te Hemara, kahore aku ngaronga i aia, a kahore ano kapu i rongo atu ai ahau, i ki aia, ko te mokete hei tiaki i te whenua. E hara i te wa o te po, te wa i kiia ai a Reewi kia tuhituhi aia i tana ingoa. He mea panui tana Riiri, a he mea korero ano hoki kia marama ai. He tini aku meatanga atu kia Reewi, kia, mahia e ahae tana kauta, a kahore ana haere mai. Kua kito ano aia i tetahi o aku pukapuka kaute, a kua tirohia cia nga tuhituhi o nga taouga i tuhia ki reira. Kahore ahau i mea, ki te mea e kore aia o tuhituhi i tana ingoa, ka maketetia e au te whenua. Kohore he korero pena, i korerotia. Ko a puke ko Te Mimi, e maro atu ana tena i Kopuaroa, e rua pea a toru pea tiini ki Tutaekuri, kahore he tiuo rohe uanama, ko ann tiiani anake, otiia he repo i tetahi taha o te raina te tahi taha.

page 14

Ka uia a Tatana e Te Tapata. I mea kor, kahore au mohio ki Ngatabira i te wa i mahia ai te mokete? I mea koe i pau katoa ki roto ki te rihi a Paratiweti? Kahore, kihai ahau i patai ki nga wahi i pau ki roto ki te mokete, i mua atu ot e mokete ki ano i mahia. Tena i te wa i korero ai a Paora mo taua whenua a e toru aua ingoa i whakuhua ai, i pehca to mohio ki tera? I mohio ano ahau, koia ra uno, ko te whenua a Paratiweti kia riro i au. Nona hea to tuenga tuatahi ki taua whenua? No muri tata iho o te kupu a nga Maori ehara i au taua whenua. Ki taku mohio ko taku rongo tuatahi i rongo ai ahau, he wahi ano e motu ke ana kei roto i te Karauna kaaaati ko te ra i haere ai ahau ki te Tari tiaki Karauna Karanti. He aha te take i kore ai koe e mahi kia riro i a koe taua whenua, a kia tae ra ano ki te ra i tuhituhi ai koe kia Hobain? Ko te mana o te whenua i riro mai ki an i te mokete. He nui noa atu aku whenua penei, e rua pea te kau e toru te kan, a he whenua i ia wahi, i ia wahi. Otiia ki auo abau i kite i aua wahi. Kahore ranei be kupu a tetahi Pakeba kia hokona maana taua whenua i a koe i mua tata atu o te wa i kiia ai taua whenua kia mahia ki te Karauna Karaati e te Tare Karauna Karaati hou? I kiia mai ahau e tc tahi Pakeha kia homai cia i te marama kua pahure tata nei, kia £18 mo to eka mo taua whenua. Nawai taua kupu ki a koe? Na Peneti te tangata kei aia a Omaruaui Nama 2. Kahore he mea ranei a tetahi Pakeha kia hoko aia i taua whenua maana i mua atu? Kahore. Otiia he tini noa atu nga marama i korero ai a Puneti mo taua whenua mo nga marama te kau ma rua ranet? E toru pea, kahore i te kau ma rua. No te takiwa i tuhi tuhia ra e koe to reta kia Hohaia? E rua pea e tora ranci marama i muri iho o taku tuhi tuhinga kia Hohaia. I mua atu, i mea taku whakaaro he repo taua wahi, e kahore i pera te atu o taua whenua, me ona atu o enei ra. He [unclear: tini rapea] au mahi hoko-hoko whenua? ae. Kahore rapea i tini nga wiki i muri iho o te tuhi tuhinga o te Mokete, i mohio ai koe, ko te whenua kei a koe, he nui ke atu i te whenua i pau ki roto ki te Riihi? ae. I ui ano koe kia Paora mehemea, he nama ranei ta Paratiweti, a tetahi tangata ke atu ranei mo tana whenua? ae. A i te wa i kite ai koe he nui ke te whenua i roto i te mokete, i te whenua i roto i te Riihi, i korerotia ranei taua mobiotanga au ki nga Maori? Kahore aku mohio, me korero taua mea e au, kahore, hoki ahau i mahi i nga korero mo te Riihi kia Paratiweti. A kahore ahau i matau, i rahi ake ranei i iti ibo rauei te whenua i roto i te mokete, i te whenua o te Riihi a Paratiweti, a kahore he take oku e whaaki ai i taua mea. No te ra i muri pn ano o te ra i kite ai i korero ai koe kia Paora, i mahia ai te pukapuka o te mokete? Kahore ahau e mohio ko te ra i muri iho. Ko te ra pu ano pea i kite ai ahau iu Paora, ahau i mea atu ai kia Te Rii kia mahia cia nga korero, ka tuhituhi ai hei Riiri mokete. A i mea au kupu i roto i taua Riiri Mokete e £500 pauna, he aha i tuhitahia ai e koe aua moni ina hoki, kahore he moni pera te maha au ia Paora? No te mea, ko aku moni i whakaae ai abau kia [unclear: ntna] e ahau, koia ra ano ko te £500. Kibai i tahituhia e te Roia taua £500 ki te Riiri, no muri iho ana moni i tuhituhia ai ki taua Riiri. Peba te roa i muri iho o te mahinga o te Riiri o te Mokete i tuhituhia ai nga ingoa ki taua pukapuka? No te ra i muri iho pea. A hei ahea te £300 ka utua ai e