Other formats

    Adobe Portable Document Format file (facsimile images)   TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Report of the result of an inquiry as to desirability of selling the Native Reserve at Greymouth : ordered by the Legislative Council to be translated into Maori and printed, 14th August, 1872

Nga take e kore ai e tika te hoko

Nga take e kore ai e tika te hoko.

(g )

Ehara te tikanga a Te Kiriniwuta (Mr. Greenwood) i te mea kotahi, ma tera e whakaatu te tokomaha o nga kai reti e pena ana. E ki ana taua pakeha e mau ana i a ia nga tekihana 81, 149, 175, me 283, ko nga reti e utua ana e ia e £39 i te tau; e retia tuaruatia atu ana e ia nga tekihana e rua i roto i nga mea e wha mo te £112 i te tau. Kahore i te kitea i roto i nga korero kua korerotia, te whai rawa o te tangata reti tuarua, i runga ake i te tangata nana tonu te whenua i reti tuatahi. E tika ana, ko te taea pea, eia te nuku atu kia maha nga e pupuri ana ia i te rihi, engari e taea hoki tera e te Kawana, mehemea i kitea te tika o taua ritenga.

Mehemea ka hiahia te tino tangata nana te reti ki te hoko i te whenua ki te moni, tena e puta te moni koha mo aua moni. A mehemea kei tona ringa ake nga moni hei hoko, kahore e hoki mai ki aia te koha. I roto i te taone keri koura penei me Kereimauta, he taonga nui rawa te moni mo nga mahi ano o reira, no konei ka nui te puta mai o te moni koha, ka pa hoki ki te tikanga hoko. Ki taku whakaaro ko te ruarua nga tangata e pai ki te hoko tuturu i te whenua, mehemea ka taea te reti i tetahi wahi, pera me Te Mete raua ko Kiriniwuta, e tango nei raua i te moni tupu nui o runga; na nga mea whakapai o te whenua i kiia ai e kore aua moni e hapa.

Mehemea ka hanga e nga kai reti he whare pai, utu nui, e mahi ana hoki i o ratou mahi hoko taonga, aha ranei, ko to ratou tino hiahia kia hokona e ratou te whenua i tu ai nga whare, a, he tika kia whakaaetia taua mea kia hokona ki te utu tika. Otira ki taku whakaaro kahore i te tino hiahia nga pakeha ki te hoko i nga wahi mamao o te taone, engari i nga wahi e tata ana ki Mawhera.

Tena e kitea e tokomaha ana nga kai reti tuatahi, kua whakapoto i nga tau o nga kai reti tuarua mo te whenua; I runga i tera tikanga mo tetahi taima poto, i ko mai o te rironga ano o te whenua ki te hunga tiaki (Trust), i te mutunga o te noho o nga kai reti tuarua, ka hoki ano te whenua kia ratou. Ka whai rawa ratou i tenei mea mehemea ka ngawari atu te ture a nga kai tiaki i runga i te whakaaetanga kia whakahoutia nga rihi.

E ki ana te Komiti o nga kai reti i roto i to ratou pukapuka o te 15 o Hanuere, mehemea ka hokona tetahi wahi whenua, me apiti tetahi kupu ki roto ki te pukapuka hoko mo nga kai reti tuarua, kia whakaaetia te reti tuarua mo nga tau e whatekau ma rima, 45. E tika ana tera, engari mehemea ka penatia, e kore pea nga kai reti tuatahi e pai ki te hoko, i te raruraru o taua tikanga, a ko te moni e riro mai ka iti, i runga i taua tikanga.

(h )

E ki ana a te Make i runga i te kupu taurangi ko te utu tika mo te wahi o te Rahui kua retia inaianei e £20,000. Ki taku whakaaro kia nui rawa atu. I roto i nga moni e £37,500 mehemea ka taea te kohi, ka puta mai te £3,000 (nga moni e riro mai ana inaianei) i runga i te moni koha e waru pauna i roto i te rau kotahi; nga moni e £42,857, mo taua £3,000 ano, i runga i te moni koha e whitu pauna i roto i te rau kotahi. Ko tera wahi o te Rahui kahore ano kia nohoia, e kore taea te kawe mai ki roto ki tenei tikanga, mehemea i riro mai he moni i taua whenua e kore whai ritenga mo enei korero.

I runga i te hoko i te reti ranei mo nga tau e rua me te hawhe, ko nga moni o te tau e puta mai i runga i te moni koha e waru pauna i roto i te rau kotahi, ka tae ki te £600. I nga tau e toru ka tae ki te £750, inaianei e £3,000 katou e puta mai ana i te tau.

I roto i nga tono 99, 10 e hiahia ana mo te hoko mo nga tau e rua me te hawhe.

I roto i nga tau 99, e 44 e hiahia ana mo te hoko mo nga tau e toru.

E kore ahau e whai whakaaro mo enei korero hoko, hei whakaatu mai i nga moni tika hei utu, no te mea kahore ahau i te mohio i tuturu ranei te whakatu i enei moni, he korero noaiho ranei. Ki taku whakaaro ko nga whenua, ehara i te mea reti, i te tiriti o Mawhera, me nga tiriti e tata ana ki reira, ko te riro mai he utu tika mo aua whenua.

