Te Mane, Te 7 o Hune, 1875.

Ko nga Roia mo Paora ma, ko Te Tapata, ka te Ihata. Ko to raua kai whakaako ko Te Hini Roia, Ko nga Roia mo Tatanu, ko te Wirihaua, ko te Konipata.

Koia nei nga ingoa o nga tangata i kira hei Huuri. Hone Temipata. (Koia te tumuaki o te Huri) C. J. Kuri Eruera Moa, H. C. Wirihana, W. U. Puka, Hori Wirihi, Hone Ropitone, Mohi Hutihana, C. V. Winita, Hruera Puripota, G. H. Norihi, W. Putiriti.

Ka mea a te Tapata, turia o whakawa, kia whakahoutia etahi o nga kupu o nga pukapuka o te whakawa, kia tino tika ai etahi o nga upoko, o te korero mo taua whakawa. Ka mea a te Wirihana, e kore e tika, no te mea, o marama ana nga kupu o nga upoko o aua korero. Ka mea te Tiati, e pai ana kia mahia houtia etahi o nga kupu, o aua upoko korero, kia tino marama ai nga take o taua whakawa.

Ka mea a te Tapata, he whakawa tenei na Paora Torotoro' raua ko Reewi, kia whakatikaia nga mea i he i a raua i a Tatana' he mea hoki taua tono noi, i rite ki te whakawa a te Pakeha, mo nga mea e riro pohehe ana i te tangata, he mea hoki kia whakahoutia nga kupu o tetahi Riiri, i tuhituhia e Paora raua ko Reewi, mo te Whenua Kia Tatana, i mua noa atu. A ko te take i tono ai raua kia Tatana, koia nei te tuatahi, he rironga pohehetanga no etahi waahi Whenua ki roto ki taua Riihi, e hara hoki nga kupu a Paora ratou ko Tatana i te mea i Wha kaae ratou kia riro taua Whenua i a Tatana. Te tako tua-rua, he mea mahi nukarau e Tatana taua Whenua ki roto ki te Riihi, me te mohio ano aia, kahore kau he whakaae a Paora ma kia riro taua Whenua, a i mahi he aia ki te tikanga o ta ratou korero ko Paora ma i whakatakato ai mo taua Whenua. Koia i kiia ai he whakawa tenei, i rite ki te Kooti Whakawa mo nga mea takoto pohehe, a he tono ano hoki ki te mana o Te Kooti Hupirimi, kia whakahoutia, te Riiri o taua Whenua, no te mea, i mahia pohehetia, a i mahia tinihangatia taua Riiri. Ka mea a te Tapata, ekore e tino tatakana e ahau kia koutou e te Huuri nga korero katoa o te whukawa nei, otiia me korero kau e ahau ko nga tino kupu anake, a ma nga korero a te hunga kai whaaki korero ki te whakawa nei, e ata korero nga korero katoa e kapea ana e ahau, a ma nga korero a taua hunga ka rongo ai koutou i nga mahi i mahia e Paora ma kia Tatana, i mea a Paora ma kia haere mai raua kia mahi i tenei whakawa. E mohio ana hoki koutou e te Huuri, i nga ra i mua atu o te tau 1865, kiano i tu noa te Kooti Whakawa Whenua Maori, a kahore kau he mea o aua ra, kia kiia te mana o tetahi Whenua kia tau ki te tangata Maori kotahi, a i aua ra kahore kau he mana a nge Maori kia mahi hoko ratou i o ratou Whenua, ki o te Ture tikanga. I muri tata iho, ka mea a Te Paratiwati, kia Reti a ia i te whenua o Paora ratou ko etahi Maori, a i taua wa e nohoia ana tana Whenua e Paratiweti hei haerenga Hipi maana. Ko taua Whenua nei, me ata ki marire e ahau tona tikanga, kei pohehe tatou ki taua waahi i roto i te Whenua i kiia e te Kooti Whakawa Whenua Maori. Ko te mea he ingoa ano tona, to taua waahi. Ko te Whenua nui, ara ko te waahi ki te Hauraro, ko Moteo tonu ingoa. A ko te waahi ki te tonga ko Omarunui tona ingoa. Nga eka o tenei Whenua katoa, 3410, otiia Ko tetahi waahi Whenua a o tata pu ana taua waahi ki Moteo, he Whenua ano, ona eka 163, a e nohoia ana taua waahi Whenua e te tini noa iho o nga Maori, a i noho ano ratou ki reira tae noa mai ki tenei ra. E tino mohiotia ana taua waahi, i te Whenua motubake mai, a kihai i kiia, ko taua waahi, no Moteo ranei, no Omarunui ranei. A ko tona tino ingoa, i mohiotia ai taua Whenua ko Ngatahira. A i roto i nga korero a Paratiweti ratou ko nga tangata Maori, kahore rawaiawa he kupu i whakaritea, kia riro a Ngatahira ki roto ki te Riihi a Paratiweti. Otiiu ko nga korero a nga Maori kia Paratiweti he kupu anake mo Moteo, mo Omarunui.

Ka mea, a Te Wirihana, e he ana i a ia nga mahi a Paratiweti, kia kiia i roto i tenei whakawa.

Ka ki atu a Te Tapata, kei a ia nga kupu e tino marama ai tenei ki. Ko aua mahi i eke ano ki te mea a Paratiweti ara ki te whenua i nohoia e Paratiweti. A i te timatanga mai ano o nga korero, me nga mahi, hore rawa rawa he ki ranei he whakaaro ranei a nga Maori, kia tukua ta ratou whenua i noho ai a Ngatahira ki te Pakeha.

Ka mea Te Tiati, kahore i ata kitea atu e au te take, i kiia ai nga mahi a Paratiweti, ki nga Maori, hei titiro i nga tikanga o tetahi aronga korero i muri mai o te mahi a Paratiweti. Ka mea a Te Wirihana, mehemea e ki ana taku hoa Roia, kihai te whenua e tautohea nei ara a Ngatahira, i tukua ki roto i te Riihi kia Paratiweti, ka whakaae atu ahuu ki tena. Ka mea a Te Tapata kahore, no te mea, tera atu ano to mea e tohe nei rutou, kia korerotia te mahinga o nga mea o aua ra, te kitea ai. Ka mea Te Tiati, me pukapuka rapea mana e kitea ai ena mea, ka mea atu a Te Tapata, kahore kau. Otiia, tenei tutahi whakawa, i whakawakia ki tawahi, a e rite ana te ahua page 2o taua whakawa ki tenei. Ko te Pakeha nana taua whakawa, he tangata whai whenua, a ko aana Rihi, whenua, i kiia e ia i roto i aua Riihi, maana te whakaaro kia mutu te Riihi ka mutu, a whakawakia ana taua kupu. He mea hoki na te tangata i aia e Riihi ana te whenua, maana te whakaaro e mutu ai, kia mutu taua Riihi, ka mutu. A na nga kupu o etahi Riihi, i whakaaturia ki taua whakawa koia i kiia ai, me waiho ma te tangata i aia e Riihi ana te whenua e karanga te ra e mutu ai te Riihi, no te mea i mohio taua tangata nana i Riihi, i noho te whenua ki taua tikanga. A whakaae ana taua Kooti ki aua kupu, whai hoki i roto ano i tenei whakawa mo Ngatahira, ka mea a Te Tapata, i mohio pu ano a Tatana ki nga kupu whakaritenga o te Riihi a Paratiweti, a ko ana mahi ko a Tatana, i mahia o ia ki tana mohiotanga mo te whenua anake i a Paratiweti. A ko nga korero ka korerotia ki tenei whakawa, i tonoa ai aia e Te Tapata kia korerotia aua kupu, he mea kia tino mara ma ai taua mea, i mohio pu ano a Tatana, ki nga wahi i kapea ki waho o taua whenua, a me te take ano hoki i kapea ai aua waahi i te wa i Röhitia ai te whenua kia Paratiweti. Ko te mutunga iho o nga korero a Paratiweti ratou ko nga Maori, he tono na ratou ki te Kooti Whakawa Whenua Maori, kia mahia te mana Maori, o taua whenua, kia tukua ki etahi tangata o ratou o nga Maori. I taua wa, he Riihi noa iho ta Paratiweti, e bara i te Riihi i mana ki ta te Ture tikanga. A e pena tonu ano tona tikanga o taua Riihi, kia mahia ra ano te whenua, e te Kooti Whakawa Whenua Maori. Ko te mahi tuatahi mo taua whenua, me mahi e nga kai Ruri whenua, a kei aia kei a Te Tapata nga korero e murama ai, i kiia ano nga kupu ako ki taua kai Rari, kaua aia e Ruri i tetahi whenua ke, engari, i te whenua auake i Riihitia e Paratiweti, a i reira ano te tohutohunga o nga rohe o Ngatahira. He mea Ruri te whenua, a ntna ana taua Ruri, a no muri iho ka mahia a Ngatahira ki roto ki te Karauna Karaati o taua whenua, a maana ma Te Tapata e whakaatu nga tikanga, e kitea ai, i mohio pu ano a Tataua ki ana mahi. Ka mea atu ano a Te Tapata ki te Huuri, hei konei ka puta atu ai i au taku kupu. He mea nana, e kore pea tenei mahi mo te whenua nei e mutu i tenei Kooti, tera pea e rapua ano nga tikanga o nga kupu o te mutunga, e whakataua ana e taua, Huri, a ma te kooti e mea, mehemea ranei, e kitea ana e te Kooti i aua kupu a Te Huri i nga take e puta ai he wahi ora kia Paora ma, maanu ma Te Tapata e whakamarama tenei kupu, ko nga mahi katou i tatakuna nei e ia, he mahi na Paratiweti, kia riro ai he Riihi i aia. A no te putanga o te Tiwhiketi a te Kooti Whakawa Whenua Maori, i riro ai te Kurauna Karaati kia Paratiweti. A kihai taua Karauna karaati i riro ke atu i aia, kia oti ra ano te pukapuka o te Riihi i aia, a riro ana i a Tatana i muri iho, kihai rawa i tae ki nga ringaringa o nga Maori, kia ai he titire ma ratou i te ahua o te mapi i runga i taua Karauna Karaati, na reira i mea tonu ai nga Maori kihai rawa a Ngatahiza i pau ki roto i te whenua, o te Karauna Karaati, a i noho tonu nga Maori i taua wahi i Ngatahira o ana ra ano o mua moroki noa nei, hei kainga nohoanga, a hei ngakinga kai, koia na nga mea o nga ru i te mea ki ano i moketetia te whenua, ko nga whenua i te Riihi a Paratiweti ko Moteo ko Omarunui anake. Otiia ko te Karauna Karaati e mea anu, i pau kutoa te whenua ki roto i te Karauna Karaati, kahore i marama enei tikanga. Ko te mapi i tuhituhia ki te Riihi a Paratiweti, ki te pito ki te Hauraro tua marangai o taua mapi, te wahi whenua, i waho o te rohe o taua Riihi, i te wahi i tuhituhi ki te peita whero, i te tukiwa o te rohe o te whenua i Riihitia e Paratiweti te awa wai Maori, kahore kau he ingoa o tana wahi whenua i tuhituhia ki taua mapi. Otiia i penei nga kupu i tuhia ki runga o taua wahi, i taua mapi. "Whenua rahui ma nga Maori."

