Petition of Wi Tamihana Te Waharoa.

Kia Whititera, otira ki te Runanga nui o Niu Tireni

E hoa ma, e oku hoa e noho nei i Poneke, ahakoa Maori, Pakeha ranei. Kei rapurapu o koutou ngakau ki toku taenga mai ki konei, kei mahara koutou, he aha ra, he aha ra? Heoi ano te putake, he rongo nui no te Paremete i tae ake ki toku kainga, rokohanga ake ko au e noho ana i toku kainga, i Pourinui, i Ngakaumamae, ka korerotia mai kia au, ka mea: E Wi he mana nui kei Poneke e tu ana, ahakoa mea toimaha, ka taea e taua mana, ahakoa mea mau, he mea mawheto noa ki a ia. Na ka waiho taua ingoa hei tumanakotanga ma te ngakau, tumanako kau me pewhea i nga he o Turaungatao e paepae ana mai i mua i te aroaro, puta noa ake nei to koutou matua a te Kawana, puta kau tana kupu mo te haere mai ki konei, heoi, ka hari katoa oku kikokiko, me toku wairua i roto i a au. Heoi kihai i whakaaroa te iwi, me nga wahine, me nga tamariki, i te hari o te ngakau. Ko te take o te koa o te ngakau, ko te taenga mai ki to koutou aroaro ata korero ai i nga mea i mate nuitia e toku ngakau i roto i nga ra katoa.

(1)	Ko te ata wbakatika marire i nga rorenga i he ai tatou.
2.	Ko Waikato kia hoki mai kia au.

Kia kotahi taku e ata korero ki roto i tenei pukapuka, ko te ata whakahaere i nga putake i he ai tatou.

(1.) Ko te Waitere, i ki katoa nga tangata me ahau ano hoki he kohuru ta Ihaia, katahi ka meatia, kia eke ki runga ki a ia nga toto o te Waitere i whakahekea nei e tona ringa, heoi awhinatia iho ia e nga mano tini o Ingarangi, te taea te whakamana taua toto. Ko te matua tena o te kino, no reira i timata ai te ingoa kino ki runga ki a koutou ki a matou hoki, a, tae noa mai ki te Kingitanga katahi ka tupu nui taua rakau i whakatupuria ra e Ihaia, ka hua i te hua kino, taku kitenga i te kino o nga hua, tikina atu e au tuakina iho ka hinga, i muri o te hinganga o taua rakau, katahi ka kiia, ko te Kingi te matua i whanau ai taua tangata, koia ka hua i te hua kino, katahi au ka whakahaere i te taha ki te Atua, kihai au i kite i te he, ka oti tera ka whakahaere au i te taha ki te tangata, kihai au i kite i te he, ina hoki i tae ano au kit e korero i te ritenga o te Kuini, o Nikorahi, o Ponipaata, o Pomare ano hoki, i tae atu ano hoki a hau ki te titiro i te kupu a Ihowa i roto i te pukapuka a Mohi, i whakahaerea katoatia e au aua ritenga, a, oti noa i roto i era rangi. Ka noho au ki te whakaaro i muri iho, ka tae ki nga ra i to tatou matua i a Kerei i tae ai ki Taupiri ka haere atu matou ko te whakamenenga kia kite i a ia, e rua nga kupu o roto i tera korerotanga i mau i te Runanga i ata herea mariretai ki te papa kikokiko. (1.) Ko taku kupu i mea atu ai ki a ia ko au e haere tuatahi ki Tataraimaka, heoi, patua nuitia iho taku kupu e te Kawana, ka mate, mate rawa, i muri o tena, ka whakatika ko Heta Tauranga, ka mea, "E Pa e te Kawana, ekore e mate toku rangatiratanga ki te pai tonu ta taua mahi engari ma te whawhai anake katahi ka mate," katahi ka mea mai a te Kawana, "e tama, ekore koe e whiua e au ki te hoari, engari ka whiua koe e au ki aku mahi pai," katahi taua taitamariki ka tahuri ki te runanga Maori ka mea. "Kua rongo koutou i te kupu a to koutou matua?" ka mea te runanga, "ae," tera atu te nuinga o nga korero, otira ko nga mea tenei i matapoporetia e te ngakau. No muri o tenei, ka tukua ko te reta a Rewi: tae kau atu ko te Kawana, kua tae taua reta ki reira, a me taku reta ano hoki, kua tae atu i taua takiwa; te taenga atu, ka kite a Taranaki me te Atiawa katoa katahi ka tangihia ki te ngongoro, heoi ko te whakama te mea i tae mae kia au, tae kau atu ko te Kawana ratou ko ana Pakeha ka pa mai ko te mate kia ratou, ka noho au ka mahara, na Rewi pea raua ko te Herewini i tu tata ai te paanga mai o tenei kino, ka hoki taku titiro ki taku kupu i ki atu ai au kia Wiremu Kingi kia whakawakia a Waitara, kaore i whakaae, ka mea ano au kia whakahokia mai a Tataraimaka ki a te Kawana, kaore rawa i whakaaetia e nga iwi katoa o Taranaki, ko te take tenei i ki ai au, ehara tenei he i a Rewi raua ko Herewini, mei kore ano te tae o a raua reta ki Taranaki, penei ekore ano e ora nga Pakeha, no te mea, kaore ano o ratou ringaringa i kohera i Tataraimaka ko taku take tupato tena ki Taranaki i roto i aua ra. Rokohanga iho e te hokinga mai o te Kawana ratou ko ana hoia e kimi ana ano au i te matenga o nga Pakeha i Taranaki; te pai ranei; te he ranei o to ratou matenga? Kitea ana e au, e pai ana to ratou matenga, ehara i te kohuru, na te mea he pu ano a raton i hari atu ai, na ka mahara au ehara tena i te kore tupato, kua mohio ano ratou ka tutaki ratou ki nga tangata Maori.

