.jpg)
Report of the result of an inquiry as to desirability of selling the Native Reserve at Greymouth : ordered by the Legislative Council to be translated into Maori and printed, 14th August, 1872
[tangohanga]
No te huinga o te pakeha ki te takiwa o te Mawhera (Grey) i te kitenga o te koura i reira nana i taki mai i te tau 1865 katahi ka hiahiatia nga whenua i te taha o te awa i taua wahi Rahui hei tunga whare. Na, i te tuatahi, na nga maori ake ano nona te whenua i whakarite, i whakahaere, i a ratou tikanga ki nga tangata pakeha i hiahia ki te noho i reira. Otira, he kitenga no ratou i te raruraru i roto i nga whakariteritenga, katahi ka tango ratou i nga tikanga o te "Ture o Niu Tirani mo nga whenua momotu ke mo nga maori 1856," a, ka tukua atu e ratou taua wahi Rahui ki nga ringa o te Kawana.
Katahi ka ruritia taua wahi Rahui hei tunga taone, a tere tonu te rironga o nga tekihana i te reti hei tunga whare; ko nga tau e rerere ke ki tona mutunga mai kei te 21 nga tau.
Te rahi o te wahi kua ruritia hei tekihana taone tae noa mai ki tenei taima, e tae ana ki te 181 eka, ko nga toenga 519 eka kei te hiwi poupou e takoto ana, he ngaherehere apiapi rawa, e kore e tau hei tunga whare.
Hui katoa nga moni reti i tangohia mai i nga tangata e noho ana i runga tae noa mai ki te 15 o nga ra o Hanuere 1872, i tae ki te £22,022 1s. 1d. Na, ko nga moni i watea mai o roto o aua moni hei whakahaeretanga mo nga Kai Tiaki i tae ki te £18,570 5s. 9d. Ko nga moni enei e pau ana i roto i a tau, i a tau, e tino mohiotia ana ara:—
| £ | s. | d. | |
| Utu mo nga kaimahi me te kohikohinga | 250 | 0 | 0 |
| Moni e hoatu ana ki te Runanga o te taone | 280 | 0 | 0 |
| £530 | 0 | 0 |
Ko nga moni reti inaianei i te tau £3,248. Ko nga moni katoa i hoatu e te Runanga o te taone mo te mahinga o nga tuparipari o te tahataha o te awa tae noa ki te 31 e nga ra o Tihema, 1871, e tae ana ki te £12,580. Na, ko te moni apiti ki ena a te Hunga Tiaki hei whakapai i nga huaruhi e £750. Engari kia nui noa atu i ena nga moni e pau, mehemea ka tino tika rawa te mahi i nga tuparipari o te taha awa. Ko ena kua oti nei te hanga he papaku—a e kore e roa kua kino, e kore e mau. Otira e kawekawe iho ana inaianei he kohatu, no runga i nga hiwi o taua wahi rahui hei hanga i taua tuparipari, engari e kore ano e ranea, kia nui noa atu nga kohatu e mahia mai, me nga moni e pau. He nui nga tekihana o taua wahi Rahui kua tuaruatia te retinga e nga tangata nana i tango tuatahi, ka riro he tangata ka reti atu, ka riro he tangata ka reti atu, i runga i te utu whakaneke ake, a kua tokomaha nga tangata kua noho ki runga. No te mea kaore he whenua e tata ana ki te taha o taua wahi i pera te takoto i te taha o te awa, te ata tau ranei hei tunga whare, no reira, no te kore tauira te ata mohiotia ai te peheatanga o te utu mo taua whenua e reti ai ki te tetahi whenua ke atu.
Ko te Pakini (Mr. Perkins), o Kereimautu, kaituhituhi pukapuka tuku whenua, e ki ana ko nga wahi pai rawa o te tahataha o te awa e tata ana ki taua wahi Rahui, e kore e rahi ake i te rua pauna £2 mo te putu kotahi me ka hokona, ko nga wahi kino rawa e kore e rahi ake i te pauna kotahi £1 mo te page 4
putu. Erangi he mea hui nga whakapaitanga ki roto ki enei moni, otira, mo nga whenua e takoto ana i te taha ki te Hauauru o te rohe (Boundary Street), he wahi tera e kino i te waipuke.