Ko te ra i tuhituhia ai taua Riihi, ko te 28 o Hurae 1866, a tenei ake ano hoki etahi mahi nui ano o taua ra, mane e whaaki ki te Huuri. Ko te tau me te marama o taua Riihi, koia ra no, ko te tau me te marama i tuhituhia ai ano te Karauna Karaati, a tena ratou e marama ki te mahi a Paratiweti, no te mea, ko tana whenua i mahi ai ki roto ki tana Riihi, ko te whenua anake i kiia nei, ko Moteo ko Omarunui. A, ma ratou ano hoki e titiro nga kupu o te Riihi, i nga waahi o nga korero o nga rohe o te whenua e Riihitia ana e Paratiweti, a kei reira te kupu mo te taiepa tauwehe o Moteo, o te whenua Rahui ma nga Maori. He tino kupu whaaki tenei mo te nohoanga o nga Maori i taua waahi whenua. A, ko tenei Riihi i tuhituhia te tauira ki te whare tiaki Karauna Karaati; e mea ana i roto i nga kupu o nga korero o taua Riihi, me te ahua ano hoki o te mapi o taua Riihi, ko taua waahi ko Ngatahira, i kiia hei wahi mo nga Maori, a i taua wa pu ano e nohoia ana, a e ngakia ana e nga Maori taua waahi whenua, Koia ra nga tikanga o nga mahi, i te wa i pa ai te kupu a Tatana ki tana whenua, i mua tata atu o te ra i mahia ai te mokete. A, i tenei takiwa, ara i aua ra, kua tango taonga a Paora Torotoro i a Tatana. Otiia i oho tata te mohio o Paora he whenua tenei e puta nui tonu mai ana kia Paora nga moni mahamaha noa atu, mei reira i aua ra ano e riro ana i a Paora Torotoro te £800 pauna mo tana whenua i te tau kotahi. Ko te mahi a tenei rangatira kaumatua, ara a Paora Torotoro, i mahi a tamariki te ngahau o taua whakaaro ki te whakapau kino i ana moni, a he kanmatua ano a ia e kore e kite i te mahi nukarau a te tangata ki a ia. E kore te Huuri e tino roa, ka kite ratou i te mea, ko Tatana o raua ko Paora; te tangata tino marama ona whakaaro, a ma reira e kiia ai, ko Paora o raua te mea e raru i roto i a rana mahi hoko. Kua rongo ano pea te Huuri i nga tikanga o te mahi a Paora, i nga ra ona e tuku nui ana te Pakeha i te taonga i te taonga nama kia Paora. O te kiki o Paoru i eke ai a ia, a i te ra ano e whiti ana, i ka ano nga ahi kanara o taua kiki, kia marama ai te ara o te hoiho e to ai i taua kiki, me te whare nui i hanga e Paora, me nga kapata e wha o taua whare, i ki tonu a roto o aua kapata i te waipiro, hei kai ma te tangata haere noa atu ki riera. I te takiwa i timata ai te mahi a Tatana kia Paora. He nama taonga ta Paora i a Tatana, otiia kihai i mohiotia nga moni o taua nama. A i ahua pai ano a Paora, i reira ka nama ano aia i etahi taonga atu ano i a Tatana. I mohio a Tatana ki nga painga ki a ia kia Tatana o tenei mea o te mokete. A koia nei te mahi, i whakaatu ai a Tatana i ana whakaaro ki nga Maori. Nei pea te tu ahua o ana kupu. He nama ta koutou i au a £150 o taua nama, a e mea ana koutou kia hanga he whare ma koutou, a ko te utu o taua whare £350 pea ona pauna, e pai ana ahau kia hoatu aua moni, mehemea e whakaae ana koutou ki te mokete. A, kawea ana te pukapuka mokete ki te whare o Paora e Tatana, me te kai whakamaori. A he mahara na Paora, ka mutu pea te homai nama maaha, me etahi whakaaro ke atu ano e akona atu ai a Paora. Koia ra nga tikanga i whakaae ai a Paora kia tuhituhia tona ingoa, ki te pukapuka o te mokete. A ka korero a Paora, i ana Korero, ka Oati a ia i aua kupu, ka mea. I te wa i mahia ai e ia taua whenua, kahore rawa nei ana maharu, ana whakaaro ranei kia tukua taua whenua a Ngatahira. A ma nga mahi ka korerotia ki te Huuri, te mohiotia ai te pono ranei te he ranei o te Oati a Paora. A ko taua whenua ko Ngatahira, i nohoia e te Maori o mua iho ano. A ki nga tikanga Maori, kaore kau he take o Paora ki taua waahi, kia tukua e ia ki te tangata. Ka mea a te Tapata, e mea ana a ia he pono aua korero nei, a ki tana whakaaro he marama rawa aua korero. Ka kiia ano hoki e te Huuri, e whakapono ana ano hoki ratou ki aua kupu. A i mea ano a te Tapata i aua ra, i mohio ano pea a Tatana, ko Ngatahira kei waho o te mahi i mahia nei e ratou, Na reira i kiia ai nga kupu a Tatana kia Paora Torotoro i ta raua kupu mo te nui o taua whenua. Tenei ano hoki tenei ahua tikanga hei kupe maana ki te Huuri. I roto i nga Riihi whenua katoa o tenei Porowini, e mau tonu ana nga kupu i aua Riihi, kia utua nga mahi naana i pai ai nga whenua Riihi i nga ra e mutu ai nga tau o te Riihi, ara, mo nga taiepa, mo nga awakeri, me nga whare. A kahore kau he kupu penei 1 roto i te Riihi a Paratiweti, otiia i nga ra i tuhituhia ai te pukapuka o te mokete, kua mahi noe atu a Paratiweti 1 tana whenua, a ko ana moui i pau i taua mahi, £2000 pauna. A i muri tata iho, kihai i maha nga maruma, i tuhituhia ai tetahi pukapuka hei korero i taua mahi utu taiepa, otiia he pukapuka tikanga kore pea taua pukapuka. A kahore kau he hopohopo o te whakaaro, i mohio pu ano a Tatana i aua ra, kua tino kake [unclear: e] utu mo taua whenua i te mahi i mahia ai e Paratiweti i reira. Ko nga mahi, i mahia ai te tuhituhinga o nga ingoa ki taua mokete, ma nga kai whaaki korero era e korero. A ma te Huuri te kupu e ki, mehemea i tino puta te kupu wakaae, kia kaua e tapoko he whenua ki taua mokete, engari ko te whenua anake i Riihitia e Paratiweti. A tenei ano hoki tenei kupu, i ahua mahi pohehe te mahi o nga korero o te whakatakotoranga o nga rohe o taua whenua, ina hoki, aianei ka kite kontou o te Huri, ko te whakaaro a Paora, i mea, ko te whenua e moketetia nei eiu o hara i te whenua katoa i korerotia e te karauna Karaati, engari ko te whenua anake i Riihitia, kia Paratiweti, i te mea hoki kahore ano a Paora i kite noa i taua Karauna Karaati i aua ra, e tika ai te ki, e mohio ana aia ki nga whenua i korerotia ki roto ki taua Karauna karaati. A no te mea kua tuhituhia nei e Paora tona ingoa ki te pukapuka mokete page 3kahore kau he hopohopo o te ngakau o Tatana ki te tuku taonga kia namaa e Paora. A i taua wa, kua nui rawa te nama a Paora, a ko te mana o te whenua kua riro i a Tatana, ko te ata anake o taua whenua i toe kia Paora. Otiia, kua tino kai nei a Paora i nga taonga nama, a kua rongo aia i te reka o te nama, a kua kiia atu ki a ia kia Paora, he pai ano kia nama tonu aia, i reira tata ano, ka whakamutu te tuku nama a Tatana kia Paora. I muri tata iho ka kiia ano te kupu a Tatana kia Paora. I muri tata iho ka kiia ano te kupu a Tatana kia Paora, e pai ana ano kia nama ano koe, otira me mahi tatou i te pukapuka tino hoko mo te whenua, ka nama ai ano koe, a i te ra ano o aua kupu i kiia ai, kua oti rawa ano taua pukapuka hoko mo te whenua te tuhituhi e Tatana, a ko nga Maori i mahia kuikatia ki te tuhituhi i taua pukapuka. Ko te ra i tuhituhia ai te pukapuka mo te mokete, ko te 5 o'Oketopa 1868, a ko te ra i tuhituhia ai te pukapuka o te tino hoko o te whenua, ko te 16 o Maehe 1869, a e rima ano marama o te takiwa o te tuhituhinga o te mokete, ka tue ki te ra i tuhituhia ai te hoko. E ki ana te Riiri o te mokete, i tuhituhia ai taua Riiri he mea kia tika ai te utu mo nga nama kua oti te nama, a mo nga nama ano hoki e nama a muri atu o te tuhituhinga o taua Riiri. A ko nga moni i kiia i roto i taua mokete, me utu era i te tau, 1873, na konei i kiia ai, kahore he mea a Tatana, e penei pu te nui tonu o te mahi nama a nga Maori ki a ia. Ko nga moni e utu ai to Maori kia hoki ai ano taua whenua kia ratou, e ki ana te Riiri o te 16 o Maehe, 1869; ko aua moni £1300. A ki te mea ka huihuia enei ki te nama a Paora, penei ka tae aua moni katoa ki te £2500 paana, ko enei moni kei roto i nga tikanga o te Riihi a Paratiweti. A i te ru ano i tuhituhia ai taua Riiri hoko mo te whenua, mahia ana ano hoki o Tatana tetahi Riiri hoko whenua, a ko taua Riiri hoko ana e mea ana, ko nga moni tuturu kua riro i a Paora, koia nei, £1300. Otiia, kahore he moni i utua e Tatana kia Paora i taua ra. A tuhituhi ana a Paora i tanu ingoa ki te Riiri hoko mo taua whenua, a ko te mea i homai kia Paora, ko te pukapuka a Tatana, i mea nga kupu o taua pukapuka, kia £300 nga moni ma Paora o aua moni. A kia £300 pauna e hoatu kia Paora i te 16 o Aperira 1869, ara kia kotahi marama i muri iho o te tuhituhinga a Paora i taua Riiri hoko kia Tatana, a ko te toenga o aua moni, ara te £1000 me utu e Tatana kia Paora i te 16 o Mache 1870, otiia me utu aua moni e Tatana ki te itareti kia kotahi te kau itareti. A i mea ano hoki nga kupu i whakuactia e Tatana, kia hoatu taonga a ia ki nga Maori na ratou te whenua, ki te tikanga utu pai o te hokohoko a nga Pakeha. Otiia ko aua taonga, me mea o ratou utu hei kai i te £1300 i kiia ra hei utu mo te whenua. I penei te tikanga o enei kupu mo aua taonga. I mea a Tatana, ko nga moni nei, ma koutou ma nga Maori e kai enei, kia tae rawa ake ki te tau 1870 kua pau i a koutou nga moni £1300 te nama hei taonga. Nakonei i tika ai te mea, ko te tuhu kia Tatana i tiakinu maramatia tera, otiia ko te taha ki nga Maori, kahore kau he kupu ako atu i te kino o ta ratou manmau kino i a ratou moni. I muri tata iho o te tuhituhinga o Paora i te Riiri hoko mo te whenua, ara e ono wiki, ka mahi a Tatana i te muhi tutua, ara i hokonu e in taua whenua kia Paratiweti, mo nga moni £3000, a e £500 pauna i hua noa mai kia ia i taua mahi hoko ana, mei reiru ano hoki, ko nga moni i noho huna i a ia i roto ano i tona ringa £1800. A i ki ano a aia kia 10 puiheneti aana e hoatu ai ki nga Maori. Otira, ko nga taonga e hoatu nei e ia ki nga Maori, e hoki atu i nga utu o aua taonga taua 10 puiheneti ki a ia ki Tatana. A kahore he rapurapu o te whakaaro ki te ritenga o taua kupu i penei, e me utu nga taonga i nama e te Maori kia Tatana, ki te utu tika o te makete. Mehemea i tuhituhia taua Riiri o nga tikanga o te hoko mo taua whenua, ki te whare takotoranga Riri a te Ka wanatanga, penei, ka ahua he te noho o nga mahi hoko mo taua whenua. Ahakoa i kawea ano te Riri hoko o taua whenua e Tatana kia tuhituhia ki te whare tukotoranga Riri a te Kawanatanga. Otiia ko te pukapuka o nga tikanga o te hoko, i kohia eia e Tatana tena ki roto ki te pakete o tana koti, a Kahore he roanga riro mai ana i a ia nga moni mo taua whenua. I muri tata iho o enei mahi, a e rua pea, e toru ranei nga tau, hokona ana e Paratiweti taua waahi o taua whenua mo nga moni £27,000. A i pau nui uno pea etahi o aua moni i taua mahinga i taua whenua, otira ko te utu i riro mai nei i a ia, he tohu tena no te pai me te utu nui o taua whenua, A te wa i pau ai nga ra o te tau kotahi, kahore kau he utu e utu ai a Tatana ki nga Maori, i te mea hoki kua pau noa atu aua moni te nama e nga Maori ki te taonge, ki te ritenga o te kupu, me utu ki te utu tika o te makete. A kua tae tenei ki nga ra i mutu ai te tuku nama kia Paora, a ko ana kapata i takoto ai ana waipiro, kua takoto kau era, kahore kau he kai o roto, ko tana kiki kua riro tera te tango, ko tana whare nui kua wera i te ahi, a ko taua waahi whenua i ki ai hei homai moni maana kua tino kore rawa atu tera, a he tangi ko tana, te tukunga iho. He waahi iti nei ano hoki te waahi i a Reewi, he mea mahi e Reewi i nuta ai ki a ia nga nama taonga, ko aua taonga i tae ki te £359 pauna, o roto i nga utu mo te whenua. A i roto i nga tau o muri iho o enei mahi, ka tau kiu noa iho aua mahi, a tae noa mai ki nga mea o a te Maori ritenga mo taua tu mahi. A i ahua mea ano a Paora ki te ingoa o Tatana ki tana ki i tu a rite ki tenei ingoa kia Hatana, i roto ano i te reo Maori, i ta te Maori whekahua i taua ingoa. Takoto nei a, pau noa nga tini tau, katahi ano a Tatana ki oho mauri, a ka ki tana whakaaro he whenua ano taku. A ka tae ki tana ra, ka tuhituhi a Tatana i tana panui he mea hoki nana kia tauirutia taua mahi ki nga mahi a nga tangata nunui o te ao nei, a whakapirihia ana e ia taua panui ki te pou o te kaaha o te tuiepa o te pa o taua whenua, ko te ra i tuhituhia ai taua pukapuka, ko te 9 o Mei 1874, i ki nga kupu o taua panui, kua kite a Tatana, nana taua waahi whenua e nohoia ana e nga Maori, a me haere ke ratou. Katahi nei ano aua Maori ka rongo, e, e kiia ana taua whenua, kua riro i te Pakeha. A koia nei te rongo tua-tahi i rongo ai nga Maori, mo taua whenua kua riro i te Pakeha. Ma kontou e whakaaro te mahara o nga tangata o taua kainga, i te mea hoki e oho katoa ratou ki te whak irongo i nga kupu o te korero o to ratou hoa riri. I muri tata iho, e rua pea e toru ranei nga ra, haere atu ana a Tatana ki reira, he haere tana kia tino riro pu ai taua whenua ki tona ringa. I mea ia, nana nga whare, me nga taake witi, me nga mea katoa o taua whenua, a i whawhai a kupu ratou, na aua kupu i tino rongo ai nga Maori, ki te take o te tohe a Tatana, naanu taua whenua, i taua ra. He kupu ki auake ta Tatana, naanu te whenua, kahore aia i pei i nga Maori kia haere ke ratou, mei peia aua Maori e ia, tera pea e tae ki te kino. Na aua mahi, koia tenei whakawa i tu ai. He mea hoki na nga Maori, kia tino rapua te take o enei he, kia wawe te mohiotia ana ritenga, a kia whakaotia tenei tautohe mo taua whenua, mehemea ia e whakaotia, ana tenei tautohe, e kore ano a Tatana e tika te ki, i mate aia i roto i aua mahi, uo te mea, i nga ra o te hoko i kiia ai kia utu aia ki nga Maori, a i nga ra ano o taua hoko, kiano i tae ki te ra e utu ai a Tatana i nga moni ki nga Maori, kua kai rawa ano aia i nga moni nui o roto i taua mahi hoko, a i taua ra ano, ko nga taonga, a namaa ana e nga Maori kia ia, he nama era na nga Maori mo a ratou moni e toe atu ana i a Tatana, a kahore hoki a Tatana i utu i te £1000 ki nga Maori mo taua whenua. I a ia anake nga tikanga o taua mahi, a ko ia te tangata o ratou katoa e tino whiwhi ki te utu mo taua whenua, nakonei i tik i ai te ki, kahore kau he take e aroha noa ai te Huuri kia Tatana. He whakawa tenei, e tika pu ana ma te Kooti e whakatika nga he i mahia hetia i roto i te hoko o taua whenua, otira kahore kau aana mea, kia mahia houtia nga mahi, engari ko te mea i riro he kia hokia mai, no te mea ko aua. Riiri i tuhituhi nei he mea pu aua Riiri, kia mana ai te utu mo nga taonga i nama e nga Maori kia Tatana. A ko aua taonga kua tino oti te mahi mo era. A ma te Kooti e mea, ki te mahia peratia nga mahi ka tau te raru kia Tatana kahore he ki atu kia whakawakia nga mea i mahia e Paratiweti, otiia ko tana i mea atu ai, kia kaua e pa te mate ki nga tangata e noho ana i runga i Ngatahira, a kia puta te kupu a te Kooti, kia mutu te tohe a Tatana ki Ngatahira, no te mea kahore kau he take ona e mea ai naana taua whenua, ma konei ka tika ai ma te Kooti te whakaaro e mahi atu kia Tatana, kia mutu tana tohe ki Ngatehira.

