Report of the result of an inquiry as to desirability of selling the Native Reserve at Greymouth : ordered by the Legislative Council to be translated into Maori and printed, 14th August, 1872
Nga take e kore ai e tika te hoko
Nga take e kore ai e tika te hoko.
(g ) |
Ehara te tikanga a Te Kiriniwuta (Mr. Greenwood) i te mea kotahi, ma tera e whakaatu te tokomaha o nga kai reti e pena ana. E ki ana taua pakeha e mau ana i a ia nga tekihana 81, 149, 175, me 283, ko nga reti e utua ana e ia e £39 i te tau; e retia tuaruatia atu ana e ia nga tekihana e rua i roto i nga mea e wha mo te £112 i te tau. Kahore i te kitea i roto i nga korero kua korerotia, te whai rawa o te tangata reti tuarua, i runga ake i te tangata nana tonu te whenua i reti tuatahi. E tika ana, ko te taea pea, eia te nuku atu kia maha nga e pupuri ana ia i te rihi, engari e taea hoki tera e te Kawana, mehemea i kitea te tika o taua ritenga. Mehemea ka hiahia te tino tangata nana te reti ki te hoko i te whenua ki te moni, tena e puta te moni koha mo aua moni. A mehemea kei tona ringa ake nga moni hei hoko, kahore e hoki mai ki aia te koha. I roto i te taone keri koura penei me Kereimauta, he taonga nui rawa te moni mo nga mahi ano o reira, no konei ka nui te puta mai o te moni koha, ka pa hoki ki te tikanga hoko. Ki taku whakaaro ko te ruarua nga tangata e pai ki te hoko tuturu i te whenua, mehemea ka taea te reti i tetahi wahi, pera me Te Mete raua ko Kiriniwuta, e tango nei raua i te moni tupu nui o runga; na nga mea whakapai o te whenua i kiia ai e kore aua moni e hapa. Mehemea ka hanga e nga kai reti he whare pai, utu nui, e mahi ana hoki i o ratou mahi hoko taonga, aha ranei, ko to ratou tino hiahia kia hokona e ratou te whenua i tu ai nga whare, a, he tika kia whakaaetia taua mea kia hokona ki te utu tika. Otira ki taku whakaaro kahore i te tino hiahia nga pakeha ki te hoko i nga wahi mamao o te taone, engari i nga wahi e tata ana ki Mawhera. Tena e kitea e tokomaha ana nga kai reti tuatahi, kua whakapoto i nga tau o nga kai reti tuarua mo te whenua; I runga i tera tikanga mo tetahi taima poto, i ko mai o te rironga ano o te whenua ki te hunga tiaki (Trust), i te mutunga o te noho o nga kai reti tuarua, ka hoki ano te whenua kia ratou. Ka whai rawa ratou i tenei mea mehemea ka ngawari atu te ture a nga kai tiaki i runga i te whakaaetanga kia whakahoutia nga rihi. E ki ana te Komiti o nga kai reti i roto i to ratou pukapuka o te 15 o Hanuere, mehemea ka hokona tetahi wahi whenua, me apiti tetahi kupu ki roto ki te pukapuka hoko mo nga kai reti tuarua, kia whakaaetia te reti tuarua mo nga tau e whatekau ma rima, 45. E tika ana tera, engari mehemea ka penatia, e kore pea nga kai reti tuatahi e pai ki te hoko, i te raruraru o taua tikanga, a ko te moni e riro mai ka iti, i runga i taua tikanga. |
(h ) |
E ki ana a te Make i runga i te kupu taurangi ko te utu tika mo te wahi o te Rahui kua retia inaianei e £20,000. Ki taku whakaaro kia nui rawa atu. I roto i nga moni e £37,500 mehemea ka taea te kohi, ka puta mai te £3,000 (nga moni e riro mai ana inaianei) i runga i te moni koha e waru pauna i roto i te rau kotahi; nga moni e £42,857, mo taua £3,000 ano, i runga i te moni koha e whitu pauna i roto i te rau kotahi. Ko tera wahi o te Rahui kahore ano kia nohoia, e kore taea te kawe mai ki roto ki tenei tikanga, mehemea i riro mai he moni i taua whenua e kore whai ritenga mo enei korero. I runga i te hoko i te reti ranei mo nga tau e rua me te hawhe, ko nga moni o te tau e puta mai i runga i te moni koha e waru pauna i roto i te rau kotahi, ka tae ki te £600. I nga tau e toru ka tae ki te £750, inaianei e £3,000 katou e puta mai ana i te tau. I roto i nga tono 99, 10 e hiahia ana mo te hoko mo nga tau e rua me te hawhe. I roto i nga tau 99, e 44 e hiahia ana mo te hoko mo nga tau e toru. E kore ahau e whai whakaaro mo enei korero hoko, hei whakaatu mai i nga moni tika hei utu, no te mea kahore ahau i te mohio i tuturu ranei te whakatu i enei moni, he korero noaiho ranei. Ki taku whakaaro ko nga whenua, ehara i te mea reti, i te tiriti o Mawhera, me nga tiriti e tata ana ki reira, ko te riro mai he utu tika mo aua whenua. E kiia ana ko te take i tika ai te iti o nga moni reti e puta mai ana, ko te nuinga ake o nga pai o te whenua i runga ake i te £48 mo te eka, na nga kai reti ano i whakapai i te whenua, na ratou i hanga a nga tuparipari, aha noa atu. Kahore i te tino tika tenei, no te mea ko nga moni a te Hunga Tiaki i pau, i utua, i runga ake i nga wea, i ko atu o Pepuere 1872 e £750 mo nga mahi nui. I tenei tau mo taua mea ano £1,555 7s. 2d. Katahi ano ahau ka rongo ki tenei tohe, e kiia nei kia rua me te hawhe, kia toru ranei nga tau hoko, hei utu mo te putake ake o te whenua, no te mea kua hanga e te kai reti he whare ki runga ki te whenua. Ki taku whakaaro ehara tenei i te take tika. |
