Wenerei, Akuhata 1, 1860.

Ka tu ake ko Te Makarini ka mea: E nga tangatira o te runanga nei, kua ki mai a te Kawana ki ahau kia whakamaramatia atu ki a koutou nga tikanga o te Ture o Ingarani mo te ritenga o nga whenua, o nga taonga, e waiho ana ki nga tamariki. Otira ko etahi o tenei runanga e tauhou ana, ka tahi ano ka tae mai. I mahara ahau kia korerotia ki a koutou i tenei ra nga tikanga o te Pakeha mo nga taonga o te tangata mate. Tera pea koutou e whanga ana ki te whakarongo korero i te hunga tae hoa mai; heoi, mo apopo taku korero. Taihoa au e noho, kia panuitia e au nga pukapuka erua kua tae mai nei—no Waikato tetahi, no Hauraki tetahi. [Ka korerotia i konei nga pukapuka a Rewe raua ko Paratene Puhata.] E kore au e mea kia korerotia etahi kei roa tatou: me tuku te korero o tenei ra ki te Uriohau, ki a Wiremu NeroTe Awaitaia; ko nga mea page 51 kua korero me noho, ka whakarongo ai ki nga korero a te tauhou.

Kei runga ko Paikea, (Te Uriohau,)Kaipara: Ahakoa he, me korero; he iti noa ahau i roto i enei. Tae noa mai te ture ka tahi au ka mea, Ko hea au ora ai, me tahuri au ki te Hahi o te Atua. He nohinohi au i reira, he pani, he pani hoki te Kawanatanga. Koia au i mea ai he pani au, he pani te Kawana: ka tahi au ka tangata, na taua ture au i ora ai. Heoi ano, rere ana ahau ki runga ki taua Hahi. Ka mea nga iwi kia poutoa ahau, ka piri ahau ki te Kuini, tapapa ana au i nga pakau o te Kuini. He paui au na Waikato, na nga tauiwi; ka tahi au ka kiia he tangata. He nohinohi au i oku wahi whenua. Me mutu pea ahau i konei.

Wiremu Tipene, (Te Uriohau,) Kaipara: Maku e korero te korero o te kaumatua nei. Ko nga mana Maori taku e korero ai. He mana ano to Ngapuhi, he mana to Ngatimaru, to Ngatiwhatua, to Ngatiwhakaue, hei tiaki i a ia; kua whati toku mana hei tiaki i au. Ko te ra tenei hei whakaoranga meku, ko te kauwhautanga o te Rongopai. Ka piri au ki te kupu o te Atua hei matua moku. Ka tae mai te Ture o te Kuini hei kai-tiaki mo toku tinana,. ka tahi ka mahana katoa. Kua tiakina e te ture o te Atua o te Kuini nga kuwaha e te mate. Titiro atu ana ahau he tohu ora tena mo nga tangata mate katoa o te motu nei. Ka mea ahau ko te whakapono hei tiaki mo te wairua, ko te ture o te Kuini hei whakapaipai mo te tinana, ko konei au piri ai; kahore au e pai ki te mana Maori. Ko roto au i te ture o te Atua o te Kuini, ake, ake, ko nga tino ture enei. E mohio ana ahau ko koutou ko nga Pakeha hei matua mo matou mo nga tangata Maori. Kahore au e pai ki te mana Maori. Ko runga i te ture nga tangata o Ngatiwhatua noho ai.