Ka aia nga kupu a Wiremu Erihana. Na Te Ihata i ni, Oatitia ana aia, ka mea. He Kui-ruri whenua ahau. Kei au te Pukapuka a te Kawanatanga maku e mane ai taku mahi Ruri whenua. Na Te Paratiweti, ahau i mea kia mahi i te tau 1865, kia ruri ahau i tetahi wahi whenua i Omarunui. Na te Paratiweti te ki mai kia au, maana ahau e tiaki kia puta ai nga utu o taku mahi ruri ki au. Na Paratiweti ko Raka, na Tana i tohutohu nga rohe o te whenua ki au. He kainga Maori ano i reira, i tata atu taua kaingu ki te whenua i Ruritia nei e au, a he mea tohutohu ano taua kainga Maori ki au, ko te whenua i tu ai taua kainga Maori, i tata ki te whenua i ruritia mo Paratiweti. He Maori ano i reira i au e Ruri ana i te whenua. Otira kahore aku mahara ki aua tangata Maori. I pau te whenua a Ngatahira ki roto ki te whenua i Ruritia e ahau, te take, e kore hoki e kake ke atu nga utu, mo te whakawakanga o taua whenua e te kooti Whakawa Whenua Maori, mehemea i kapea page 4ranei, i whakatapokoria ranei e au taua whenua a Ngatahira ki taku Ruri. I whakaae nga Maori kia Ruritia-tahitia a Ngatahira me te whenua e Ruritia ana e au. Kahore aku mohio ki te reo Maori. Otira ko taku tamaiti na maua tahi nei i Ruri enei whenua, e mohio anu aia ki te reo Maori, a i korero aia ki nga Maori. Na Paratiweti i utu te Ruri. I hoatn taku mapi o taua Ruri ki te Kooti Whakawa Whenua Maori. Ko te ahua o te mapi o taua whenua o mau ana i runga o te Riri hoko o taua whenua, he ahua no taku mapi. Otiia he mea whakaiti iho taua mapi i taku. A ko te wahi whenua i whakaahuatia ki tana mapi a i noho te utu B. ki reira, koia ra te wahi i tu ai te kainga o aua Maori. E mau ana ano te ahua o te raina tauwehe o taua wahi, i wehe ketia ai taua wahi, i te whenua i tukua kia Paratiweti. A ko taua raina, te rohe ki te Marangai o te whenua i Riihitia e Paratiweti.

