.jpg)
Proceedings of of the Kohimarama Conference, Comprising Nos. 13 to 18 of the "Maori Messenger."
Wenerei, Hurae 18, 1860
Wenerei, Hurae 18, 1860.
Ka mea atu a Te Makarini, He pukapuka tenei na te Kawana kua tae mai. Heoiano, ka panuitia e ia:—
page 32(Pukapuka 2.) Na Tamati Koa Paraone, na Te Kawana.
I mea Te kupu a Te Kawana i tana korero timatanga ki nga Rangatira Maori o te Huihui ki Kohimarama, Ka tiakina paitia te Kawenata o Waitangi e te Kawanatanga o te Kuini.
Na, he karanga tana inaianei ki a ratou kia tahuri ki te hurihuri whakaaro mo runga i te ahua kuraruraru o nga tikanga mo te whenua o nga Iwi Maori e mau nei. Ko tana hiahia tenei kia rapua. tetahi tikanga hou hei whakaatea, hei Whakamatara i aua raruraru.
page 30Kua tino mohiotia ko te putake o nga tini pakanga, o nga tini whawhai a nga Iwi Maori o Niu Tirani, he kore ture mo nga whenua e mau nei i nga Iwi Maori, i nga tangata Maori. Mehemea ka takoto tetahi tikanga mo te whenua mo a muri ake nei, ara, mehemea ka peneitia, ko te takiwa roa i nohoia ai tetahi whenua e tetahi hunga, me waiho taua takiwa roa hei whakatuturu i taua whenua ki te hunga i nohoia ai, ara, hei te 20 pea o nga tau he rohe mo te takiwa e nohoia ai tetahi whenua, ka meinga nona tonu iho taua whenua, no te hunga kua rua tekau nei nga tau e noho ana ki reira. Penei, ka kore haere pea nga raruraru whenua a mua ake nei.
Mehemea ka peratia, ka rohea he takiwa nohoanga hei whakatuturu ki te hunga noho, ka rite ki te Ture mo te whenua e mau nei ano ki Ingarani inaianei.
A, tenei ano hoki tetahi; ka pai rawa mehemea ka whakaaetia nuitia e nga bapu etahi tikanga hei ata whakariterite i nga rohe o nga whenua o tena hapu o tena hapu; ta te mea, ki te kahore e takoto marama nga tikanga mo te whenua, e kore epono te tupu, e kore e kaha te tupu i runga i nga tikanga o te maramatanga, engari, ma enei kia ata takoto, ma enei kia ata marama i nga tangata ka tahi ka pono te tupu.
Na, tenei tetahi tikanga; ka puta he tautohetohe mo te whenua, mea ana tetahi iwi, nana, mea ana tetahi iwi, nana; na, me tuku ma tetahi Komiti Rangatira whakaaro tika e whakarite, ko nga tangata mo taua Komiti me tangata ke, me tangata kahore ona tikanga ki runga ki taua wahi e tautohea ra, ma ratou e whakaoti; ka pai ano mehemea hoki ka whiriwhiria he tangata mo te Komiti pera, me whiriwhiri e te Runauga nui, ara, e te Runanga penei me tenei e noho nei ki Kohimarama.
Tera ano hoki tetahi tikanga ngawari mo te tautohetohe e whakahaerea ana kei Hinutani, ara, kei Inia, erangi pea tera e tau mo tenei wahi mo Niu Tirani. Koia ra tenei:—He hunga tautohetohe tena, tokorua raua, na, ka waiho ma tenei e karanga kia to korua nga tangata hei kai-whakariterite, a ma tera hoki e karanga kia tokorua ano, ka tokowha. Na, ma tenei tokowha e karanga tetahi Rangatira no tetahi hapu ke hei hoa mo ratou ki ta ratou mahi whakariterite, hei te tangata kahore ona tikanga ki runga ki te mea e tautohea ana. Heoti ano ra, ka waiho ma taua tokorima e ata hurihuri, na, ka kitea kei tehea te tika kei tehea te he, ma ratou e whakaoti; otira kia matua whakaae pono atu te hunga tautohetohe, tetahi, tetahi, kia waiho marire i runga i ta taua tokorima page 31 e whakarite ai, katahi ka whakapuakina ta ratou kupu whakaoti mo taua mea.