Na, e hoa ma, ko te he tenei ki a au o te haringa mai o tenie pakanga ki Waikato, kihai i haria mai i runga i te ngakau marama, penei pea e ata kimihia mariretia e koutou e matou ano hoki te take pai mo to tatou nei pakanga ki a tatou nei, tena ko tenei mahai ana i runga i te te ngakau pouri, pouri tonu iho ona ritenga, te taea te whakamariri te ngakau nanakia, heoi ka waiho ko te mamae anake kia ngau ana i roto i te ngakau, mo tatou katoa i torere nei ki te mate, ara ki te he, i mea ano au i roto i toku ngakau, waiho ano te iwi wawau, kia wawan ana, ko te iwi mohio ano kia tika, kia kitea ai ano hoki te ora o te tangata ora, kia kitea te mate o te tangata mate. Tena ko tenei torere ana raua tokorua ki te kino, ka taka, tokorua tokorua ki te waikeri mei waiho ano ta tatou pakanga i taku i ki atu ai ki kautou, me ngangare a ngutu tatou, penei e ata kitea te huhua kore o te taha Maori, o te taha Pakeha ranei?

Rere, kaore au i kahakore ki te mahi i te pai, ina hoki i puta ano taku kupu kia huihuia nga ringaringa kore ki Akarana, kei mate i nga ture o Niu Tireni akuanei kihai i rite i a koutou taua kupu, no to koutou kitenga kua ngaro nga ringaringa-kore i runga i taua mahi, katahi ka whaka-irihia e koutou he ingoa kino, kohuru, ki runga ki a matou, ka mahara ahau, ekore tenei mate e iri ki runga kia matou, ta te mea i warea koutou ki te poopoo i taku rongopai, hei ingoa kino ki runga kia au, i ki hoki koutou kua nui toku ngakau ki te pakanga, mei te hohoro o taku kupu, kia hoki atu nga ringaringa kore ki page 4Akarana. Na, ka he ano koutou i runga i tena, kua kite koutou, he ngakau riri toku, he aha koutou te whakarapopoto ai i aua tu tangata, kei mau ratou i taku riri, e ai ki ta koutou nei mahara. E hea ma, i arohatia ano e ahau nga ture o Ingarangi i tae mai ano to koutou nei kupu ki a au, i mea, e kino ana koutou ki te konihi, ki te patu hoki i te kai-a-kiko, katahi au ka mea ki oku iwi, kia kati te mahi i aua mahi, na, matu ake ta ratou mahi pera, riro ana i nga Ture o Ingarangi, no Meremere ano ka timata, tae noa ki Rangiriri, no reira ka mate aku wahine, tamariki, ki reira ka tae mai ano te ture o Ingarangi ki te whakahe i au, mo nga wahine, mo nga tamariki ano hoki, i mate tahi me nga tangata ringaringa kaha ki roto i te pa whawhai, heoi ka waiho i roto i toku ngakau taua ako, i reira ano ka tae mai te kupu o te Tianara Kamerana ki a au kia houhia te rongo, whakaae ana au i reira, hoatu ana taku Mere Paraoa hei tohu mo te mahuetanga o taku patu i roto i toku ringa, haere ana au ki Ngaruawahia, i reira au i reira ano a te Tianara raua ko tana kupu e whai ana i au, ka kite au hoatu ana e au a Ngaruawahia ki roto i te maungarongo takoto ai, ka haere au ki Maungatautari ka tae au ki reira ka puta ake ano te kupu o Ingarangi kia au ekore te awa o Horotiu e reia e te tima, engari ka rere tonu i Waipa, ki te whai i a Rewi, ko Ngaruawahia te rohe kia Tamehana, ekore te tima e tae atu ki Horotiu. Ehara koia ianei i a te Pihopa Herewini, i korero mai i aua kupu, kia matou? Kihai koia i puaki mai i tona waha te tuarua o aua kupu i ki mai nei, kia noho nga tangata Maori ki o ratou kainga i te taha o te awa o Horotiu? Heoi ata noho marire ana nga wahine, me nga tamariki, me nga tane ano hoki i o ratou kainga, a taea noatia te taenga o te Pihopa ratou ko ana hoia, ki Paterangi, engari i tae atu ano au ki reira, matou tahi ko aku iwi, ki te awhina i a Rewi ratou ko ana iwi, no reira i puta ai i au te kupu o Ingarangi i tae mai nei ki te whakahe i au, mo te matenga o nga wahine ki roto i te pa whawhai, katahi ka wehea e au ko Rangiaohia te kainga mo nga wahine, mo nga tamariki, ka wehea atu etehi tane ki reira hei hari kai mai ki konei ki Waipa nei, ara ki Paterangi. Te kitenga o te Tianara kua poto mai matou ki tera wahi, katahi ka tahuri ka whakahau i ana hoia kia haere atu ki Rangiaohia ki te whawhai ki nga wahine ki nga tamariki.