Ka nia a Te Erihana e te Wirihana, kahore kau aku korerotanga kia Tatana mo taua whenua, ka kotahi ano tau oku i rongo ai ahau, kua riro taua whenua i a Tatana, kahore ahau i mohio o noho ana aia a Tatana i taua whenua i te wa i ruritia ai taua whenua, kahore kau ho mahi huna o taua ruri i kite ano nga Maori i au, e haere ana i runga i taua whenua me taku mahi Ruri, kotahi pea te kau nga tangata e noho ana i reira, me a ratou wahine, me a ratou tamariki. A he ngakinga kai ano i taua whenua. I kite ahau i tetahi patiki i reira, a he mea taiepa taua wahi, he mea nguki ano te tahi wahi o te whenua o taua putiki.

Uuia ana a Te Tapata, naku i tiini, a naku ano hoki i poupou haere te raina tauwehe o te whenua i Riihitia kia Paratiweti, o te whenua i Ngatahira. Na Te Paratiweti i tohu tohu taua rohe ki au. He tangata Maori ano i reira a na ratou ko te Paratiweti i whakaae taua rohe. Koia te rohe e kiia na e te pukapuka o te Riihi. I kite ano a te Paratiweti i aua rohe i muri iho o te mahinga o aua rohe e au a nana ano i taiepa te raina tauwehe o Ngatahira o taua whenua. I tae ano ahau ki te Kooti Whakawa, Whenua Maori, i te wa i whakawakia ai taua whenua. I mohio ano ahau i pa ano a Paora ki taua whenua, a i kite ano ahau ia Paora i runga i taua whenua i te wa i ruritia ai taua whenua e au. Naku noa ano te whakaaro kia ruritia o au taua wahi whenua Maori, kia pau ki roto ki te Ruri.

Ka uia a Te Erihana e Te Tiati. Kahoro ahau i mahi i taua whenua rahui mo nga Maori i runga i te mapi i tuhituhia ki te Kurauna Karaati, kahore i poupoua e ahau te taha ki te awa, no te mea, he rohe marama noaatu taua rohe. I te takiwa o te ruri, kua oti noa atu te awa keri i runga i te rohe tauwehe o te whenua kia Paratiweti o te whenua i rahuitia ma nga Maori. No Tihema 1865, i timata ai taku Ruri i taua whenua, a no te marama o Hanueri 1866. i mutu ai taku Ruri.