koe? I te wa i tuhituhia ai nga ingoa ki te mokete, i taua ra i hoatu ai e abau te pukapuka whakane oku kia Paora kia hanga he whare maana; a ko te utu mo tnua whare £ 350. A ko to mokete a Paora ki a koe e £500. A ko te utu mo tera kia Paora, ko te Pukapuka whakaae au kia Paora kia utna e koe mo Paora ko te £350? ae. A i tango itareta ano koe mo taua mokete? Kahore i roto i taku mahi, Otira i tango mokete koe mo te £150 o te nama £150, me te £350 mo au moni e utu ai koe mo te hanganga i te whare ma Paora? ae. A ko taua mokete, he nama ano tera nau, kia hoatu ai ano etahi taonga ano kia Paora? ae. Ko te pukapuka i hoatu e koe kia Paora. Ko te Whakaac kia hanga he whare e koe ma Paora. He mea taupi taua pukapuka ki te taapi pane Kuini? Kahore aku mahara, otiia kahore pea he taapi i whakaririhia; ki taua pukapuka. He reo Paketa nga korero o taua pukapuka? ae pea. Otira kahore pea aku e kupu whakaae kia hanga e ahau taua whare, i tuhituhia ki te pukapuka. Tena, i muri iho o to korerotanga kia Paora, a tae noa ki te ra i tuhituhia ai nga ingoa ki te mokete kahore koe i kite ia Paora? kahore. E ki ana koe, e mohio ana koe ki te reo Maori, tena koa whakapakehatia e koe tetahi waahi o te kawounta hou nei. E mea aua taku whakaaro e kore e taea e au te whakamaori nga kupu o te pukapuka reo Maori. Kahore boki aku mea, he mohio rawa ahau ki te reo Maori, a ko aku kupu kia Paora, i korerotia nei e au, e hara i ua te tino mohio ki te reo Maori aua kupu i korero. I penci to kupu. I ui mai a Paora ki a koe, mehemea kua kawea mai te pukapuka e koe, ai mua atu o aua kupu a Paora, kahore kau au whakahua ki te pukapuka. I pehea i mohio ai a Paora ki taua pukapuka? He ui pea kia whakina he matauranga ki aia. A e mea ana koe, i borabia taua pukapuka, a i whakamaoritia a i tino whakamaramatia taua pukapuka. Tena, koa whakina mai te tikanga o te mahi i mahia ai taua mahi? Kahore ano ahau i kite noa. Kiu korero kaika a Te Hemara i ana pukapuka e korero ai. A i mohio pu ano koe ki te tikanga o nga kupu o te whakamaoritanga a Te Hemara? Ki taku mohio ki te reo Maori, he mohio e taea ai e an te mahi nga kupu a Te Hemara mehemea, e kotiti ke ana, aana kupu i nga tikauga o te mahi i Kiia ai kia mahia eia. He tini au mahinga hoko whenua Maori? E waru pea, kotahi ranei te kau. Kahore ranei, koe e hoatu taonga ki nga Maori a ka mahi ai e koe aua taonga ki te mokote? Kahore ano ahau i mahi mokete, i nga tangata Maori nama kore ki au. I te mahi a Korimana, i hoko whenua ano koe i nga Maori? E hara [unclear: taku] i te hoko whenua he hoko taku i nga hea a nga Maori. I mahi hoko ranei koe, moketa ranei i te whenua e kiia nei ko Heretaunga tona ingoa? Ki taku whakuaro, kahore kau. I riro atu ranei be moni mau mo to mahi hoko o taua whenua? Kahore. Otire nau i mahi, i tuhituhia ai etabi o nga Maori i o ratou ingou ki te pukapuka o te hoko? ae. He mokete au i reira? ae. A he whenua ano i riro i a koe i reira? ae. A i riro ai aua wahi whenua i a koe, he mokete te timatanga? I etahi anake. I roto i Peka Peka? ae. I Raukawa? ae. Kahore ranei koe i ui uia e te Komiti o te Rananga o Te Paremata? I uia ano. He nui nga moni, o te utu reti i riro i a koe mo Raukawa? kahore. Kahore ranei koe i tango i aua utu reti ia Te Makarini ma? Kahore. A kahore ano ahau i mea noa i tango ahau i nga moui utu reti ia ratou. Tono mo te Kaokaorou, he mokete tau i reira? ae. A i riro tetahi wahi o taua whenua i a koe? ae. Me Te Mahanga ano hoki? ae. Me Ngawhakatara ano hoki? ae. He mokete ano tau i reira ano hoki? ae. Me Tautitaba ano hoki? ae. Me Mangaroa ano hoki? ae. I pa ano he mahi mau ki Mangataraia? E mahara ana ahau, i mahia tena e Te Kooti Huperimi. Otira kahore aku moni i eke ki tana whenua. Tena mo Mangateretere. Kahore ranei i riro i a koe nga utu tau mo te reti o reira, a na nga Maori aua moni? Kahore aku mohio i riro mai he moni pena i an. I tau ki au te [unclear: tika] o te whakawa o Te Kooti Hupirimi. A i riro i a koe etahi o nga hea o taua whenua, a nau i whakawa nga moni utu reti mo te tau kia riro ai aua moni i a koe? ae. A i riro mai aua moni i au. A kahore ano i wehca etahi o aua moni e koe ma nga Maori? ae ra boki, no te mea naku te whakawa. E hia pauna o ana