Ko ta te Kawana tino hiahia koia tenei, ko nga Rangatira me nga tangata Maori hoki o Niu Tiraui kia pono te noho ki tona whenua ake ki tona whenua ake i ranga i te tikanga pumau, kia marama ai te tukunga iho ki ona uri, kia kaua hoki e whai putake e tupu ai he tautohetohe i muri iho. E pai ana etahi o nga whenua te waiho kia takoto toitu, ara, mo te hapu katoa; engari ia, tenei ta te Kawana e whakaaro nei e hiahia nei, kia whiwhi pu tenei Rangatira tera Rangatira, tenei tangata tera tangata hoki o ia hapu o ia hapu, ki te pukapuka Karauna Karati, hei whakapumau mo ta tera pihi mo ta tera pihi whenua ki a ia ano, ko te nui o te pihi ma tera ma tera kia nui ano, kia rite ki te mea e tika ana mo ia tangata mo ia tangata hei mahi mana.
Na, ki te puta he tautohetohe mo te whenua Karauna Karati, e kore te hunga nona taua whenua e mea kia whakatika ia ki te whawhai mo tona whenua, e kore ia e haere ki te Kawanatanga korero ai, engari, ka ahu tonu ia ki te Whare Whakawa, a ki te tika tana, ma te Kai-whakarite whakawa ia e whakanoho ki runga ki tona whenua, a ma te Ture ia e tiaki kei whakaohoria e tetahi tangata i runga i tona wahi.
Ko te mea nana i arai te whiwhi ai ia tangata ia tangata ki te Karauna Karati, ko nga ngangare ko nga puhaehae o tetahi hapu, pu, o tetabi hapu; a tena hoki e pena tonu, e ngangare ano, e maringi ano te toto i runga i aua mea; erangi, kia whakatupu mohio nga tangata katahi ka mutu. Ara, kia ata mohio nga tangata ki tenei tikanga marama mo te taonga mo te aha, ahakoa he taonga na te iwi katoa, [gap — reason: damaged] tiaki pai ano he taonga ranei na te tangata kotahi, me tiaki pai ano.
Na, kia takoto ano tetahi tikanga hei whakaatea i nga kuraruraru o te whenua, hei whakarite hoki i nga tautohetohe whenua, katahi ka tika; ma reira anake hoki tuturu ai te atanoho me te tupu haere o nga Iwi Maori. Na konei ta te Kawana whakaaro i mea ai ki nga Rangatira Maori kia ata hurihuria e ratou tenei mea, kia ata whakaaroarohia, kia ata tirpotirohia tikatia. Na, he ki pono atu tenei nana, mehemea ka kitea e ratou tetahi tikanga pai mo tenei mea e taea ai, me whakaatu ki a ia, a ka hari tonu ia ki te whakauru tahi, ki te whakaputa i taua tikanga; mehemea hoki e kitea iho ana he tikanga ia e rite ai te mea e hiahiatia atu nei e te whakaaro.
Te Whare o te Kawana, Hurae 18, 1860.
No ka mutu te panui, ka whai korero a Te Makarini, ka mea:—E aro nui ana te Kawana kia rapua e nga rangatira o tenei runanga tetahi tikanga e ahei ai te whakatuturu ki tena hapu ki tena hapu tona ake whenua; a kia ata roherohea nga whenua ki tena iwi ki tena iwi, ki tena hapu ki tena hapu, ki tena tangata ki tena tangata; ma reira hoki ka atea ai nga rarnraru o te whenua e mau nei. Kua mohio hoki nga rangattra Maori, ko te tino putake tena o nga raruraru maha e tupu ake ana i te taha Maori—e heke nei te toto, e he nei te taonga o te Pakeha o te Maori—koia ra tena ko te whenua. E kore hoki e tika kia kiia e whai ture ana te Maori mo tenei taonga mo te whenua. Kotahi nei ano tona ture ko te "Ture o te Kaha." Haunga ia, nga tikanga Maori mo runga i te noho whenua; tera ano aua tikanga, otiia ehara i te mea tuturu. He maha nga ara o aua tikanga, kotahi tonu putake—koia ra tenei, ko te ture o te kaha. Kua mea te kupu a Paora, te rangatira o Ngatiwhatua e noho nei, Kahore i kotahi te ture o te Pakeha o te Maori mo te whenua. He pono ano taua kupu: inahoki