No reira kahore he whakaritenga mo te reti e utua ana. E ki ana hoki te reta o te Komiti o nga kaireti o te 15 o Hanuere, 1872, "E nui rawa ana te taimaha o te reti whenua." Tetahi korero o taua reta e mea ana, i te utunga o nga reti whenua, me era atu takoha hoki, he iti rawa te toenga mo te iwi nana te reti. Ki taku whakaaro mo te "reti taimaha o te whenua" e kiia ana e taua komiti na nga tangata i tua rua i tua toru te reti. I tae ano ahau ki te ui atu ki nga kainoho o reira, i te ahua o te whakahaeretanga o nga reti, ko nga mea i whakahe ai ratou ko enei:—
| 1. | He nui no te utu o nga ingoatanga, kahore hoki e tau te "Ture Whakawhiti Whenua, 1870," engari mehemea i tau tena e pai taua ture. |
| 2. | He poto no nga rihi. |
| 3. | He pakeke rawa hoki no nga ture mo te tuku atu i nga reti ki tetahi tangata ke atu, mo te ture rawakore hoki. |
I runga i ta te Mete, kahore e tika te kii a te komiti e mea ana he kore noa iho he ritenga ki nga kaireti. Ehara i a te Mete (Mr. W. S. Smith) anake te tangata i kitea ai e whai rawa ana i runga i te reti.
Ko nga take e tika ai te hoko o te Rahui:—
| (a) | Ka whai whakaaro ki toku mohio ki te hanga whare pai. |
| (b ) | Whakaiti i te utu ki te tari tiaki ahi. (Insurance.) |
| (c ) | Kia ngawari ai te tiki moni nama, moni ranei i runga i te taonga whare. |
| (d ) | Whakaiti i nga reti. |
| (e) | Whakamutu i nga rarangi kino o nga pukapuka reti. |
| (f ) | He ahua tuao no te putanga o te moni. |
Nga take e kore ai e pai te hoko, ki taku mohio.
| (g ) | He kore, kahore e taea te whakamama i nga tikanga e pehi ana i runga i nga kaireti tuarua. |
| (h ) | He iti rawa no te whenua me ka hokoa. |
| (i) | He whakahe no nga maori ki te hoko. |
| (j ) | He raruraru ki te tuku tuarua i te moni kia puta ai he koha. |
| (k ) | Te tuturutanga pea o te whai rawa o te takiwa. |
| (a) | Ko nga whare katoa o Kereimautu he rakau ko runga he rino piauau. Engari, mehemea he whare kohatu, pereki ranei, ka pai mo te oranga o te tangata, kia kore ai hoki e wera i te ahi. E kore pea e hanga he whare pereki, kohatu ranei, no te mea he poto rawa no nga rihi. |
| (b ) |
Kei nga wahi keri koura katoa, e nui ana te ahua raruraru o nga tangata, me te kore e pamau te noho i runga i te whenua, na tenei i nui ai taua raruraru. Mehemea i whakaae te Kawanatanga ki te whakawhitinga i nga rihi o aianei hei whakatuturu i te whenua, ka pai rawa te taone o Kereimautu. E ki ana a te Pakini raua ko Kiriniwuta ko te utu ki nga tari tiaki ahi (Insurance):— Mo nga whare e tu takitahi ana, ko nga moni koha e rua pauna tekau hereni (2½ percent.) i roto i te kotahi rau pauna. Mo nga whare ki Mawhera, e whitu pauna tekau hereni (7½) i rato i te kotahi rau pauna. Mo nga whare Paparakauta, kotahitekau pauna, i roto i te rau kotahi. E ki ana a te Kiriniwuta (Mr. Greenwood) ko nga taonga i kainga e te ahi i te tau 1869 e £30,000, i te tau 1870, £5,000. He wahi iti nga moni o tenei £35,000 i utua e te whare tiaki ahi, no reira ngaro katoa ai enei taonga. E mea ana nga tangata tino mohio o taua taone e kore e mutu te hanga whare rakau, mehemea ka reti tonu i te whenua hei turanga whare. |
| (c ) | E ki ana nga Roia mehemea na nga kaireti ake te whenua, ka ngawari te utu i te moni i runga i te mokete, me te hoko whare, me etahi atu taonga. |
| (d ) |