Arama Karaka, (Te Uriohau,) Kaipara: Me korero matou kia rongo koutou, no te mea heoi au te rahi ka kite au i nga tikanga o te ture Maori; ka matau au ki aua ture, he kino. Ka ki mai nga kaumatua, me rere au ki te maunga kia ora ai ahau. Ka mea atu an, He aha te mea i rere ai; he aha te ture e mohio ai an? Ka tahi ka whakaakona mai, koia tenei ko te whakaariki, ko te huna tangata: ko nga mea enei e rere ai te tangata ki te maunga. Ka akona ano, Ki te kai nga tangata tutua i nga mea o te whenua, me muru, me tahu nga whare, me werowero nga page 52 tangata. E korero ana ahau i oku ture tae noa ki te whatinga o te mana; ka iti ahau, ka whai mana nga iwi katoa. Ka kauwhautia te Rongo-pai ki te motu nei, ka patai ahau ki taku matua, ka ki mai, He Pakeha. He aha tana korero? He kauwhau kia whakapono ki a te Karaiti i ripekatia kia ora ai nga tangata katoa o te ao. Ka tahi au ka mea, Ka whai matua pea ahau, ka ora; ka tahi au ka peke ki runga noho ai; ka mea au ma tenei e patu nga kino katoa. Ka tahi au ka mea he ture pai ona ture, ka mea kia aroha nga tangata katoa tetahi ki tetahi, me whakamutu te kai-tangata. Muri iho ka puta ko Kapene Haimona, ka korero, Tenei te hoia e haere mai ana ki tenei motu. Ka ki atu ahau, Haere mai e taku tupuna; aku matua, haere mai. Muri iho ko Kawana Hopihona: ka tahi ka korerotia mai ki au nga ture o te Kuini me o Ingarani ture. Ka tahi au ka whakaae ko koe hei matua moku; ko te mana o te Kuini hei mana moku. Kei raro au i te mana o nga tangata katoa; ko koe e te Kawana hei kai-tiaki moku; ko oku ture me whakarere, he ture kino, mamae, pouri; ko ou ture hei ture moku, me paihere kia piri tonu. Kotahi korero tenei tae noa mai ki tenei ra. Ko te mea hei here mo Ngatiwhatua, ko te ture o te Atua o te Kuini ano hoki. Ko nga ture o te Atua hei whakamarama mo taku ngakau, ko o. te Kuini hei kakahu mo te tinana. Hinga noa nga [unclear: kaumaiua], ko konei taku korero mau ai, kua rongo koe i nga mea hei here. E kore au e pai ki te mana Maori, ki te rangatiratanga Maori, kua kite ahau i te kino: na nga ture o te Kuini ka kite au i te pai ki nga tangata, i te aroha i te atawhai.

Te Hemara, (Ngatirango,)Mahurangi: Kia rongo mai koutou e nga Pakeha, e nga iwi katoa. Ko tenei iwi ko Ngatiwhatua he iwi ngaro. I penei i nga ra kua pahure me te iwi o Iharaira. Na nga ra o te Rongo-pai ka hoki ahau ki te rangatiratanga: [unclear: koia] taku ihu ka puta ki waho i roto i te Rongo-pai, tae noa ki nga ra i noho ai te Kawana tua-tahi ki Niu Tirani ka tino puta taku ihu ki te ao. Koia au ka mea ko taku matua tenei ko te Kuini. Na, e toru aku mea e korero ai: ko te Kuini te tuatahi, ko, te Rongo-pai te tuarua, ko toku itinga te tuatoru. Ka piri ahau ki te Kuini hei oranga moku ake ake: koia au ka tuku i taku whenua ki te Kawanatanga.

Manuka, (Te Uriohau,)Kaipara: Ka penei tonu taku korero. E kore e taka te kupu ki muri ki tetahi taha, e kore. E haere tonu i runga i te kupu a Paikea. Ka korero tenei page 53 ki te whakangaromanga o Ngapuhi, te parekura o Hongi Hika ko Moremunui. Ka tangi Hongi i reira, ka whiti ki Ingarani ki a Kingi Hori, ka hoki mai me nga pu me nga paura; ka waiho te iwi i patu i a ia hei mutunga: ka tikina ka poutoa i tetahi taha. No ka mea kua toa ia, ka hoki mai, ka mate taua iwi, ka mutu taku hinganga ki Waikato. Ko ona putanga ko o Ngatiwhatua, ko Apihai. ko Paikea, e ma nei te pakira. Ka puta mai te ture o Ingarani ka ora nohinohi taku ngakau. ka ora au. E tuahua pononga ana ahau i reira. Ka mea kia rapu iwi ahau hei whakaea i taku mate i te Ikaranganu. Ko te Pakeha tutua ka tae mai ka noho i a Apihai. Muri iho ka haere mai a Kapene Haimona, na Pomare i arahi mai, ka homai ki Akarana, ka noho i te aroaro o Ihikiera. Muri mai ko te ngaru nui, ko te Kuini taua ngaru. Ka tahi au ka karanga, Haere mai, haere mai aku matua; koia tenei ka noho i Akarana. Kua ea te Ikaranganui. Ka huihuia inaianei kia whakahoa tatou ki te Kuini, ka whakaae ahau. He iwi torutoru au e noho nei i Kaipara. E whakakororia ana au ki te Kawana. Hei marena tenei ringi i ahau ki te Kawanatanga ki a Te Makarini: ehara i te ringi koura, hiriwa ranei—he pukapuka. Ka hiritia taku korero ki to te Kawana uma ki toku uma. Heoi ano taku.