Oatitia ana nga kai whakamaori mo taua whakawa. Ko Te Waiti ma Paora ma. Ko Te Hemara ma Tatana.

Oatitia ana a Paora Torotoro. Uia ana e Te Tapata, e te Roia a Paora, a na Te Waiti i whakamaori, ka mea a Paora ko ahau tetahi o nga tangata nana i tono tenei whakawa. E mohio ana ahau kia Reewi Hankore, koia tetahi o nga tangata a nana i tono tenei whakawa. E mohio ana ahau kia Tatana, te tangata maana tenei whakawa. E mohio ana koe ki te whenua nona tenei ingoa a Omaiuoui, ka mea a Paora ae, me te whenua me Moteo, ae. E to hono ana aua whenua, a e kotahi ana raua takotoranga? Kahore, ko Omarunui ano Omarunui, ko Moteo ano a Moteo. E tata pa ana aua whenua tetahi ki tatahi? ae, E mohio ana koe ki tera whenua ki Ngatahira? Kahore ahau i rongo e kiia ana taua whenua e te Pakeha ko Ngatahira i enei ra kua pahure, engari ko Ngatahira tona ingoa o mua mai o o matou tupuna. He ingoa tawhito a Moteo? ae, me Omarunui? ae, ka whakahua koutou nga. Maori i enei ingoa i Moteo i Omarunui ki ta koutou mohio ko Ngatahira tetahi wahi o te whenua e kiia ana ki aua ingoa? Kahore, He whenua ano ko tona ingoa, he whenua £1.00 tona ingoa. I pa ano koe ki tera whenua ki Moteo? I te mea ki ano te Karauna Karaati i puta? Ko Paora Kaiwhata i noho i reira. I pa ano koe ki Omarunui i te mea ki ano i puta te Karauna. Karaati? ae, I pa ano ahau ki taua whenua, I te mea ki ano I put ate Karauna Karaati? I pa ano koe ki Ngatahira? ae, I pa ano etahi Maori ki taua whenua? ae, ko Paora Kaiwhata ma ratou ko ana whanaunga i pa ano ratou i te wa ki ano i puta te Karauna Karaati? Koia i noho i Ngatahira i te wa ki ano te Karauna Karaati i puta. Ko te kupu ko Ngatihenepare. Koia ra te tino kainga o ratou ko tana hapu? Koia ra? Kowai ma i noho i taua kainga i to wa kahore ano he Karauna Karaati i puta mo tana whenua? Ko Ngatihenepare. He tangata Maori ano kei reira e noho ana i enei, ra? ae. Ko Paora Kaiwhata ratou ko ana tangata. Tokohia ratou? E toru tekau ma ono. Kua roa noa atu te nohoanga o ratou ki Ngatahira? ae, he roa noa atu. Kua roa noa atu ta ratou ngakinga i taua whenua? No te wa ano o ratou tipuna. Nonahea te Pa i tu ai i reira? He Pa ano ta o matou tipuna i reira ai i enei wa he kainga nohoanga anake kei reira, a e nohoia tonutia ana taua kainga. I taiepatia ano tetahi wahi o taua whenua i te wa ki ano i puta te Karauna Karaati? he mea taiepa ko te wahi i ngakia, kahore te tino rohe o waho o te whenua nui tonu i taiepatia. I mahi Riihi korua ko Reewi kia. Paratiweti? ae, I noho ano a Paratiweti i Moteo i Omarunui, i te wa kiano i mahia aua whenua e te Kooti Whakawa Whenua Maori? I noho a paratiweti i Moteo i te wa kahore ano he Kooti Whakawa Whenua Maori. E mohio ana koe kia Erihaua te kai Ruri whenua? ae. I kito ano koe i a ia e Ruri ana i tetahi wahi o te whenua? Kahore ahau i tino kite i a ia o mahi ana, kahore ahau i kite i a ia i runga i te whenua. I korero ano korua ko Erihana mo nga rohe o te whenua? ae i korero ano maua i runga i te whenua? kihai ta maua korero i korerotia i runga i te whenua. I mahi mokete koe kia. Tatana? ae, I te mea ki ano koe i tuhituhi i to ingoa ki taua pukapuka mokete, kua tango taonga nama koe i a Tatana? I korero ahau kia Tatana mo te mokete a no muri ahau i nama taonga ai i a ia. He nama ano tau i a Tatana i te mea ki ano taua mokete i mahia? ae, mo nga huka, mo nga paraoa waipiro. Na wai te kupu tuatahi mo te mokete. Nau ranei, ua Tatana ranei? Na Tatana. I pehea nga kupu a Tatana, a he aha a korua mahi i mshi ai? I haere mai ahau ki Nepia nei, ka mea mai a Tatana ki au. "Moketotia a Moteo", ka mea atu ahau, kahore kau aku mohiotanga ki tenei mea ki te mokete. Ka mea mai a Tatana ki au. He mea pai te mokete ki te mea ka mokete koe i te whenua mo nga tau e rima, penei ka puta te £500 ki a koe, a ka tae ki te rima o nga tau, ka hoki ano te whenua ki a koe. I korerotia ano nga kupu mo nga utu Reti mo te tau? Naku te kupu mo tena, ka mea atu ahau kia Tatana, kahore ahau e marama ki nga tikanga o tenei mea o te mokete. Ka mea mai a Tatana, ka nui te marama, tuhituhia e koe to ingoa ki te mokete. I pehea nga kupu mo nga utu tau a Paratiweti? I me atu ahau mo nga tau amua. Homai nga moni £300, ka mea mai aTatana, ma taua tena e whakarite, i taua ra. Kua oti te pukapuka i tuhituhia ai e koe i to ingoa, ki taua pukapuka? kahore. No nahoa to kitenga tuatahi i te pukapuka o te mokete? i te ra i tae mai ai a Tatana ki taku kainga. No muri ra pea tena, i to ra i korero ai korua mo te mokete i Nepia? ae, he hoa, auo to Tatana i haere atu ai i te ra i maua atu ai te pukapuka o te mokete ki to kainga? ae, ko Matene Hemara. Hawai e takoto ana te Karauna Karaati, i te ra i haere atu ai a Tatana raua ko Te Hemara ki to kainga? I te Pakeha ia Paratiweti. I a koe ranei taua Karauna Karaati e takoto ana? Hore rawa, Kua kite atu ranei koe i taua Karauna Karaati i nga ra i mua atu o te ra i maua mai ai te pukapuka mokete e Tatana ki a koe? Kahore a Paratiweti i ki mai ki au, kia haere ahau kia kite i taua Karauna Karaati. Otiia, no muri i a Tatana raua ko Te Hemara i haere mai ai ki au. Haere ana ahau ki te Tari takotoranga Mapi, a i knea e ahau i reiry. No muri iho tena o te ra i tuhituhi ai koe i to ingoa ki te pukapuka o te mokete? ae, He pehea te takiwa i muri iho? K toru pea marama. E mahara ana koe, i tuhituhia e koe to ingoa ki tetahi pukapuka tino hoko mo taua whenua kia Tatana i muri iho o te ra i tuhituhia ai koe i to ingoa ki te pukapuka o te mokete? ae, no nawhea to kitenga tuatahi i te Karauna Karanti. No mua atu ranei, no muri iho ranei o te ra i tuhituhi ai koe i to ingoa ki te pukapuka o te tino hoko mo taua whenua? No te takiwa oku kua tuhituhi i taku ingoa ki te mokete, a i te mea kahore ano ahau i tuhituhi i taku ingoa ki te pukapuka o te hoko, i kite ai ahau i te Karauna Karaati. I titiro, koe ki te mapi o te whenua, i tuhituhia, ki tana Karaati? ae. I te wa i whakaae ai koe kia mokete whenua koe kia Tatana. Ko ohea whenua, nga whenua mo taua mokete? ko Moteo. I whakaae koe ki etahi whenua ke, kia tapoko ki taua mokete? kahore, hore rawa. I korero ano a Tatana ki nga whenua mo roto i taua mokete? Ko taua whenua i whakahua ai ko Moteo. I whakanua ano aia i te ingoa o Moteo? ae. A koia na ta page 5korua kupu i whakarite ai, ko Moteo tau e mokete ai ki aia? ae. A i ta korua korerotanga ko Tataua kia moketetia a. Moteo i rongo ano etahi o nga Maori i aua kupu a korua? ae, ko aku tamariki. Tena koa, kiia mai nga ingoa o etahi o aua tangata, ko Hare, ko Pititi, ko Marara, me Raihania i reira katoa ratou, i rongo ano ratou i a korua kupu? I rongo ratou ki au, kua korero ano maua ko Tatana i etahi kupu, ka tapoko mai aua Maori. I te wa i korero ai korua ko Tatana mo te mokete, he Maori ano i reira? I reira a Hare, ka tapoko mai etahi o nga Maori, he roa noa atu ka tapoko mai etahi. A i tana wa, kua tuhituhi koe i to ingoa ki te mokete? kahore. I rongo ano ranei a Hare ma i a korua korero ko Tatana i te mea kiano koe i tuhituhi i to ingoa ki te pukapuka o te mokete? ae pea. I korero ranei a Tatana, a te Hemara ranei ki a koe i te ingoa o nga whenua, kau pau ki roto ki te mokete? kahore. A kua whakaae koe i taua wa kia moketetia e koe a Moteo? ae. A i te wa i tuhituhia ai to ingoa ki taua pukapuka mokete, i mohio ano koe, kei roto a Ngatahira i taua mokete? kahore. I kite ano koe i taua pukapuka mokete, i etahi ra ke atu, i mua atu o to ra i kawea ai taua pukapuka ki to kainga, kia tuhituhia to ingoa ki taua pukapuka? kahore. He Roia ranei, he hoa Pakeha ranei tou hei ako i a koe mo nga ritenga o taua mokete? ae, he Roia ano toku ko Hiini. E ui atu ana ahau mo nga ra i mua atu o te ra i tuhituhi ai koe i to ingoa ki te pukapuka o te mokete? kahore kau aku hoa Pakeha i aua ra, ko ahau anake ano ahau. Nawai koe i kite tuatahi ai i taua pukapuka mokete? na te Hemara. Ihea e takoto ana, ka whakakitea e ia ki a koe? i roto i te peeke o tana koti. I te wa ka tata tau tuhituhi i to ingoa ki taua mokete, i korero ano a Tatana ki a koe, mo nga moni o to nama ki a ia? ae. I pehea ana kupu? I te mea kiano ahau i tuhituhi i taku ingoa ki taua pukapuka mokete, ka whakahua aia ki taku nama i a ia, a i mea aia, ko taua mokete hei utu mo etahi o nga moni o taku nama ki a ia. A mea atu ana ahau ki a ia, kahore aku mohio e tino nui ana aku nama ki a koe. I korero ano a Tatana kia homai ano he moni mau, i muri iho o te wa i tuhituhi ai koe i to ingoa ki taua pukapuka o te mokete?