(i) |
Ko nga tangata maori e noho ana i Kereimauta e tango ana i nga reti e puta mai ana i te Rahui, e whakahe ana i te kii kia hokona te whenua. Ko etahi i haere rawa mai i Bruce Bay hei whakarongo i nga korero mo taua tikanga, i ahua whai ritenga hoki ratou. I mea a Inia to ratou kai korero, "Ki to matou whakaaro, i roa te taima e kimi ana i enei ture ritenga katoa, kahore hoki o matou hiahia kia rereke te whakahaere inaianei." I runga i te take mo page 6nga rihi kia whakaroaina, i mea ia, "e tangohia ana e nga pakeha i a te Komihana etahi rihi, ko nga reti e utua ana e ratou e iti ana, na, retia tuaruatia ana, ko nga reti e riro mai i a ratou i te kai reti tuatahi e nui ake ana, a, retia atu ano e tera mo te reti nui atu i te retinga tuarua, e pera tonu. Kei hea he hua e puta mai ana kia matou? Mehemea i whakaroaina nga rihi ka nui haere pea nga utu reti, engari ehara i te mea hei painga mo matou." Ahakoa enei nga whakaaro a nga maori, e tika ana ki taku whakaaro kia hokona etahi wahi o te Rahui, i a taima, i a taima, mehemea ka kitea he utu tika, he utu hei whakaputa mai i te moni takoha, kia rite ki nga reti e riro mai ana inaianei. Ki taku whakaaro kahore i te tino tika nga korero a te Komiti, e mea ana, e kore e pai kia whai rawa te hunga maori i runga i te nui haere o te utu o te whenua, na nga pakeha hoki i nui ai te utu. Tetahi kupu hoki, "mehemea i nga tau kotahi tekau kua pahure ake nei, kahore i riro i nga maori he painga o taua whenua, he aha te pai kia tangohia e ratou inaianei, kua iti haere nei hoki ratou." Ko tena hoki e he ana i au. Mehemea he aroha noa enei Rahui na te Kawanatanga i roto i nga whenua Karauna, ma te iwi maori, penei kua tika pea etahi o aua korero, engari i runga i tenei tikanga (i to Arahura hoki), ko enei whenua kei waho o nga takiwa whenua i hokona atu ki a te Kuini, inahoki nga kupu o te pukapuka hoko kua oti nei te korero, e whakaatu ana kahore rawa he moni i utua mo aua whenua, engari i te taima o te hokonga i tuhia taua kupu, kia mohiotia ai kahore he moni i riro mo taua whenua. Kua homai e Hone Waiti (John White) te whakamaoritanga o taua kupu o te pukapuka, e penei ana nga korero:— "Otira tera ano etahi pihi whenua e puritia ana i roto i enei whenua mo matou. Me nga whenua hoki A raua ko B; engari kahore i hokona e matou." |
(j ) |
Me ata rapu he tikanga mo nga moni e puta ake ana mo nga whenua e hokona ana, me tuku aua moni ki te mokete, aha ranei, kia nui haere ai. I te tikinga a te Hunga tiaki i enei moni, e kore e tika kia tukuna mo te peke (Bank), Kaihe (Gas), tari tiaki ahi (Insurance), aha ranei. Engari me tuku ki nga mahi a te Kawanatanga, mokete, hoko whenua, me etahi atu mahi. Mehemea ka tukuna pumautia ki te mokete, ko nga moni koha e kore e nui ake i te whitu, i te waru pauna i roto i te rau kotahi. Mehemea ka hokona ki te whenua, e kore e kitea te tupu haere ake o te moni. Ko enei tikanga e rua mo te takotoranga o aua moni, me ata tirotiro i nga taima katoa. Ko tetahi take e pai ai kia whakamonia aua whenua, ko te kore utu mo te whakahaere, ka tuturu tonu ki te moni. He take nui ano enei, engari ehara i te mea he tino whakakahore i te hoko. |
(k ) |
E kitea ana ano ko te whai rawa a Kereimauta inaianei, e kore e mutu, ka mau tonu. Ko nga moni e puta mai ana i te Katimauta (Customs), e tika ana e iti ana i etahi taima, engari e nui ana ano i etahi taima. Kua iti haere hoki nga koura o te oneone, engari ko nga koura i raro o te whenua, i roto i nga kohatu e kore e iti haere, no reira au ka whakaaro ai, e tika ana ano te ahua whai rawa o Kereimauta. Te kitenga koura hoki i nga takiwa e tata mai ana ki reira, ma tera hoki e whai rawa ai a Kereimauta, no te mea ko tera te tino taone. |