moui? e£700, pea e £800 ranei. Otira o kore ahau e tino mohio, ckore e taeu e au te ki atu. A ko etabi o nga hea o Mangateretere i hokoua e koe? E ono, i utua peheatia e koe aua hea? He moni etahi, he taonga etahi. He mokete rapea te timatanga o aua hoko? ae. I etahi o aua bea, be mokete te timatanga. Tena mo Petane? Heoi ano taku mahi i mahi ai mo reira. Ko te rangatira i roto i te tunga o nga kai whaaki korero ki te Kooti nei, i te ata nei, ara, a Paora Torotoro. Nana i hoko a Petane ki au, a i aia nga moni, a Kihai i pahure te haora kotahi hokona ana ano taua whenua ki tetahi tangata. Tena mo to Wairon? He tini aku tekihaua i reira. Ko ana tini mahi e korero nei koe, no mua aru rapea i te wa i whakatakotoria ai te Tare mo nga whenua hoko Tahae? Aua, e kore e taea te ki e au kia matua whakaaro ahau ka mohio ai. Otia kahore i tini o aua hoko whenua i mahia i muri o taua Ture kua kiia hei Ture. E raru rapea te tangata i taua Ture? He ture kino ki etahi tangata. I mea koe, i pau katoa nga kupu o te whakamaoritanga o te Riiri mokete te korero e Te Hemara. I pehea i mohio ai koe? Ki te mea ka korero koe i nga kupu o to tahi pukapuka, a ka tutahi taua, me titiro e au, a maku e mohio mehemea e pau ana, i a koe te korero nga kupu katoa. E mea ana oti koe, i penatia e koe, i te wa i korero ai a Te Hemara i taua Riiri? I titiro haere ano ahau i te Riiri, i te mea e panuitia ana e Te Hemara. A i mea koe, i tino whakaae a Paora Otiia kahore ranei koe, i ki, ki te komibana, i puta ano he kupu whakahe a Paora, mo etahi o nga tikanga o te Riiri mokete? He kupu ano pea tana otiia he kupu noa ano. I penei nga kupu a Paora i te wa i whakamaramatia ai taua Riiri ki aia, koia na taku i hiahia ai. A ko aua kupu a Paora no mua atu o te ra i tuhituhia ai nga ingoa ki taua Riiri o te mokete? ae. I mea atu koe ki te komihana, i mea a Paora kia tuhituhia eia taua ingoa i te mea ki ano nga kupu o te page 15pukapuka o te mokete i korerotia ki aia, a i te aroaro o te Kooti, i mea koe na Reewi taua whakaaro. Kei te mohio pu ranei koe, kahore kau he kupu whakahe a Paora mo taua Riiri? Hoiana taua tikanga i whakahe ai, ko nga korero mo te hoko o taua whenua. I ai aia ki te mea ka hokoua taua whenua, me hoko rapea ki nga ritenga o te hoko teera. A no te kianga atu e maua ko Te Hemara, e penatia, te hoko, ka mutu tana whakahe. A rapea i te tnatahi i whakahe ano a Paora? ae. A ko aku kupu whaaki ki tenei whakawa me waiho i taua kapu te tikanga. I patai ano ranei a Paora mo nga rohe, i to wa i korerotia ai te nga kupu o te whakamaoritanga o te Riiri? Ki taku mahara, kahore. I korero ano raua ko Te Hemara i nga rohe whakaaturia ana ki aia te mapi. Kahoro ranei i te pukapuka o te Riihi, tetahi ruina, e tohutohu ana i te rohe, tauarai o Moteo o Ngatahira? ae. A ko taua raina pu ano e mau ana ano te tohu i te Karauna Karaati? ae. Kahore o whakaaro i tino tau ki a Reewi? Ko Paora te tino tangata. Otiia i rite tahi ano raua ko Paora mo taua mahi? ae. I whakaaturia anu ranei e koe ki a Reewi e rite tahi ana to raua mana ko Paora? I whakamaramatia ano ki aia. I mahia ano e koo tetahi Riiri hoko i taua whenua, a i kawea e koe ki te Tari tiaki Karauna Karaati, a tuhituhia ana nga kupu o taua Riiri ki reira, a kiia ana i reira, kua pau katou nga utu i kiia ai mo taua whenua te utu ki nga tangata na ratou i hoko taua whenua? ae. He aha i tiakina ai ki a koe mau ai te Riiri o nga tikanga o te hoko mo taua whenua? No te mea, ko ahau o matou, te tangata tino tiaki pai i taua Riiri. A ko nga moni utu mo te whenua, i kiia i roto i taua Riiri, he mea utu rapea aua moni ki te taonga a kua pau noa atu rarea aua moni te mahi tango i te taonga, i mua atu o te ra i kiia ai kia utua aua moni? ac pau katoa. A kihai i roa, ka kiia e tetahi Pakeha kia hokona eia taua, whenua maana? E rua pea ra i muri iho o te ra i hokona ai taua whenua e au i haere mai ai a Paratiweti ki au ka tono kia hokona maana taua whenua, i mea aia, ki te mea ka homai moni pakeke aia ki au penei me hoki iho nga moni utu mo taua whenua, a e ono pea a mana wiki i korero ai mo te hoko o taua whenua, I i mea koe he tangata hoko rawa ana aia i taua whenua? ae. A i riro mai ki akoe, nga moni £3000, i roto i nga wiki e