Kihai ia i mahara kua rupeke mai matou ki Paterangi i runga i tana kupu i mea mai nei kia matou kia huihuia matou nga Maori kia kotahi te wahi hei whawhaitanga ahakoa tae noa nga Maori ki te (2000) ekore au e wehi ka haere tonu atu au ki te whawhai kia ratou, ara, kia matou. Na, huihui ana matou ki Paterangi. Ko tetehi o ana kupu i tino mate nuitia e te ngakau, koia tenei; ki te whawhai au ki nga Maori i te takiwa e noho topu ana ratou—Ki te kaha ratou kia au, me whawhau te rongo—Ki te kaha ano hoki ahau kia ratou me whawhau te rongo. A, pai tonu au ki tana kupu ka hua e tika, ree, haere ke ana ki Rangiaohia. Heoi ka raru ko au i te whaiwhainga i ana kupu, kaore nei e ata tika. E toru nga ture o Ingarangi i mate i taua haerenga, na nga ture o Niu Tireni i patu, ko to Niu Tireni, ture hoki tenei. 1. Ko te whakaara, he konihi tena. 2. Ko te patu i te wahine, i te tamariki. 3. Ko te tahu ora i te tangata ki te ahi. No taku kitenga kua riro i nga tangata o Ingarangi te hapai o aua tikanga, katahi au ka karanga ki te iwi Maori, ka mea: "Kati kei hoki tatou ki runga ki era mahi, waiho ma Ingarangi te hapai nga pirau o oku tupuna, te patu i te wahine, i te tamariki, te tahu ora ano hoki i te tangata, ki roto i o ratou whare moenga." Heoi, whakaae ana te iwi Maori kia au, me aku korero. E hoa ma, no konei au i whakaae nui ai ki te pakanga, no te weranga o aku wahine o aku tamariki i te ahi, i tukua nei tona kaha i runga i te mata o te hoari, hei kai i o ratou kikokiko, e pai ana kia au me he mea ko nga tane anake, ka whai take hei pehi mo te kino o ta te ahi riri, ko ta raua puhanga i nga pakeha toko whitu. I peratia ano oku whanaunga i Rangiriri, i tahuna oratia ano ki te ahi, kaore tera i pouritia e au, engari ko te manakonako kau i tae mai ki roto ia au, mo te ako o Ingarangi, kei kapea, kei riro i te ako o Niu Tireni, no te taenga mai ano o taua mahi, ki runga ara ki Rangiaohia, kotahi ka hura tera i Rangiriri. Tenei te tini o nga mea i raru ai tatou kei roto i a au, kati aku e korero ko enei. No Rangiaohia au i mohio ai, he tino nui rawa tenei pakanga, ina hoki te kino o ona whakahaere, muri iho i tera, ka rere te tima i te awa o Horotiu, katahi au ka mea atu ki nga tangata i noho i te taha o te awa, i o ratou kainga tuturu: "Hoake tatou ki Maungatautari, waiho a konei kia takoto kau ana, kei tupu he kino ki