Hone Waiti. (Te Uriohau,) Kaipara: Me korero ahau i waenganui i nga tikanga e rua, ko te taha Maori ko te taha Pakeha. Ko te timatanga o te whakaaro ki te motu nei kahore matou i matau; kahore matou i uru ki te korero mo ieTiriti ki Waitangi. He pani katoa nga tangata o te ao. I mua ka rapunga iwi katoa ki te take nohoanga pai hei hokinga ki te ora. Ka korerotia mai te Rongo-pai ka rapu matou ki taua mea hei oranga tangata, ka meinga he mea pai hei oranga mo te wairua. Ka whakapai matou ka whakaae ki te ture o te Atua: ko te take tena i piri ai matou ki te Atua. Ko te mea pai rawa tenei hei patu i nga mea kino katoa i roto i te iwi. Ka mea matou ka mahana ko te taha kau ki te wairua, me pehea te tinana? I te mea e whakapono ana tetahi iwi, e kino ana tetahi iwi, ka tae mai te Kawanatanga, ka meinga ma te ture o te Kuini e tiaki te motu; ma enei ture erua ka tu te tangata ki te ora. Ka tupu te kino ka mate nga tangata; tena ko nga ture erua, mana e tiaki te tangata ka ora.

page 54

Winiata Papahia, (Ngapuhi,) Hokianga Me tu au ki waenga o nga kupu katoa. Ko taku whakaaro tenei i kitea mai ai ahau ki konei ki tenei whare runanga na te rapurapu o te whakaaro o te Kawana kia haere mai tera iwi tera iwi kia whakapurangatia nga korero ki tenei whare, kia mohiotia ai te tika te he ranei, no te mea ko te Kuini, ko te Kawana, he hoa pumau no mua. E hara i te mea no naianei. Kahore, no mua ano. E hara inaianei. E kore e ora te tangata i te taro kotahi, eugari kia rua kia toru, kia wha kai. Kei hea te kuwaha mo te korero e puta mai ai te korero tika inaianei? Kei hea te kuwaha o te maunga rongo e tae mai ai ki a tatou aianei? Kei te Kuini te kuwaha, kei te Atua tetahi; no te mea he iwi mate tatou i te ao i te ringa whiu a te tangata. Na ko taku whakaaro tenei e te runanga e noho nei. Ko to tatou korero, i pokapu pea i waenganui ta tatou korero; e korero waenganui ana tenei korero. Mehemea no te timatanga o te kino e tupu mai na, ka tika ki taku matauranga. Tena ko tenei, e tu mai nei tatou, e tu mai na tena Korero kino. E kore e tika ki taku matauranga. Na, heoi, e mea ana ahau ka mutu tenei korero i runga i tenei ture, me hohou te rongo o tera whawhai kia rite ai ena korero. Ko ta tatou ki, kua kiia te Kuini hei matua pumau mo tatou, no mua tena. He ma te Kuini, he mangu ahau; ko o tatou reo ia e kotahi tonu ana.

Karawai, (Te Uriohau,) Kaipara: Tae ake to pukapuka ki a Mate kua mate ia. I haere mai ahau ki te whakarite i tana kupu. Na kia rongo koe. E kore e wahia ta matou korero, no te mea kotahi to matou mana to Kaipara. E kore matou e whakarite ki te korero o nga iwi katoa: e he ana. He iwi nui ratou, koia ratou i kino ai ki a koutou. He iwi iti matou, koia matou i whakapai ai, i whakakororia ai ki a koe. Ko to matou piringa tenei kei a koe, ake, ake, ake, ake tonu atu. Heoi ano enei kupu aku. Kua mate a Mate, ko tana ingoa kua whakataua ki tana tamaiti tuatahi ki a Parata Kai-rangatira. Heoi ano aku kupu ki a koe.

Wiremu Tipene, (Te Uriohau,) Kaipara: Ki te whakaae koutou nga rangatira katoa o te Uriohau kia noho tatou ki runga ki nga ture erua o te Atua o Kuini me hapai nga ringa.

Te Uriohau katoa: Ae! (Hapainga ana nga ringa.)