rima ranei e ouo ranei? ae. Kahoro i tini nga wiki. A i roto i ana ra i hokona e koe te whenua, a ko nga moni tarewa noa i puta mai ki a koe, e £500, a ko te £1300 i a koe ano e mau ana? ae. Kahore ano rauei koe i korero kia Meene i roto i enei ra tata nei mo Ngathira? Kahore i roto i nga marama kotahi te kan ma rua, kahore aku mahara i haere mai aia kia korero maua mo taua whenua. Otira i korero ano mau? mo taua whenua i tena tau. A eharur ranei i te meu, no muri iho o taua korero a korua ko Meene, i timata ai to mahi kia riro ai taua whenua a Ngatahira i a koe? E hara ia Meene, ahau i rongo ai ki te utu mo taua whenua maka ano ahau i matau ai. I rongo ahau, he whenua pai taua whenua, a e nohoia ana e nga Maori. I hiahia ano a Paratiweti, kia hokona eia taua whenua, i te wa i hokona ai te whenua i riro i aia, e ko ana moni i utu ai, he mea pupuri era eia, no te mea i ki tana whakaaro, i pau katoa te whenua i aia, a i tautoho maua ko Paratiweti. Na Paratiweti te ako he i taua Roia, kia whakapaua te whenua katoa ki te Riiri o taua hoko. A naku taua kupu i whakahe, na reira i mahia ai ano ho Riiri hou. Ho nama ano ta Reewi ki a koe i te wa i tuhituhia ai nga ingoa ki to mokete? Kahore kau ana nama i au a koia na taku maharatanga. Otira e ki ana to kupu, i nga moni i nama e Paora raua ko Reewi. E hia moni o nga nama a Reewi i te wa i tuhituhia ai nga ingoa ki te Riiri hoko mo te whenua? Kahoro rawa ahau e mohio. I hoatu ano ranei e koe tetahi kauta, a i tuhituhia taua kauta ki te pukapuka? Kahore aku mahara. I nama moni ranei koe mo tenei whenua i te Peeke o Niu Tireni? Kahore. O te Peeke Koroniara ranei? kahore. Kahore ahau i nama moni o tetahi o nga Peeko mo taua whenua. I nama moni ranei koe i tetahi tangata mo taua whenua? kahore. He aha nga taonga i tango ai a Paora i a koe? Koia na nga taonga e noho na nga ingoa o aua taonga i te pukapuka, he kakahu, he waina, he waipiro, he pia. He moni ano ranei i hoatn? Ho moni ano etahi, no te mea, naku i utu ki te moni nga taonga i nama ki etahi Toa, a ko tetahi ho moni kia Meere mo nga pou £164 pauna. I hoki mai rapea etahi o aua moni ki a koe, mo te hoatutanga i to moni pakeke ki aua Pakeha? Hore rawa nei tetahi moni i homai ki au. Ko nga moni tuku i hoatu ai, a hoiano. I te 15 o Maehe, kua tae nga nama ki te £1,280 pauna a nga moni i toe. £1,250 ranei £1,300 ranei, A mukua ana te £1,200. Kia too iho ko te £1,300 mo utu ki te tikanga o nga korero o te pukapuka o te hoko, a o aua moni e £900, i uiua e ahau ki te moni pakeke. I [unclear: into] i nga marama kotabi te kau ma whitu kua taonga nama a Paora ki te £2,800. Nawai i taonga nga moni utu tau a Paratiweti? He [unclear: mea tono e] au, a homai aua ki au, ko ahau hoki te tangata kete mokete o taua whenua, Kahere [unclear: ranei] koe i mea atu ki te komihana i ki atu koe kia Paora, ki te mea ka mahi koe i taua mahi. Ka tono koe i tetahi mea hei tiaki tika, kia utua ai au moni a ona ra e tae ai ki te ra i kiia ai kia utua aua moni, a ui ana koe kia Paora, ko ehea whenua aua whenua e hoko ai? He mea korero mai e Paora, e hara i te mea ui o au. I whakahua ano aia i etahi whenua, a ko Moteo tetahi. Ko [unclear: Peane] te tahi ko Ohikakarewa tetahi. He aha koe i pai ai, ko Moteo to whenua hei mokete mau? No te mea, he mahinga iti nga mahi me tera, a e nohia ana taua whenua e tetahi Pakeha tiaki pai i taua whenua, a kua mahia taua whenua kia pai. I ahua pai a korua whakaaro ko Paratiweti kia korua? ae. Ctiia i ahua tautohe ano maua i [unclear: aua] ra. A i pai ai koe ki Moteo, ho mea nau he mahinga iti to tera, a he whenua pai e tau tika ai tau nama ki reira whai hoki, he whenua e [unclear: pura] ai he moni mau i reira? ae:

Ka ai aia ano a Tatana o Te Wirihana. Ka mea a Tatana Ki aku whakaaro he whenua pai ano a Moteo hei nama mo aku taonga ia Paora, Na ko nga korero mo Petene. Kotahi hae a Paora i hokona e ahau, a erua pea hen o ana whaneunga, a he mea tono e Paora etahi moni a aua tangata manna. A kihai i Pau te haora o te wati. Ka rongo ahau, kua hokana hea e Paora kia Meene. Otira i hoki mai ano kiau aku moni e £10 ranei e £50 ranei a riria ana Paora e ahau, ka mea aia, kahore he, he, no te mea he nui nga moni e hoko hokona aua.