kahore he ture i nga Maori hei whakahaere i nga tikanga o te taonga. Oti me pehea ka kotahi ai ta raua ture? ta te mea, he tino ture to te Pakeha, hei ara mona i runga i tenei mahi, tena ko te Maori, kahore ona ture marama. Kua roa a Kawana e whakaaroaro ana ki tenei mea. Ko tenei, kua noho te Runanga o nga rangatira Maori, ka mea ia kia korerotia ana whakaaro kia rongo ratou. Na kia rapu tahi ratou ko ia ki tetahi tikanga e takoto marama ai nga whenua, e pai ai tona tukunga iho ki nga uri—kia kaua ai be raruraru, he ngangare, he aha, he aha. Kahore he tau i hapa, e puta ana te rongo whawhai ki tetahi wahi o Niu Tirani. E whawhai ana nga Maori ki Tauranga i mua tata ake nei; ki Whakatane hoki, ki Tunapahore, ki Whanganui, kiAhuriri,—ki ko i a Ngapuhi,—ki Te Ihutaroa; a inaianei kei Taranaki. Kua mea te kupu a etahi, e tupu mai ana enei whawhai i nga hoko-whenua a te Kawanatanga. E he ana tena; inahoki he tikanga whakamarie ta te Kawanatanga ana mahi ia ki te hoko whenua. Tera ke nga whawhai, kei nga wahi kahore ano i tukua te whenua, pera me Te Ihutaroa, me era atu wahi hoki kahore ano kia ahatia noatia e te Kawanatanga—ia takiwa ia takiwa puta ana te rongo kua tu te pakanga a tetahi iwi ki tetahi iwi ano. Tona tikanga maori tenei: whai ana te iwi toa, tahuti ana te hunga whenua, ngaro ana ranei i te hoa riri. Tukua atu, ko enei i horo ka whai ano i tetahi iwi ka pana atu. Ma te page 33 whai toa anake ka mau tonu te whenua ki tena iwi ki tena iwi; otira kahore i mohiotia e ratou te wa e horo ai, e riro ai tona whenaa. He pono, na te whakapono i mau ai te tikanga hou. Ka mau tona tikanga, ka tahi ka whakaaetia kia hoki atu tena iwi tena iwi ki te whenua o ona tupuna, noho ai. Te mutu pai i konei, apo nui ana ki ana o mua i riro i te hoa riri i toa mai ki a ia; na tupu ana te puhaehae, me te ngakau kino i roto i enei, i roto hoki i ena, a tenei e mau tonu nei. Rere ke ana nga tikanga a tena iwi a tena iwi mo tenei mea mo te whenua; otiia he takiwa ano e ngaro ana enei tikanga i taua ture e korerotia nei, e te Ture o te Kaha. Kati, e kore e whakaroaina nga korero inaianei, engari me ata hurihuri marire koutou, nga rangatira, i nga tikanga o tenei pukapuka a te Kawana, hei reira whakaputa ai i te whakaaro. Ki te pai etahi kia korero tonu inaianei, e pai ana, me korero.
Tukihaumene, (Ngatiwhakaue, Rotorua): Kua pehia e koe nga kapu o mua. Erua nga ra e korero ana, kua puta ke ki te whenua. Ka tika tena, ka tika o korero. Ka oti tenei kupu, katahi pea ka tukua nga whenua ki te Kuini. Kahore oku whenua. Na te aha nga kino o te ao, na te aha nga pu, nga paura, nga mata i hanga ai? Katahi ka huna te whenua e Hongi Hika. Waiho nga kino. Engari ko te kupu o tenei runanga mo te whakaae ki a te Kuini ki a te Kawana. Ki te pihitia te whenua e ora ranei te tangata? Ki au me waiho te whenua: kahore oku whenua.
Tamihana Te Rauparaha, (Ngatitoa, Otaki): Katahi te mea tino marama ki toku ngakau—na te pukapuka o te Kawana kua korerotia nei. E mea ana ahau me ta ki te perehi, kia marama ai te titiro e te rnnanga nei.
Parakaia Tararoa,(Tuhourangi, Tarawera): Kahore aku korero—i haere mai ahau ki te kawe mai i aku tikanga; kua tomo ahau ki a te Kuini. Na te Arawa te whakaaro kia tomo ki roto ki te tikanga a te Kuini. Kua oti ano i a koutou e te runanga nei nga tikanga: he whakaae kau atu taku. Ki te ho koe e te Arawa maku koe e kawe ki te whareherehere.