E kiia ana ko te take i tika ai te iti o nga moni reti e puta mai ana, ko te nuinga ake o nga pai o te whenua i runga ake i te £48 mo te eka, na nga kai reti ano i whakapai i te whenua, na ratou i hanga a nga tuparipari, aha noa atu.

Kahore i te tino tika tenei, no te mea ko nga moni a te Hunga Tiaki i pau, i utua, i runga ake i nga wea, i ko atu o Pepuere 1872 e £750 mo nga mahi nui. I tenei tau mo taua mea ano £1,555 7s. 2d.

Katahi ano ahau ka rongo ki tenei tohe, e kiia nei kia rua me te hawhe, kia toru ranei nga tau hoko, hei utu mo te putake ake o te whenua, no te mea kua hanga e te kai reti he whare ki runga ki te whenua. Ki taku whakaaro ehara tenei i te take tika.

(i)

Ko nga tangata maori e noho ana i Kereimauta e tango ana i nga reti e puta mai ana i te Rahui, e whakahe ana i te kii kia hokona te whenua. Ko etahi i haere rawa mai i Bruce Bay hei whakarongo i nga korero mo taua tikanga, i ahua whai ritenga hoki ratou.

I mea a Inia to ratou kai korero, "Ki to matou whakaaro, i roa te taima e kimi ana i enei ture ritenga katoa, kahore hoki o matou hiahia kia rereke te whakahaere inaianei." I runga i te take mo page 6nga rihi kia whakaroaina, i mea ia, "e tangohia ana e nga pakeha i a te Komihana etahi rihi, ko nga reti e utua ana e ratou e iti ana, na, retia tuaruatia ana, ko nga reti e riro mai i a ratou i te kai reti tuatahi e nui ake ana, a, retia atu ano e tera mo te reti nui atu i te retinga tuarua, e pera tonu. Kei hea he hua e puta mai ana kia matou? Mehemea i whakaroaina nga rihi ka nui haere pea nga utu reti, engari ehara i te mea hei painga mo matou."

Ahakoa enei nga whakaaro a nga maori, e tika ana ki taku whakaaro kia hokona etahi wahi o te Rahui, i a taima, i a taima, mehemea ka kitea he utu tika, he utu hei whakaputa mai i te moni takoha, kia rite ki nga reti e riro mai ana inaianei.

Ki taku whakaaro kahore i te tino tika nga korero a te Komiti, e mea ana, e kore e pai kia whai rawa te hunga maori i runga i te nui haere o te utu o te whenua, na nga pakeha hoki i nui ai te utu. Tetahi kupu hoki, "mehemea i nga tau kotahi tekau kua pahure ake nei, kahore i riro i nga maori he painga o taua whenua, he aha te pai kia tangohia e ratou inaianei, kua iti haere nei hoki ratou." Ko tena hoki e he ana i au.

Mehemea he aroha noa enei Rahui na te Kawanatanga i roto i nga whenua Karauna, ma te iwi maori, penei kua tika pea etahi o aua korero, engari i runga i tenei tikanga (i to Arahura hoki), ko enei whenua kei waho o nga takiwa whenua i hokona atu ki a te Kuini, inahoki nga kupu o te pukapuka hoko kua oti nei te korero, e whakaatu ana kahore rawa he moni i utua mo aua whenua, engari i te taima o te hokonga i tuhia taua kupu, kia mohiotia ai kahore he moni i riro mo taua whenua.

Kua homai e Hone Waiti (John White) te whakamaoritanga o taua kupu o te pukapuka, e penei ana nga korero:— "Otira tera ano etahi pihi whenua e puritia ana i roto i enei whenua mo matou. Me nga whenua hoki A raua ko B; engari kahore i hokona e matou."

(j )

Me ata rapu he tikanga mo nga moni e puta ake ana mo nga whenua e hokona ana, me tuku aua moni ki te mokete, aha ranei, kia nui haere ai. I te tikinga a te Hunga tiaki i enei moni, e kore e tika kia tukuna mo te peke (Bank), Kaihe (Gas), tari tiaki ahi (Insurance), aha ranei. Engari me tuku ki nga mahi a te Kawanatanga, mokete, hoko whenua, me etahi atu mahi.

Mehemea ka tukuna pumautia ki te mokete, ko nga moni koha e kore e nui ake i te whitu, i te waru pauna i roto i te rau kotahi. Mehemea ka hokona ki te whenua, e kore e kitea te tupu haere ake o te moni.

Ko enei tikanga e rua mo te takotoranga o aua moni, me ata tirotiro i nga taima katoa. Ko tetahi take e pai ai kia whakamonia aua whenua, ko te kore utu mo te whakahaere, ka tuturu tonu ki te moni.

He take nui ano enei, engari ehara i te mea he tino whakakahore i te hoko.

(k )

E kitea ana ano ko te whai rawa a Kereimauta inaianei, e kore e mutu, ka mau tonu. Ko nga moni e puta mai ana i te Katimauta (Customs), e tika ana e iti ana i etahi taima, engari e nui ana ano i etahi taima. Kua iti haere hoki nga koura o te oneone, engari ko nga koura i raro o te whenua, i roto i nga kohatu e kore e iti haere, no reira au ka whakaaro ai, e tika ana ano te ahua whai rawa o Kereimauta. Te kitenga koura hoki i nga takiwa e tata mai ana ki reira, ma tera hoki e whai rawa ai a Kereimauta, no te mea ko tera te tino taone.