Ka Oatitia a Henare Matini Hemara. Ka ui nia e Te Wirihana, ka toru tau oku i mutu ai taku tu hei kai whakama ori raihana a i enei ra he kai whakamoori ahau no te tino Kawanatanga. Ka rua te kau oku tau i noho ai i Haku Pei, a he nui taku mahinga ki te whakamaori Riiri [unclear: toko] whenua. E mohio ana ahau kia Tatana, a e mahara ana ahau ki taua haerenga mai ki au i te tau 1868, a i mea aia kia mahia e ahau tetahi Riiri mokete me Omarunui, Hoatu [unclear: ano tau] Riiri kia Te Hemara, ka mea aia koia na taua Riiri (ko te whakamaorita nga o taua Riiri, e mau tahi na i taua Riiri, naku [unclear: tena] i tuhituhi, a e tika ana taua whakamaoritanga. E mahara ana ahau, i haere tahi maua ko Tatana ki Te K hupatiki me taua Riiri ano hoki, a i kite maua i a Paora Torutoru i te [unclear: rua o] te taima o te tina. I reira ano hoki a Hare Nagwhakakipinga me etabi atu Maori auo i reira, I mua atu o taua ra, ka korero auo maua ko Paora i roto i te [unclear: Toa e] Tatana, e rua pea a maua korero tauga i taua Toa e toru ranai Te korero Paora ho korero ma nga moni kia utua e Tatana mo te hauganga o te whare ma Paora. I mea a Paora, e hiahia ana aia [unclear: kia hanga he] whare maana a ma Tatana e utu te kamara, e hanga ai taua whare. A mea atu ana a Tatana kia Paora taihoa kia whakaaro ahaau. I tetahi hokinga mai ano o Paora kia Tatana ka mea atu aia kia Tatana kua whakaaro koe mo toku whare, kua pahure to wiki kotahi i muri mai o te korero [unclear: tua] tahi ka mea atu a Tatana, ki to mea ka whakaae ahau, me nama a koe [unclear: etah] whenua ki au mo aku moni. A he rua te korerotanga, katahi a Paora ka mea, mo tuku a Omarunui, ara a Moteo, hei nama mo aua moni. Te kupu i kiia e Paora koia nei Te whenua a Omarunui.

Ka uia a Te Hemara e Te Tiati, ki taku mahara, ko te ingoa i whukahuatia e Paora, ko Omarunui. Ki te taku mohio i matau ai he kotahi ano Omarunui i aua ra. A whakaae ana a Tatana, a mahia ana te Riiri o Moteo, maua ana e maua kia Paoro, ko te korero tuatoru he korero mo te whare ma Paora, a oti ana tera ma Tatana e utu te kamura mahi o taua whare. A ma Tatana e utu kia Paora nga moni e £500, i aua ra he nama taonga auo a Paora ia Tatana, a ko taua mokete a Paora kia Tatana hei tiaki ano huki mo taua nama, a nga moni o taua nama £150 ranei, e £200 ranei nga Pauna. Ko nga moni utu tenei o taua whare, hei utu mo nga moni a Tatana o utu ai mo te hanganga o te whare ma Paora mei whakanetia e maua i hiahia a Paora kia tuhituhia tona ingoa ki te Riiri mokete, i mua atu o te wa i korerotia ai nga kupu o taua Riiri. I korerotia e ahau nga korero o taua Riiri, a i whakamaramatia e ahau kia Paora, ki taku mahara, kahore ana kupu whakahe mo, taua Riiri. I ui mai a Paora ki au, ki te mea e kore aua moni e utua, ka peheatia taua whenua, ka mea atu ahau, ki te mea, e kore aua moni e taea e ia te utu penei ka hokona akihaneatia taua whenua. A tuhituhia ana e Paora tona ingoa ki te Riiri, page 16a na maua ko Hare i tuhituhi o ki maua ki taua Riiri ano, He mapi ano i tuhituhia ki taua Riiri, i whakatokotorai taua mapi ki te aroare o Paora, a naka i korero nga kupu whakamerama mo taua mapi kia Paora, he mea tuhituhi ano e au nga rohe i tuhituhi ki taua mapi. I korerotia ano e au to pukapuka o nga rohe ki aia. A kahore he kupu a Paora mo aua rohe, ka haere atu maua i reira, ki to Pa a