Ngarongomau, (Te Uriohau,) Kaipara: Me korero au ki te taha. Maori ki te taha.

page 55

Pakeha. He tauhou matou, me korero au ki te taha Maori, ki te tika ki te he; ka mutu ka korero au ki te taha Pakeha. Kua oti te mana te hoatu ki te Kuini i mua, i te mea kahore ano he Kawana i tae mai ki konei. Ko taku he tena ko ta te taha Maori. I te tuatahi o nga Kawana ka tukua te mana ki te tuatahi ki te tuarua, ki te tuatoru, ka tae ki te wha, ka kokiritia he Kingi mo te tangata Maori. Ko te he tenei. Ka korero ahau i te he o te Pakeha. Kahore ratou i tango ki nga rangatira Maori [unclear: kia] noho ki runga i nga runanga Pakeha hei whakarite i nga ture mo te whenua nei. Ki taku whakaaro, ko te he tenei o te Pakeha. Mehemea i tangohia nga rangatira i mua, kahore i wahia nga taha kia rua. He ahakoa kua pakaru nga tikanga; ma enei iwi e whakarite kia kotahi ai tikanga mo te Pakeha mo te Maori. Ka mutu taku i konei.

Herewini Matetaitua, Waikato: Tenei taku timatanga korero, ki toku ritenga iho o mua. Whakaaro ana ahau he tangata kino au i roto i taku ngakau, no te mea kua kitea taku kino i mua. Kia rongo koe ko taku kino e tahuri ana au ki a maua whaka-Maori. Kihai au i whakaaro kia pai te taha Maori, kino ana te taha Maori. Inaianei i whakaaro au i timata te mohio ki Ngapuhi, ki te wahi i noho tuatahi ai te Pakeha; ko au kahore au i kite, i mohio. Na, i roto i toku mohiotanga ka mohio au he Pakeha tenei; otiia i tawahi ano toku mohiotanga; taihoa au e tino kite, no naianei. I taua wahi ka whakarongo au, ka whakaaro ahea ka u ki konei. Na, i te mea ka eke ki uta ka titiro au ki te ahua o te Pakeha, pai rawa; ka kohia aku whakaaro ki roto ki nga whakaaro o te Pakeha, ka pai au ki te Pakeha. Ko ona taonga katoa, pai katoa; kahore i panga e ahau, hopu tonu atu au. Reka katoa ki au nga mea o te Pakeha. Muri iho i te nuinga o nga mea o te Pakeha, kihai au i mea kia panga, engari i hari au kia poto katoa mai nga hanga o te Pakeha ki ahau. E hara te aroha ki te Pakeha i te mea pokanoa inaianei. He mea here ki roto ki toku ngakau te aroha ki te Pakeha. Waihoki ko te ritenga aroha ki te Kuini, ki te Kawana, puritia ana ki toku ngakau. Na ko taku whakaaro, okioki tonu ana ki runga ki te Kuini, ki te Kawana. Ko taku tikanga tena.