I mea aia, ke tetahi wahi o te £500 ka homai, ka ui atu ahau. E hia? ka mea mai a Tatana maana e homai ki au, kia. £300 moni. E hia, moni o au nama kia Tatana, i te wa i tuhituhi ai koe i to ingoa ki te pukapuka o te mokete? I mea atu ahau kia Tatana e £20 nga moni o aku nama. I mohio ano koe ki nga moni o to nama ki aia? E £20. Heaha i tuku mokete ai koe mo nga moni e £500. Mehemea, heoi na ano to nama ko te £20 panna? E rua aku take i whakaae ai ahau. Te tuatuhi, ka homai kia au te £500 paana, a te tuarua, a te mutunga o nga tau e rima ka hoki mai ano taku whenua ki au. I korero ano korua mo tatahi whare? Kahore i nga ra i mahia ai te mokete. Nonahea i korerotia ai nga korero mo te whare? I haere ahau kia Kahimea mo nga rakau, a no muri iho ka korero ahau kia Tatana. I whakaae a Tatana maana e utu taua whare? I mea atu ahau kia Tatana, kua whiwhi ahau ki nga rakau mo te whare, a ki mai ana aia maana nga moni e utu mo te hanganga o taua, whare, kahore enei korero i korerotia i te wa o te mokete no muri iho o te wa i hekona ai te whenua. I muri iho o te mokete, i tuhituhi pukapuka hoko koe o te whenua kia Tatana? ae. I tuhituhia e koe ki hea to ingoa ki taua pukapuka? I te whare o Tatana i Nepia. Kowai i reira, ko Tatana anake? Ko Matene Hemara. Kowai atu hoki? Ko Hare. I mohio koe, kei roto a Ngatahira i taua pukapuka tuku whenua? Kahore. I korero ano koe kia Paora Kaiwhata mo te mokete, me te hoko o te whenua? I te mea kiano ahau i tuhituhi i te mokete me te hoko, i korero ano ahau ki a ia. I korero ano koe mo te mokete me te hoko mo Ngatahira? ae. I korero ano ahau kia Paora ma, ko te mokete ahau i Ngatahira, a kihai ratou i whakaae. Nonahea taua korero au kia ratou? No muri iho o taku tuhituhinga i te mokete. Ka mea a te Hemara, kua mea nei hoki aia, no mua atu o tana tuhituhinga. Ka mea a te Tapata, kahore e tika kia korero a te Hemara i ana kupu mo nga kupu a nga tangata whaaki kii ki te aroaro o tenei whakawa, no te mea, he kai-whakamaori aia a te Hemara, a heoi rano he mahi maana, ka mea te Tiati, ae, he kai-whakamaori a te Hemara, a e pai ana kia titiro aia i te tika i te he o te whakamaoritanga a tetahi o nga Kai-whakamaori. Otira kahore he pai, e kore e tika kia ki ki aia mo nga kupu a nga Kai-whaaki korero.

Ka ui ano a Te Tapata kia Paora Torotoro. Ka mea, no mua atu ranei, no muri noa iho ranei korero ai koe kia Paora Kaiwhata? No muri iho o taku tuhituhinga. I korero ano koe ki aia i mua atu ranei, i muri iho ranei o to tuhituhinga i to ingoa ki te pukapuka o te hoko o te whenua? I korero ahau i muri iho o taku tuhituhinga o te hoko. Nonahea rawa i muri iho? No te Mane ahau i tuhituhi ai, a no te Hatarei uhau i korero ai. I korero ranei koe kia Paora Kaiwhata, ko te mokete koe i Ngatahira? Kahore. I whakahe ratou ki te mokete mo Moteo? ae. Nonawhea to roagonga, tuatahi, e ki aua a Tatana kei aia a Ngatahira? I te tau 1874. I pehea i rongo ai koe e ki ana a Tatana naana a Ngatahira? Na Pititi raua ko Raihania ahau i rongo ai. A i mua atu o tena rongo ou, kahore koe i mohio kei a Tatana a Ngatahira i roto i nga Riiri o te whenua? kahore ahau i mohio. I te wa i tuhituhi ai koe i to ingoa ki te pukapuka o te hoko, i tango moni koe i a Tatana? kahore. I homai pukapuka ranei, Riiri ranei e Tatana i te wa i tuhituhi ai koe i te pukapuka o te hoko? Kahore. Hoatu aua te pukapuka o te hoko kia kite a Paora. I takoto ano ranei tenei pukapuka i a koe? kahore. Ka, hoatu e Te Tapata te Karauna karaati he mea maaka ki te reta A, ko te pukapuka o te mokote he mea maaka ki te reta B. Ko te pukapuka o te hoko he mea maaka ki te reta C., ko te pukapuka o nga tikanga o te hoko, he mea makaa ki te reta D. I akona koe e te Pakeha, o to Roia, e tatahi tangata ranei ki nga tikanga o te pukapuka o te hoko o te whenua? i korero ahau ki a Raka te Kai-wkakawa, i mea atu ahau ki aia, e uekaha ana a Tatana ki au kia hokona a Moteo eia. I korerotia ranei taua pukapuka o te hoko e korua ko tetahi Pakeha, kia kite ai koe e tika ana taua pukapuka i te wa kiano taua pukapuka i maua mai e Tatana kia Tuhituhia e koe to ingoa ki taua pukapuka? Kahore. I kite atu ano ranei koe i taua pukapuka hoko, i etahi ra i mua atu o te ra i tuhituhi ai koe i to ingoa ki taua pukapuka? Kahore. I mohio ano koe, i te wa ou kiano i tue ki te Toa a Tatana, kua oti noa atu te tuhituhi taua pukapuka o te hoko, hei tuhituhi mau i to ingoa ki taua pukapuka? Kahore ahau i rongo kua oti taua pukapuka te tuhituhi. I haere noa mai ahau ki Nepia nei. A koia ra te korero tuatahi a Tatana ki a koe mo te hoko o te whenua? E hara teru i tana kupu tuatahi mo te hoko. I korero ano ia mo te hoko i otahi ra atu ano. A kua whakaue koe mo te hoko o whenua i mua atu o tana ra? Kahore. No te ra i haere mai ai koe ki te taone i Nepia i oti ai te korero mo te hoko o te whenua, a tuhituhia ana e koe to ingoa ki te pukapuka o te hoko? I te mea kahore ahau i whakaue kia tuhituhi uhau i toku ingoa, he mea tika a Te Hemare e Tatana. A i oti katoa te hoko i taua ra i te mea kiano koe i haere ke atu i a Tatana? Ae kotahi ano mahinga. Te take i whakaue ai ahau, he kupu na Te Hemara, ki te, mea o kore ahau e tuhituhi i taku ingoa ki taua pukapuka, ka moketetia a Moteo. I te wa i whakaue ai koe kia hokona a Moteo, i korero ano koe mo Ngatahira? Kahore ahau i korero mo Ngatahira. I korero a Tatana ma mo Ngatahira? kahore. I mohio ano koe kei roto a Ngatahira i te pukapuka o te hoko o te whenua? Kahore ahau i mohio.