tenei wahi." Heoi, rongo tonu ratou ki taku kupu, ka rupeke matou ki Maungatautari, kua tae ake ano te tima ki reire. Ka mea atu ano au ki toku iwi: "Tatou ka haere waiho tenei wahi kia takoto kau ana. Na, ka whakaae ano ratou kia au, me aku korero, otira i whawhai ano matou i reira, ki nga hoia, ko (10) meneti te roa o te riringa, ka mutu, haere ana matou ki te manunga ki Patetere ka mahue te awa o Waikato. Na te nui o taku ngakau ki te pai, i kawhaki ai au i a matou, kei puta mai ano tetahi wahi pouri i roto i te mate o nga whanaunga, penei ekore e taea te pehi te kino.

Na, e hoa ma, ko te take tenei i ora ai ahau i te kino, ko taku tohe tonu ki te mahi i te pai, o te timatanga iho ano o te whakapno, tae noa mai ki te Kingitanga, a, tae noa mai hoki, ki roto i enei ra pouri: no roto i te whakapono, ko aku tupapaku, i tohe taku iwi, kia takitakina te mate kia ea, kaore au i whakaane, katahi ka mea: "Kati, tohea ki te whakapono, kia waiho ko te ata noho hei utu mo nge oku tupapaku." Whakaae ana ratou, katahi ka kumea mai oku hoa riri ki toku aroaro. Na, poto katoa mai ratou, kaore tetehi i tangata ke kia au, whanaunga katoa ratou kia au i roto i te whakapono, ka mea, au i reira, katahi te utu pai mo te hunga mate, he ata noho.

No roto i te Kingitanga, ka whakamutua ko te pakanga whenua, a te matua, ki te tamaiti, a te teina, ki te tuakana, ka mea ano au i reira. Na, katahi te utu pai mo tenei mea wawau, ko te Kingitanga, noho ana te tangata i runga i te ngakau tika.

No, roto i tenei pakanga wawan, ko taku whakaae tonu ki te maungarongo, no Rangiriri ka timata, tae noa ki Ngaruawahia, Maungatautari, Patetere, Tamahere i te ra i a Hori Kereama, Tamahere i te ra i a Kawana kerei, no roto i tenei mahi whakaae tonu aku, koia i tae mai ai ki Poneke, ka mea ano au. Na, katahi te mahi pai hei utu mo tenei tu mahi, he ngakau tohe ki te whakaae. Heoi ka mutu enei whakatakinga i konei.

Whai mai e te Runanga i muri ia au, ruritia hoki, oku hikoinga, o te timatanga, tae noa ki tenei ra weetitia heki aku kupu, o te timatanga iho ano, a, tae noa mai ki enei ra.

No te mea, he mea weeti katoa, tena mea, tena mea. Te kai he mea weeti, te kakahu he mea ruri, me te whenua ano hoki, he mea ruri. A, ko te Wairu tangata kia kaua e weetitia? E ruritia ranei? Kia kitea ai tona toimaha, tona roa ranei? Heoi. Na to koutou hoa.