Matenga, (Tuhourangi, Tarawera): Ko te kupu tuatahi maku ki a te Arawa, na te Arawa i ki, ko te whare maru tena—he tomo kau atu ta matou ta te hunga o muri ki roto. Kia pono ta koutou oati: kei oati teka ki te aroaro o te Atua. Kia korerotia tetahi kupu maku, kia puta taku whakaaro whakahe mo ta te Kawana tikanga. I a Kawana Kerei ka timata toku tapokoranga ki roto ki tona page 34 mana. Kahore he he i kitea e ahau i reira—tae noa ki a Kawana Paraone. Kahore ano i taea te maha o nga tau o Kawana Paraone, kua tupu tana pakanga ki a Te Rangitake; ko taku whakahe tenei ki a ia, he matua ia, he tamaiti a Te Rangitake i runga i taua ture; te kite ia i tana tamaiti e mahi ana i te he, te ki atu, E he ana to mahi hohoro ki te whawhai: na hohoro tahi ana to korua whawhai. Mehemea i whiua ki tenei whiu aroha, kua marara te whakaaro o nga tangata. Koia au i ki ai kia tika te oati. Heoi taku kupu whakahe mo ta Kawana. Ko tona tika i kitea e au, he whaki nui i nga tikanga o te ture, marama ana ki nga iwi katoa. No reira ahau i mea ai, kahore he mea i mahue atu, kua mohio katoa nga tangata. Kia rongo mai koutou ki te tikanga o toku oati tika. Ko to matou tupapaku, i mate ki waenganui o Ngatitematera, mehemea i tukua ki aku tikanga ki a te Maori, ekore e mohiotia aku whakaaro, na te ture e pehi ana i runga i au, ka whakaritea ki to te ture.Ki ta koutou i ki mai ai ki au ehara i te mea kohuru, engari he mea mate noa. Heoi, ka whakaritea ki tera, ka oti. Ko te ritenga mo te Kingi, me te whenua hoki. Ko te tikanga o tenei Kingi ki au, he tamaiti tangi aruaru; kua homai e koutou a koutou taonga papai katoa, whai tonu ia ki te tango mana, a te whiwhi ia ki te rangatiratanga o te Pakeha, tuku noa ia i ana whenua ma te Pakeha, hei utu moni mana, ta te mea kua hoa aroha ia ki a te Kawana. Ko to koutou hoa aroha hoki tena ko Potatau. Matau ana ia ki nga tikanga a te Kuinitanga, koia tenei ko te Rangatira kotahi. Ka mohio ia ki te huarahi i rangatira ai te Kuini—na te komiti, na te moni—katahi ia ka wehe atu i te taumarumaru o te Kawana, ka whakatu Kingi mona. Mehemea he hiahia ta te Kawana kia whakakahoretia, na ko taku whakaaro tenei, me kati nga huarahi o te moni o te kakahu, puta noa i Niu Tirani katoa; me nga Pakeha e noho takitahi ana i waenganui i nga iwi Maori, kia kaua e homai te moni ki o te Kingi tangata. Ko te tohu mo o tangata e mohiotia ai me maka, me whakapiri ki nga rae. Ki te haere mai a te Kingi tangata ki te hoko witi, poaka, kaua e hokoa, kei whiwhi taua Kingi i te moni. Mehemea ka peneitia, ekore e nui tenei Kingi, ekore e wheau kua memeha, e rite ana ki te kupu o te Karaipiture, "He mea hanga na te tangata, tera e memeha noa iho."Heoi ano taku tikanga mo te Kingi. Mo te whenua tenei. Ka rite ki aku whakaaro me pihi, kia.whai eka mo te tangata kotahi, kia tika ai tona hoko ki te Pakeha, kahore he raruraru i roto. Heoi taku.