Ka uia a Paora Torotoro e Te Wirihana. Na te Hemara i whakamaori.

Ka ui a Te Wirihana, ko koe te Paora i whakataua te whakawa mou e tenei Kooti mo to korero teka?

Ka men atu a. Te Tapata, he mea whakawa kau, a kihai i whakataua te kupu o te whakawa. Ka mea a Te Wirihana, kahore i tau te he a te Kooti ki aia. Ka mea a atu a Te Tapata, tena koa kei hea te pukapuka o te whakataunga o taua whakwa. I kitea ano te he o Paora e te Huuri, otiin, he mea whakakahore te kupu o te whakataunga o te whakawa. E kore matou e whakakahore atu ki tena. E mahara ana koe, i uiuia koe e Te Tiati Ritemana raua ko Tiati Manene? ae. I mea ranei koe, kia raua. I mohio koe i tapoko katoa te whenua ki roto ki te Karauna Karaati? Kahore i pena aku kupu ki nga Komihana, kahore tena kupu I puta atu i au. Kahore ahau i pena me pehea e pena ai aku kupa i te mea i ki ahau, i wehe ke tetahi whenua, i wehe ke tetahi whenua. Oti e mea ana koe, kahore te pukapuka o te mokete i korerotia ki a koe? I ki mai a Te Hemara kua korerotia eia te pukapuka o te mokete. E hara ranei taua pukapuka i te mea whakamaori ki a koe? Kua mea nei hoki ahau ko Te Hemara te Kai-whakamaori. I whakamaoritia ano ranei te pukapuka o te hoko ki a koe? ae.

Ka uia, a Paora e Te Tiati. E mohio ana koe ki te korero pukapuka? ae. E mohio ana ahau ki te korero pukapuka page 6tuhituhi. E mohio ana koe ki reo Pukeha? Kahore. Ka mea atu a Te Wirihana ki Te Tiati, ahakoa mohio a Paora ki te korero pukapuka, ma te tino Karaeho pai a te Pakeha hei tiro-tiro pukapuka ka kite ai a Paora i te reta tuhituhi. I hoatu ano te pukapuka o te hoko o te whenua ki a koe mau ai? E kore rena tu pukapuka e homai e koutou e te Pakeha ki nga Maori mau ai. I kite koe i taua pukapuka? ae. I titiro koe ki te mapi e mau ana i taua pukapuka? Na Te Hemara i whakautu ki au, naana i whakamarama te pukapuka, a naana i kite ai ahau i te mapi.

Ka uia a Paora e Te Tiati. I korerotia ano nga rohe, kia marama ai koe ki era? ae. A i whakauturia ano i runga i te mapi, ko te mapi i tetahi taha e mau ana o te pukapuka, a ko nga korero i tetahi taha o te pukapuka.

Ka uia ano e te Wirihana. I tuhituhi ano koe i to ingoa ki te pukapuka tono mo tana whenua, kia whakawakia e te Kooti Whakawa Whenua Maori? ae. naaku, me aku hoa; Homai ana te Kahiti o te Porowini o Haaku Pei mo te tau 1856, a i roto i taua Kahiti. I taia i a Hanuere o taua tau te pukapuka tono a Paora Torotoro moona, mo etahi atu, i tono mo Moteo me Omarunui, kia whakawakia ki nga ritenga o nga Ture Whenua Maori. I reira ano koe, i te whakawakanga o ana whenua e te kooti Whakawa Whenua Maori? ae. A i ki ano koe naan a Nagatahira? I ki ahau na aua tangata a Ngatahira, no te mea kei a ratou e pupuri ana. I mohio ano koe na te Kooti i homai taua whenua a Ngatahira kia korua ko Reewi? I mohio ano ahau kua homai taua whenua e te Kooti kia maua ko Reewi. I mohio koe i taua ra? ae. I te ra i whakataua ai te kupu whakaae a te Kooti? Kahore ahau e mohio ki te whakataunga mo Omarunui, engari mo Moteo. Ehara oti koe i tetahi o nga tangata e mau nei nga ingoa i roto i te Karauna Karaati o Omarunui Na 2? ae ko ahau tetahi. I hoko ranei koe i taua whenua kia Niira raua ko Koroohi? Kotahi ano rironga. A i muringa iho o te hoko, kahore ranei koe me etahi atu tangata i mea na koutou tetahi waahi whenua ko Kopuaroa te ingoa? Ko tetahi waahi o Kopuaroa, i waiho mo matou, na reira ahau i whakahe ai, kia kaua taua waahi e Rurita. Kahore ranie taua waahi i riro ki roto ki te whenua i hokona? Na te kai whakamaori matou i tinihanga. Kei a wai tana waahi inaianei? kei a Niira. Kahore ranei he whakawa mo taua waahi i roto i te Kooti Hupirimi, a peia ana nga Maori i taua waahi? kahore. Na nga Pakeha nga Maori i pei i taua waahi, ehara i te kooti naaua i pei, kua noha noa atu aua Maori i reira, kiia ana e nga Pakeha, kia tahutahuna nga whare o aua Maori. Kahore ranei koe, i ki ranei i rongo ranei ki te Riiti o te Kooti Hupirimi mo Te Kopuroa? kahore. E pa aua taau tamaiti a Hare ki Ngatahira? ae. A e pa ana ano hoki aia ki Te Kopuaroa? ae. Naau te kupa ki taua tamaiti, kia wahia e ia te keeti i to Kopuaroa? ae. A i tamanatia a Hare mo tana wahanga i taua keeti? ae. A i noho a Paora Kaiwhata i taua whenua, a na Te Karini aia i pei, a haere ana aia ki Moteo noho ai. Kahore aia i noho i Ngatahira? kahore. I runga atu F mahara ana koe ki te whawhai i Omarunui i te tau 1866? ae. Kowai i Ngatabira e noho ana i aua ra? ko Paora Kaiwhata ma. A kei reira ano ratou e noho ana i enei ra? kahore. Na Te Karini ratou i pei atu i reira, ko nga tangata i noho i reira i aua ra, ko aua tangata uno kei reira e noho ana, ko Paora Kaiwhata i hokihoki atu ki Moteo ki Ngatahira.

Ka uia ano a Paora e Te Tapata. I te ra e whakawa ana te Kooti i ana Whenua, kihai ranei te iwi i haere ki waho o te Kooti, ki te whiriwhiri i etahi rangata mo ratou ki roto ki te Karauna Karaati? Ko nga rohe o te whenua kua oti noa atu te whakatakoto, a taihoa ano te Ruri i te whenua. I haera ano matou ki waho o te Kooti Whakawa Whenua Maori, a kiia ana, ko o maua ko Reewi nga ingoa hei roto i te Karaune Karaati mo Moteo. A ko wai i kiia nga ingoa ki roto ki te Karauna Karaati, o Ngatahira? Kahore i kiia he tangata e matou mo tena, no te mea, kahore matou i matau e mahia ana a Ngatahira e te Kooti. I mea atu [unclear: auo] ranei koutou kia homai he Karauna Karaati mo Ngatahira e te Kooti? kahore. Mo Moteo anake. I te ra i whakamaoritia ai e Te Hemara nga rohe. I korerotia ano ranei e in, kau, pau a Ngatahira ki roto ki aua rohe? I tohutohu ano aia i te raina, a haero tonu taua tohutohu a tae noa ki te pito. I mohio ano koe, kei roto a Ngatahira i taua rohe? kahore. I mohio ano ranei koe kua pau Ngatahira ki roto i taua rohe, i te ra i tuhituhi ai koe i to ingoa ki te pukapuka o te hoko? kahore.