Taroha kia kite maua i a Reawi Haukore, korero ana maua ki i a, a kiia atu ana e maua te take i haere atu ai maua ki aia. i korerolia ano nga kupu whakamarama mo taua Riiri mokete ki a Reewi, a mea mui ana aia, e pai ana, a tuhituhia ana eia toua ingoa ki taua Riiri, kahore he kupu whakahe ana mo nga [unclear: korero] hoka i roto i taua Riiri mo taua whenun. I whakanturia ano te mapi ahua o taua whonua kia Reewi, kahore aka mahara, i korera ano ranei maua ki aia mo nga rohe o te whenua He kotahi pea haora te roa o ta matou korero. No te Hawhe ki te rima a te haora o te ahiahi, maua i hoki mai ai i te Pu o Tareha [unclear: a] e marama ana ano i taua haora. Kahore he mea i mahia i aua ra a tac noa ki to marama o Maehe, a i taua marama, naku i whakamaon te Riiri hoko mo taua whenua (Hoatu ana taua Riiri kia Te Hemara, ka mea aia, koia na taua Riiri) Ko te korero whakamuari o taua Riiri, a e mau tahi na ano i taua Riiri naku taua pukapuka i tuhituhi, a e tika ana, Haere ana ahau ki te Toa o Tutana, a i reiru a Paora, a e mea ana ano taku [unclear: whakaaro], i reira ano hoki a Hare. I korero ano a Tatana a raua ko Paora, mo tnua whenua, kia hokona. He hiahia ta Paorn, kia hokona taua whenua, a ko tana utu i karanga, [unclear: in] i te tuatahi e £ 4000 Pauna moni, ka mea atu a Tatana e kore rawa e hokona te whenua e ia, (Hoatu ana te Riiri, o nga korero o nga tikunga hoko mo taua whenua, a mea ana a Te Hemara e mohio ana aia ki taua Riiri.) A i tana ra, kna tae [unclear: nga] nama a Paora ia Tataua ki te £1200 paura moui. A ko te otinga o a raua korero, ko te whenua kia hokona, a oti ana, ki te hoko. Ko nga moni e utu hoa ai ano a [unclear: Tatna] mo taua whenua, kia £ 1300, haunga ano nga nama a Paora, ka ea ano ena i te hokonga o te whenua. A me utu e Tatana kia Paora i roto i te marama Kotahi, i muri iho o te [unclear: tuhituhinga] o te Riiri hoko o taua whenun kia £300 kia Paora. A ko [unclear: nga] moni i toe, ko te £1000, [unclear: kia] kotahi tau ka utu ai era A ko aua moni, he mea tuhituhi ano ki te Riiri, kia pono ai te utu o aua moni, u [unclear: ko] te pukapuka kna homai [unclear: ie] e te Konti nei kia kite ahau kaia ra ana pukapuka. I tuhituhia ano taku ingoa e au ki taua Riiri, he kitenga noku i te [unclear: tuhituhinga] o nga ingoa o nga [unclear: kaiwhaane] ki nga tikanga i tuhituhia ki tuna Riiri, koia taku ingoa i tuhituhua ai ki reira, a ko te Pakeha ko Te Heti tatahi o nga kai titiro o taua Riiri, kua oti noa atu taua Riiri te whekamaori, me te whakamarama e au, a he mapi abua o te whenua e mau ana ano te tuhituhi ki tana Riiri i tuna wa ano, a i whakaaturia taua mapi [unclear: kia] Paora, kahore ahau i mea atu kia Paora, ki te mea e kore aia e tuhituhi i tana ingoa ki taua Riiri hoko, ka maketetia taua whenua, [unclear: a] ka hokona, kahore he korero i taua wa mo Ngatahiro, kahore ano ahau i rongo non ki taun wahi whenua i taua wa, a kia roa noa atu nga ra i muri iho ahau i rongo ai, Taku rongo tuatahi ki Ngatahira, ko nga ra i tu ai te Komihana i te marna o Mache 1873. Na Paora ahau i rongo ai ki taua wahi, a na nga Maori taua wahi ana na te hunga e noho ana i reira, kahore aku mahara, i korera ano ranei [unclear: ahau] i aka kuau mo taua wahi. Ano ka roago ahau i te wahi o taua whenua i roto i te whenua nui, ka mea atu ahau, kau hokona taua wahi kia Tatana.