Ko te whakaaro o te komiti o nga tangata rihi i whakaritea hei whai korero ki au, e mea ana, mehemea ka hokona nga whenua o nga kaireti tuatahi, hei reira te iti haere ai nga utu reti o nga tangata noho i runga. Kotahi ano te tangata i rongo ai ahau e ki ana he pakeke rawa te utu tuatahi. Engari e tino taimaha ana nga reti e utua ana e nga tangata reti tuarua, tuatoru, e noho ana i runga. Ko tenei, ka korerotia e au i raro nei, ehara i te mea kotahi, engari e maha nga mea i roto hi tenei:— E retia ana e te Mete (Mr. W. S. Smith) i te Hunga tiaki (Native Trust) nga tekihana 213, 214, 214a, e wha eka, 32 peihi (32 perches), o aua tekihana mo te £20 i te tau. Kua kapi katoa te tekihana 213 me tetahi wahi o 214 i tona whare; ko tetahi wahi e retia atu ana e ia mo te £90 i te tau, a, toe iho ana tetahi wahi ki a i a. Engari he nui ano nga moni a te Mete kua pau i te whakapaipai i nga huarahi e tata ana ki taua whenua. E ki ana a te Mete kia hokoa e ia aua tekihana e toru, ko tana e pai ai hei utu e £85, e rite ana ki te utu mo te tau kotahi o te wahi kua retia atu e ia ki etahi atu. |
| (e) |
I mea hoki te komiti o nga kaireti e he ana te kawenata rarangi i roto i nga pukapuka o nga reti, ara, ko te kupu e whakakore ana i te ritenga, kia retia atu ano ki etahi e nga kaireti tuatahi, me te kupu hoki e whakatika ana i te tapokoranga ano o te kaiwhakahaere ki te tango i te whenua, mehemea ka whakaekea te ture rawakore ki runga ki te kaireti. Ko te whakaaro o te komiti e he ana aua kupu, e whakakino ana i te whenua. Ko etahi o nga kai pupuru rihi i mea mai ki au kia whakaarohia e au enei kupu, no te mea kahore i te taea e nga kaireti te mokete, te hoko ranei. I patai hoki au kia Rewi (Mr. Davey) kaituhituhi pukapuka tuku whenua, Akarana, kia te Hira me tona tamaiti (Hill and Son) kaituhituhi pukapuka tuku whenua Akarana, kia te Pakini (Mr. Perkins) kaituhituhi pukapuka tuku whenua Kereimautu, kia te Kiriniwuta (Mr. Greenwood) hoki o Kereimautu kaikohikohi reti, i to ratou whakaaro mo aua kupu. Ko aku patai kia Rewi, kia te Hira me tona tamaiti, i whakahokia mai e ratou ki te pukapuka, kua apitia nei e au; e whakaaro tahi ana raua e tino pakeke ana nga kupu o roto o aua rihi e whakaiti ana i te utu mo te whenua. E pena ana hoki te whakaaro a te Pakini o Kereimautu. E ki ana a te Make, ko nga rarangi i roto i nga rihi e whakamana ana kia tupato ano te kaiwhakahaere ki runga ki taua whenua, engari kahore i te mea me tapoko ia, kahore hoki i te mea ka noa nga rihi i runga i te mahi pena, no reira kahore he take hei ki e tino pakeke ana aua kupu. Ki taku page 5 E ki ana a te Kiriniwuta (Mr. Greenwood) te kai kohi i nga reti, kahore ano kia whakataea tetahi i runga i te tikanga o aua kupu, kotahi anake, ko tera, kahore i puta nga moni o te reti. I runga i etahi kimihanga aku, e kite ana au, ko enei rarangi i roto i nga pukapuka reti, e tuhia ana hei tiaki i nga mohi a nga tangata nana ake te whenua, me nga whare, me nga mea whakapai o runga o taua whenua, ehara i te mea mo te kai reti anake. Ahakoa na nga mahi nui o te taone i pai ai aua taonga, nana hoki i hoatu moni mo taua mea. Ki taku whakaaro, i runga hoki i nga korero katoa mo aua tikanga kua kohia e au, kahore he take mo te tuhinga o nga ritenga i roto i nga pukapuka rihi mo te ture Rawakoretanga me te ture tuku. |
| (f ) |
Ki taku whakaaro e kore e hoki iho nga reti i runga i te iti haere o te koura, engari i te kino haere o te taone i nga Waipuke o te awa. Koia ano te take e iti haere ai te utu o te whenua, me te nui hoki o nga moni ka pau i te mahi kei riro i te Waipuke. No reira ka tika kia tukuna aua whenua mo etahi atu, mehemea e kore e hoki iho te nui o te moni e puta mai ana i roto. |