Ka uia e Te Tiati, ka mea, I tohutohu hianga ranei a Te Hemara i nga rohe i te Riiri? Ki to titiro atu, he mea korero eia nga kupu o taua Riiri. I korerotia ano e ia etahi kupu whakahua ki te awa o Tutaekuri? Kahore. I korero ano ranei eia etahi kupu mo te whenua i kapea mo nga Maori a ko taua whenua te rohe, o te whenua e tukua ana? A, i te wa i tohutohu ai aia i te mapi kia au. I peh a ana kupu? "Koia nei te tino raina, ko te waahi atu ano i taua raina tae noa ki te awa o Tutaekuri, ma koutou tena ma nga Maori." I mea a Te Hemara i reira, ko te waahi ma nga Maori, kei waho o te Mokete.? I mea a Te Hemara koia nei te raina, ko te waahi i tua atu o Ngatahira, ma koutou tena ma nga Maori. E mohio ana koe, he mea whakamaori nga kupu o taua Riiri, a e mau tahi ana aua pukapuka? ae. A, kua tuhituhi koe i to ingoa ki tetahi ki tetahi? ae. I korerotia ranei e koe taua Riiri? Kahore. He mea tuhituhi kau e au taku ingoa ki taua Riiri. E mahara ana koe i to haerenga ki te Tari takotoranga Karauna Karaati a i kite koe i te Karauna Karaati i reira? ae. Otiia, kahore aku mahara ki taua marama. He haere aha tau ki reira? Kia kite ahau i te mapi o Moteo. Ko koe anake i haere? ae. Kahore he kai whakamaori i haere tahi i a koe? Kahore.

Oati ana a Henare Tomoana, uia ana e Te Ihata. Na Te Homara i whakamaori. He teina ahau no Karaitiana, a he whanaunga ahau no Paora Torotoro. E uoho ana ahau i Moteo, a e matau aua ahau ki Omarunui, me Ngatahira. Kowai kei Ngatahira e noho ana i enei ra? Ko Poaro Kaiwhata, to ratou tino tangata, a nano etahi kei reira, ko ana whanaunga. Kua roa noa atu ta ratou nohoanga i reira? ae. I mua atu o te Riihi i tukua ai te whenua kia Paratiweti? No mua noa atu. E ngaki ana ratou i reira? ae. E haere ke ana ano ratou i reira, a e hokihoki mai ana ano ki reira? kahore. He tino kainga noho pumau kei reira? ae. I nga ra o mua, i nga ra e whawhai ana te iwi, he mea ano ka riro herehere nga tangata o nga kainga, a ko nga tamariki o enei tu tangata, nga mea e kopikopi haere ana, he ra ano he kainga, he ra ano he kainga, e hara i nga uri o te hunga kiauo i riro herehere i o ratou hoa riri? Ki taaku mohio i matau ai ahau e noho tonu ana nga tangata ki taua waahi. E mahara ana koe ki te tono kia mahia a Moteo e te Ture Whakawa Whenua Maori? ae. I te ra i mahia ai a Moteo e te Kooti i mahia ano hoki a Omarunui? I te wa i whakatukotoria ai nga rohe, kahore ahau i tae ki te Kooti, a kahore ahau i matau ki aua rohe. E mohio ana ahau i puta mai ano nga Maori i te Kooti, ki te whiriwhiri tangata e ratou mo te Karauna Karaati, a ko Paora, ko Reewi nga tangata i whiriwhiria. Nawai i whiriwhiri nga tangata mo roto i te Karauna Karaati? Na nga tangata katoa no ratou te whenua. E mohio ana ranei koe i pau te whenua o Ngatahira karoto ki te tono a nga Maori kia whakawakia te whenua? kahore. Nonahea to rongonga tuatuhi e ki ana a Tatana naana a Ngatahira? No te tau kua pahure nei, a koia na te tauatahi ou i rongo ai? ae. Nawai koe i rongo ai? Na Tatana. I rongo koe kia tatana i hea? I Ngatahira. Ko Tatana [unclear: anake] tau I kite ui? Ko Hohaia Hemara tana hoa. I haere raua ki te nei i n [unclear: tangata] Maori kia haere ke atu ratou i Ngatahira. Tokohia aana hoa? Toko-rima. I te wa i tutaki ui koutou kia Tatana, nawai te kupa tuatahi? Na Tatana. I pohea aia? I mea aia me haere nga Maori, a naana te whenua. A i utua e koe aana kupu? Kahore aku kupu, na Paora Kaiwhata te korero, ka mea nia. E kore matou e haere ke, kahore ano te whenua i riro i a koe. Ka mea a Tatana, naaku te whenua. Katahi ahau ka korero, ka mea, e hara tenei whenua i a koe, ka mea a Tatana, kua utna e ahau te whenua. Ka mea atu ahau, nonahou, ka mea aia, i te wa i hokona ai e Paora te whenua, i hokona ai e au ki aia. Katahi ka maunu i a Tatana te pukapuka i roto i te pakete o tana koto, ka mawhera taua pukapuka i a Te Hemara, a ka mea a Te Hemara. Ko Moteo, ko Omarunui, ko Ngatahira kei roto katoa i taua pukapuka. Kahore aku mohio he mapi ano ranei i taua pukapuka. Ko nga rohe o te whenua i whakamaoritia e Te Hemara, ka tohutohu ahau ki taua pukapuka Ka ui atu ahau, he aha tenei? Ka mea aia he paeki, a tohutohu ana aia ki tetahi waahi o taua mupi. Ka tohutohu ano ahau ki tetahi waahi o taua mapi, ka ui ano ahau, heaha tenei. Ka mea mai uia he peeke ano, e tika ana, ka mea atu ahua kahore, he tika mei Ruritia a Ngatahira, penei he peeke ano e kitea i konei. Ka mea ata ahau kia Tatana, kiuno tenei whenua i riro i te Ruri. Ka mea a Te Hemara, kua pau katoa a Ngatahira ki roto ki te ingoa o Moteo, a kua oti te whakamaori, ko Omarunui, ko Moteo he whenua kotahi. Ka mea atu ahau, mehemea kua Ruritia a Ngatahira, penei e kitea nga page 7peeke. E mohio ana ahau, kotahi ano tangata [unclear: ana] i Ruri te whenua nei, a i haeae tahi ahau i aia awhio [unclear: aou] te whenua, a mehemea i ruritia eia a Ngatahiru, penei kua poua nga poeke ki reira. Ka mea a Tatanu, ko nga witi a nga Maori kaua e patus, a kaua koutou nga Maori e parau i tc whenua, a ko te keeti me mahi kia kapi. Ka mea a Karaitiana, e kore e pui kia riro maau nga witi, engari ko nga tangata kia mate katoa i a koe. A i tae atu ano te punuitanga kia koutou i taua pukapuka? kahore. Otiia i muheratia, he tono taua panui i nga tangata kia haere. E motu ke ana a Motep i Omarunni? kahore. He whenua kotahi e rangona ana; ko tetahi waahi o taua whenua ano ko Moteo, ko Omarunni? ae. Runei ko nga ingoa e toru nei, o Omarunni, o Moteo, o Ngatahira, he whenua ano tetahi, he whenua uno tetahi? kahore he whenua nui tonu. Kotahi ano o ratou takoloranga tatatanga. Otiia he waahi ano a Moteo, he waahi ano Omerueni, he waahi ano a Ngatahira o taua whenua kotahi? ae.

He mea ui a Henare Tomoana e Te Wirihana, ka mea, kahore ano koe i hoko noa i te whenua, i kiia ai koe e te iwi ko koe hei kai tiaki? Kahore ahau i hoko whenua o nga waahi i kiia ai ahau e te iwi, engari i nga waahi i au ake ano. E mahara ana koe ki Herataunga? ae. Kahore koe i hoko i tera? E hara i au to hiahia hoko mo taua whenua, i penei ano hoki aku kupu ki nga Komihana. I hoko ano koe? I tuhituhi ano ahau i tuaku ingou, he mea tino toho ahau e nga tangata mo ratou te whenua i hokona ai. He mea whiriwhiri koe e te iwi mo taua whenua? kahore. Ka mutu te mahi a Te kooti, a te 6 me te hawhe i te ahiahi.