Ka uia a Te Hemara e te Kooti, ka mea aia. E mea ana ahau ko aua korero aaka, no muri iho o te Komihana i tu ai ki Nepia nei. Ano ka oti te tuhituhi te ingoa o Paora ki te Riiri, ka haere maua ko Tatana ki te Waiohiki, A ka kire maua i a Reewi Hankore i reira, whaakina ana e ahau te take i [unclear: haero] atu ai maua ki reira. A i te tua-tahi i whakahe a Reewi, kihai aia i pai kia tuhituhia eia tona ingoa ki te Riiri, he mea hoki [unclear: nama], e pau katoa [unclear: ana] nga moni utu o te whenua i a Paora. I reira ano a te Whata me [unclear: etahi atu] Maori. Ka ui mai a Reewi e kore ranei e tika kia riro i a ia nga moni e 300, korero ana maua ko Tatana, a ka mea anu ahau kia Reewi, kahore aku whakahe ki taana tono, mehemea, ka haere tahi mai runa ko Paora ki te Taone o Nepia, kia whakaritea, a kia whaknaetia ana moni i reira. A mea ana a Reewi e pai ana, a [unclear: tuhituhia] ana eia tona ingoa ki te Riiri. Naaku i whakamaori, a i whakamarma ano hoki nga korero o te Riiri, o nga tikanga o te hoko, me te Riiri ano hoki o te tukunga o tuna whenua ki a Reewi, i te wa kiano aia i tuhituhi noa i tona ingoa ki aua Riiri. E hara taua takiwa i te po. A i mea aia, i mohiotia e ia taku whakamaramatanga i aua Riiri ki a ia, kahore rawa he pono o nga kupu a Paora i ki nei. He mea korero ano e au nga rohe o tetahi waahi whenua, kia kapea mo nga Maori. A kahore ano hoki he [unclear: pono] o nga kupu a Reewi i ki nei. I mea ahau ko taua Riiri hei tiaki i te whenua, kahore kau he kupu a Tatana i ki ai, kahore ahau i rongo, e kiia ana e ia, he mea pai to mokete, a e hoki mai te whenua i nga tau e [unclear: rima]. He teka te kupu e kiia nei ko etahi anake o nga kupu o te Riiri i korerotia e au, kopekopea ana taua Riiri e au. Ehara ano [unclear: hoki] i to korero pono e kiia nei, te take i tuhituhi ai a Reewi i toona ingoa ki tana Riiri. He mea, he kaha no ta maua tono ki a ia. Kua roa noa atu taku mohio ki tena whonua ki Ngatahira. I tua atu i nga tau kotahi tekau ma wha kua pahure ake nei, kotahi rau o aku kau e haere ana i runga i Ngatahira. A kahore he Maori i noho i Ngatahira i reira. Tuku kite [unclear: tua-tahi] i te kainga Maori i reira ka rima pen tau, ka ono ranei. Kua haere [unclear: tata] ano ahau i taua waahi, otiia kia no pea ahau i kite noa i taua waahi i roto i nga tau tekau marima, a kahore he whare, kahore he ngakinga i reira i aua ra, kahore ano hoki he ahua ngakingu i reira i aua ra. He papaku taua waah. Ekore ahau e pai kia whakahua ahau i taaku mahara, mo te utu o te eka o taua waahi. I tua atu o nga tau e ono kua pahure nei, e pai ana ano ahau i reira kia hoatu nga pauna e £3, mo te eka o taua whenua.

Ka ui uia e Te Tapata, ka mea. A he aha te utu mo te [unclear: eka] e pai ai kia utua e koe i taua takiwa mo etahi atu o taua whenna? kia tekau herein pea mo te eka. E hia aau korerotanga kia Paora mo te mahi mokete, a taihoa ano aia e whakaao kia tuhituhi aia i toona ingoa ki taua Riiri mokete? erua pea. E toru ranei, mehemea i ki a Tatana, he kotahi ano korerotanga penci he puno taana kupu? ki taku mohio e rua aua korerotanga. I te whare o [unclear: Tatana], haunga ano te korerotanga i te ra i tuhituhia ai nga ingoa ki te pukapuka o te mokete. He mea whakangau ke ra pea etahi kupu Pakeha, kia ahua Maori ai aua kupu, i roto i nga mahi whakamaori ina hoki ko te kupu Riibi he kupu, pera ra pea tenei? ae. Tena, ki te mea ka hono tonu te whakahuahua i taua kupu, tera ranei e mohio nga Maori ki te rua o te wa e korerotia aua i roto i te whakamaoritanga. Me ako, a me whakamarama, e mohio ai. He whenua Maori a Omaranui Nama 2 i aua ra? ae Ehara ranei taau i tohutohu ai, ko Omaranui Nama 2 a koia te whenua, i kapea ai tetahi [unclear: waahi] mo nga [unclear: Maori]? ki te mea ka korerotia e au nga rohe. Ka kiia ano e an ko te whenua i waho, he whenua Maori. Tene, e [unclear: tino] ki ponoana koe, ko nga kupu o tau [unclear: whakainaramatanga] i nga korero a nga rohe: horerawa ranei, he waahi iti nei o aua kupu, e kore ai auo he tautohe a mua mo te whenua i pau ki roto i aua rohe? Horerawa aku hopohopo kia ki atu au. E mea pu ana ahau, i matau a Paora raua ko Reewi kua hokona tena wahi. He aha te take i kore ai e [unclear: korerotia] e koe kia Tatana, i te ra i rongo ai koe, e ki ana nga Maori ki ano taua wahi i hokona? I korero ano pen [unclear: ahau]. I mea koe no te marama o Aperira koe i rongo ai, a e mea ana a Tatana