page 35Himiona, (Tuhourangi, Tarawera): Whakarongo mai. He mea ngaro i au nga tikanga o enei tau ka pahure ake nei. Ko te mea tuatahi i homai e koe, ko te whakapono, naomia atu e ahau, kiki ana toku ringa—i kite hoki ahau ka ora toku tinana me toku wairua. Muri iho ko te ture: ka kite ahau i te pai, tomo tonu atu ahau. Ko te mea i pai ai ahau, hei whakatika i nga pokanga ketanga. Muri iho ka whakakitea mai e koe te Kai-whakarite whakawa, me te runanga: tomo tonu atu ana ahau; te mea i pai ai hei pupuri i nga mea o te ture. Ko te Kara o te Kuini hei taupoki mo enei mea katoa. Na i roto i tenei tau katahi ka homai e koe ko te whakamate tangata. I runga i tenei whakaaro ka taitu ahau. Katahi ka mahara a roto o toku ngakau he wahi he tenei na te Kawana. Kihai i whakaaturia mai e ia tenei i mua. Heoi ano te mea i whakaaturia mai ko te whiu a te Atua, "E whiu ana te Ariki i tana i aroha ai." Ko te whiu tenei i pai ai ahau mo nga tangata e tohe ana ki te kino. Ko te whakapono kua oti i au; ko te Ture kahore ano i tino mohiotia. E whakaaro tamariki ana ano i runga i te ture. Erangi ko toku tomo ki te Kuini, tomo tonu ahau,—ahakoa whakaturia mai nga mea kino, nga mea pai. Mo te Kingi tenei: kua rite ta matou whakaaro mo tenei, he whakaaro kotahi. Araia nga moni nga mea katoa, no te mea he mea tango mai i roto i a koutou. Heoi tena. Ko te whawhai nei. Ko ta matou i tino hiahia ai, kia houhia te rongo. Ki te ki mai a te Kawana, ekore e oti i au, ma matou ma tenei runanga e tono ki te Kuini.
Tohi Te Ururangi, (Ngatiwhakaue, Maketu): Whakarongo mai; Ko tehea te he o te Kawana? Ko te tika o te kupu o te Kawanatanga? No te mea ko te mate o te whenua nei o Niu Tirani, ko te whenua e korero nei te Kawana. He mate kei Tauranga, he whenua; he mate kei Whakatane, he whenua; he mate kei Torere, he whenua; he mate kei Rotorua, he whenua; he mate kei Tarawera, he whenua. Na, e hoa ma, whakarongo mai, ko te tika o te kupu a te Kawana, ka nui te tika, me taku whakapai atu. I teneki me whakapono tatou ki te kupu o te Kawana mo o tatou whenua katoa, kia ruritia o tatou whenua, kai ai he raruraru i muri nei, kia tika ai au me toku, kahore he riringa mai o toku teina; kia waiho tika ai toku wahi pihi ki taku tamaiti, ki te mate ahau. Na ki te ruri tetahi tangata i tona pihi, kahore he rerenga atu ma tetahi. Ma te ture anake e mahi a tatou whenua kia noho ai tatou i runga i te maramatanga, page 36 Ka whakaae tatou, engari homai ki taku ringaringa, maku e whiu ki te Kawana.
Kihirini, (Tuhourangi, Tarawera): Ko te take i tomo ai ahau ki a te Kuini ko a matou pakanga: he iti noku, whakawhirinaki ana au ki a te Kuini hei urunga moku. Ka pera ano taku whakaaetanga i tenei takiwa. E kore au e hoki mai ki muri, no te mea kua oti atu au. Heoi ano pea tenei. Tenei taku mo te Kingi: kahore au e pai ki te Kingi; kahore he painga i puta mai i roto i te Kingi, kore rawa, kore rawa. Mehemea no o matou tupuna tenei tikanga, ka whakawhirinaki matou ki a ia; tena he mea kapo-rere i a koutou. Kahore he mea pai i puta mai i roto i a ia. Ehara i a ia nana matou i whakaora: ko te Kuini nana matou i whakaora. Ekore matou e pai kia hoki matou ki o matou kai o mua; ko o matou paraoa he aruhe, ko ta matou rohi he hinau. Kua mahue katoa era i a matou. Tenei tetahi: ko nga ture a te Kawana i homai ai e pai ana; otira ko tetahi taha e pai ana, ko tetahi e whakaki ana i te kino; kia houhia te rongo, mau rawa, katahi ka homai i te ture pai. Na koutou nga tikanga pai, anga iho ano koutou ki ta koutou mea pai i homai ai. (Ka whakahua i tana waiata.)