page 56

Wiremu Nero Te Awaitaia, (Ngatimahanga,) Whaingaroa: Ekore e whina taku ki a Kawana ki a Te Makarini. Engari e Ngatikahungunu, e Ngatitoa, e Ngatiwhakaue, e nga iwi katoa, e Taiaroa, ki a koutou taku kupu. Otiia he Pakeha a Taiaroa. E mohio ana tatou katoa ki nga tikanga o mua, he tikanga huna tangata. E mohio ana hoki tatou ki te whakapono, na te Pakeha tena i tuku mai; hopukia ake ana tena ka ora tatou. Ko tenei kia ahatia te mahi noa ai te kino, e kaha ana te Rongo-pai. Ko te runanga e tu ana ki runga i te take o te whakapono e kore e memeha; kei a te Karaiti tena. Ko te ritenga o te kawanatanga, e hara i te mea pokanoa kia haere mai kia tango i Niu Tireni. No mua ano tenei tikanga, na Noa i poropiti. I ngaki a Noa i te mara waina, ka kai ano i tana waina haurangi iho, takoto tahanga ana; ka kite tana tamaiti ka haere atu ka korero ki ona tuakana: ka tahi ka haere atu ko Hema, ko Hapeta. ki te uwhi i a ia, kihai i takoto kau tetahi wahi o to rana papa; ka puta i reira te kupu a Noa mo Hama. "Ka waiho koe hei pononga mo o tuakana." Na kona te kupu whakarite. Ka oti te towhatowha nga uri o Hapeta, a ma nga uri o Tapeta e noho nga teneti o Hema. Koia tenei, kua tae mai nei te Pakeha. E nga iwi nei no Waikato au. He aha koutou te penei ai, kahore he kai whakarite mo tenei motu: ahakoa rupeke koutou katoa, kahore he kai whakarite ki te pai. I te tuatahi ko nga Minita: muri mai ko nga Kawana. [unclear: Kahore] o tatou mohiotanga; kotahi tonu ano hei whakarite ko te Ture a Ihowa. Kei te ture tatou o te wairua. Na Ihowa nga ture e whakaritea mai ana e te Kawana e nga Pakeha. He mea whakaae e nga iwi katoa te Pakeha. He mea hoatu o Ngapuhi oneone ki te Pakeha, he mea hoatu o Waikato, o Ngatitoa, o Ngatiwhatua oneone ki te Pakeha; he mea hoatu marire, e hara i te mea ta ngo na te Pakeha. Ka titorehia inaianei te tikanga o te Pakeha o te tangata Maori, ko te Kingi o Waikato hei titore; ka mauahara a Waikato ki te Pakeha me tetahi iwi ke atu; ka mauahara. Koia au ka mea no Waikato au. Tenei aku tupuna a Te Ara, a Apihai, te noho nei ki a koutou. Kei ki koutou he tokomaha ahau; tokotoru noa nei au. Taku waihotanga e oku iwi kihai i whiua ki te moana. Waiho iho ana i te ture o te tinana o te wairua, ka noho i konei. He tika ano kia mea mai ana koutou, waiho kia korero ana; aianei ano ka mamingatia tatou. Ko tenei.e nga iwi nei, kahore he puna o te whenua; taku puna i mohio ai ahau no te rangi: te puna o te wairua o te tinana, koia page 57 nei, ko te Kawana, ko Te Makarini. Kaua e kiia, He puna ke atu ano, kei tai atu. Kahore, ka hanga noatia etahi ritenga takahi mo te Pakeha, e kore e memeha, he puna ora. Ko te mahi a etahi iwi, he noho mauahara ki te Pakeha. Kua rongo koutou i taku ki, ekore e memeha te runanga o te karakia; ko te runanga a te tangata e memeha, na te tangata hoki, e hara i a Ihowa. Waiho matou kia he ana; ma Waikato ia e ata hurihuri. Waiho kia mahi nga rangatira e mahi ana i tena huarahi. Kei maminga tatou ki te Kawanatanga; ahau, me koutou me nga iwi maha, ara, me Ngatikahungunu, me Ngatitoa, me Ngatiwhakaue. I haere mai tatou i te ara roa i nga whenua hoi: te tikanga mo tatou kei a te Kawana; kei te mahi tatou i nga ture o te wairua, o te Kawanatanga hoki; kahore he kino o nga mahi e mahia ana e te Kawana. Ko te pihi i Taranaki, he mea homai tika e nga rangatira, e tangohia ana e te tangata Maori; he mea mauahara na te Maori na te Pakeha. Hei aha ma koutou? waiho ma Waikato ana mea e hurihuri. Heoi ano te take mo taku ki, ko te puna ora mo tatou, ko te Pakeha. Tenei ano nga korero kei nga kaumatua o konei. Heoi ano taku.

Taiaroa, (Ngaitahu,) Otakou: Kei te mate au, e tu noa ana i runga i te mate. Tena koe e Te Awaitaia, e mate ana tenei. Ko te Pakeha nei e tono ana kiau kia korero. Kahore aku tikanga, ko tahi tonu ko taua Kuini ko taua Kuini; ko taua Kawana ko taua Kawana. Heoi ano. Ko tera motu kia tutakina ki tenei. Kahore oku korero mo Taranaki. Waiho atu i kona, me taku taokete ano hoki i kona mahi mai ai. Kia korero ahau mo taku moutere, kei taku Kuini taku moutere. Kahore he tangata hei mea, peke atu ki tahaki. Heoi ano. Kua oti te Pakeha te atawhai e ahau i mua. Kei te haere au, kahore e rua aku kupu. He maha nga rangatira o tenei motu, e kiia ana kei tena te tikanga, ara, kei tera te tikanga. Engari ki toku motu ko au ano te hiku, ko au ano te pane. Me he mea e ora ana ahau ka korero ahau, ko tenei kaua tatou e whangawhanga ki ta Waikato e mahi mai nei.

Te mutunga tenei o te korero; karangatia ana mo apopo ka korero auo.