No Nowema aia i rongo ai? E kore ahau e tino ki atu, iikiia ano e au taua rongo kia Tatanu, he nui nea atu aku mea e rongo ai, a kahore ahau e korero. He pukapuka ke ano nga pukapuka i tuhituhia ai nga korero o te whakamaoritanga o nga Riiri, a he mea apiti aua pukapuka ki nga Riiri? ae. I korerotia e koe te pukapuka o te reo Maori kia Reewi? ae. Koia ra pea te tikanga o tana kapu i mea ai, ko tetahi wahi anake o te Riiri e korerotia e koe? E kore [unclear: ahau] e matau ki ana whakaaro, ko taku o titiro ai ko ana kupu. Ko te hea ingoa te [unclear: ingoa] e kiia aua mo taua whenua? E mea pu ana ahau ko te kupu i korerotia, ko Omarunni. A ki te men ka ki a Tatana ko Motro, penei e he ana aia? E kore ahau e pena, no te mea e whakahua pea i nga ingoa e rua. I rongo ano koe i te whakahuatanga o nga kupu nei, te whenua a Paratiweti i kiia mo te whenua? I pena ano pea ratou. E mohio ana ahau ia Paratiweti te whenua, otria kahore ahau i mohio i a ia te whenua katoo, ko tetahi waahi anake ranei. Ekore e taea e au te ki atu aku [unclear: whakaaro] mo tena. Na wai i ki te kupu kia mahia nga tuhituhi mo te Riiri o te mokete? Na [unclear: Tatana]. Heoi ano taku ko te whakamaori anake. Na [unclear: wai] i tuhituhi to mapi whakaahua o te whenuaki te Riiri? Na te koki pen. He aha te take i kiia ai i roto i te Riiri, te maha o nga moni o te nama. Ina hoki i ki ano taua Riiri, he pai ano kia nama nga Maori i muri iho o te tuhituhinga o nga ingoa ki taua Riiri? He mea pea kia nama atu ano. Ara pea, e korero [unclear: a ka] ana taua Riiri, a ki te tikanga ano o au kupu, na Tatana koe i ki atu kia tuhituhia e koe aua moni ki roto ki taua Riiri.(Nei ako ano te roanga.)

page 17

(He roanga enol no te Whakawn o omarunai.)

A i tino marama ranei ia koe te korero kia Paora, ko taua £500. he moni tuturn ern no aua nama i taua ra? ae. [unclear: Raue], i ahua whakaaro taunariki a Paora? E men ana ahau, e kore taua tu whakuaro e kitea e koe ia Peora, me he moa he mahi tau ki aia. E mea aua ah u, e kore a Paora e raru tata. Otira i tuhi tuhia [unclear: eia] nga korero i ki, £500 pauna o taua [unclear: naria] otiia ko te pono o taua [unclear: uana] e £150 [unclear: pauna] tika o aua nama? He whakapono pea nana k nga tikanga a Tatana. E mohio ana [unclear: ruei] koe ki te Riiri o nga tikanga o te hoko o taua whenua? Ae, i whakamaramatia ki nga [unclear: Maori]. A [unclear: Keihea] taua Riiri? Aua hoki. E mahara ana [unclear: k ki] te hokongu o te whenua kia Puratiweti? Kahore ahau i pa ki taua mea, a kahore aku mohio i [unclear: naianci]. I mahi tahi ano ranei k e ia Tatana i etahi hoko? I pa ano pea ahau ki te mahi i M nga roa i te Kaokaoroa. E [unclear: monio na] koe ki te Ture mo nga whenua hoki tahae? Ae. He mea [unclear: rapea] i [unclear: tino] kiia taua Ture mo nga hoko whenua i Haku [unclear: Pri]? Ae pea he [unclear: eka tatuhi tuhi] ano ranei koe ki te Kawanataaga, mo taua ta [unclear: mahi hoko] Whenua? Kahore. I tuhi tuhi ranei to tuakana, a to E. [unclear: Henara]? E [unclear: kare] e tika kia kiia mai nga hara e taku tuakaua ki au. I rongo ano ranei koe ki tetahi [unclear: reta] pena? E kore e taen e nu te ki atu. Kahore aku mohio.

Ui uia aua ano e Te Wirihana. He mea noa ki au nga kupu ana amu pena me a Paora Kotahi Maori, ko te Waaka [unclear: Kani] e mea ana, nana te tahi hawhe o ten-i Po owini a e ahau pena ana ano a Paora, e [unclear: kore] e aro atu [unclear: eka] whakanongo ki ana kupu [unclear: penu]. Ko nga utu a tatana maku. [unclear: K nga] utu tiki ki ta te Ture e ki ai. Hoiano [unclear: takai] pa ai ki ana mahi, he whakamaori [unclear: awake]. Kahore he wahi o ana whenua i au. Ka uia a Te Hemara e Te Tiati e tiao mohio pa ana ahan, i matau a Paoru, he [unclear: mke teate] i te whenua kaloa i roto i te karauna [unclear: karaati], a ko [unclear: nea kaba kia] i roto nga karero, kahore kau he mea o aua kupu i pa ki te whenua i roto i te [unclear: kithi] a Paratiweti. E mea [unclear: pono ana ahau], i [unclear: korerotia] ano nga kupu whakahua ki te karauna [unclear: kareti] Kahore ak i [unclear: maharu] i kua ana etahi [unclear: kupu] ki; e he nui ke te whenua i [unclear: korerotia], i [unclear: roto] i te Riihi. Kahore ahau i mohio ki te [unclear: rerenga karanga] o to whenua i te karaati i to te Riihi, a kahore, hoki pea a Tatana ano i mohio.

I muta te whakawa o te kooti i taua ra i to 20 meneti i tua o te 10 haora i te po.