Perenara, (Tuhourangi, Tarawera): Ko matou tenei ko tetahi wahi o te iwi kotahi ka whakaurua ki roto ki te kotahitanga o tenei runanga ki te kawe mai i nga whakaaro i hurihia i te ao i te po. Ko te tuatahi ko te he o te Rangitake. Kei a ia anake te whawhai, ko te raruraru ia e horopa ana ki te ngakau o nga iwi katoa. He hiahia toku kia mau te rongo ki runga ki te whenua kia whakaaro pai ai ki runga ki te tangata. Kei a koutou ia te tikanga mo tenei kupu kia tau iho ai te marietanga o enei Ture e korero nei tatou. Ko te tuarua ko te Kingi Maori. Ko taku whakaaro tenei kia purua tetahi wahi o te taonga, ara o te moni; kia kinitia i tenei wahi, nana hoki i wahi kia rua nga tumuaki mana ki tenei motu, kia kite tatou e kore e hoki to ratou ahua ki to ratou kuwaretanga; ko tenei e kore au e pai ki tenei kingi Maori kahore he painga, kore rawa! Ko te tuatoru ko te urunga ki te kara o te Kuini. E matau ana koutou ki nga tamariki o te rakiraki: he mea whakapiri ki te matua ke, ki te heihei, na te heihei i awhi, ka paoa, kahore he whakaaro ki tona matua o mua, ka hoki nga whakaaro ki te matua nana ia i whangai. Ko te tikanga ano tenei mo nga tangata, he matua ke i mua, tena inaianei kua uru ki te matua hou ki te Kuini atawhai. Kahore hoki he hokinga atu ki te kino: ko tenei ka uru nei ki te whakapono page 37 ki te ture, ka marama nga whakaaro i te rongo pai kua whakatakotoria nei ki te ao: ka mutu taku i konei.
Hori Kerei Te Kotuku (Tuhourangi, Tarawera): E hoa ma, whakarongo mai ki ta matou ritenga, no temea e ki ana, ko Te Rauparaha, "He waka tomuri." Na ko tenei, e hoa ma, whakarongo mai, ka korero atu ahau i taku whakaaro. Ko taku whakaaro tenei kei a koutou (kei te Pakeha) te oranga me te maramatanga. Ko au e noho nei he kai au na te he i te ritenga Maori; na to koutou putanga mai ka ora katoa nga tangata o Niu Tireni. Na koutou ka tae mai ka ora ahau te tangata Maori. Nau ahau i whakaako ki nga mea pai. Inaianei kahore aku wehi. Kahore aku wehi ki te tangata i roto i te ture nei. I mua ka mau taku wehi; ko tenei kua kahore kau aku wehi. Hua ake matou, ko matou anake e haere nei i waho i te moana, kahore, kua riro mai i a koutou nga tangata o nga wahi katoa o te motu nei, o tera pito rawa, tae mai ki konei. Ko Taiaroa tenei kua tae mai nei. (Ka whakahua i tana waiata.) Na koutou ahau i whakanui; ma koutou au e whakaiti e pai ana, nau na hoki i whakanui. Na koutou tenei tikanga whakaiti i a matou. I nui i a matou na koutou ano i mea kia whaiti. Otira me whakarite e ahau ki ta Paora i mea ai. "Aua hei to te kuware; kia tupato to koutou haere. Hokona te taima." Rokohanga mai matou e koutou e noho ana matou i runga i te kuwaretanga, e matapo ana. I mua ko te whakapono, no muri mai ko te ture, ka kite au i te oranga moku. Nau te kai-whakawa i homai ka tangohia ano hoki e ahau. No nga ra o Kawana Kerei katahi au ka noho i roto i te Kuini, nana i mea mai kahore he rangatira ke atu mo tatou ko te Kuini anake. I te tuatahitanga kahore ahau i tango hohoro i te ture, i rapua, i kimihia e ahau ki nga rarangi o te karaipiture, kahore au i rapu pohehe; ka mohio ahau ki te pai ka tahi au ka hopu. Ko tenei ko te Kuini hei rangatira moku. E tahaetia ana nga taonga e nga iwi; naomia atu e ahau ki nga tangata nana nga mea. No toku nohoanga i roto i a te Kuini tenei tikanga. (Ka whakahua ano i tetahi waiata.)
Te Karamu, (Ngatipaoa, Hauraki): Me whakarongo hoki koutou, kei a matou ano enei, kei toku hoa e noho i taku taha nei (Paora Tuhaere). Ka tae mai te Pakeha i waho i te moana, ka tae au ki te tini ka toia ki uta. Ko nga mahi katoa e kore e matauria, kahore ahau e whawha ki te ngakau o tera tangata o tera tangata; kei tenei page 38 tangata, kei tena tangata ano ana kupa. Ko taku tenei. I mua kotahi kakuhu, kahore ano au i whiwhi ki tenei e mau nei ki toku kiri. Kia mohio ki o koutou oati kei taka.
Paora Tuhaere, (Ngatiwhatua, Orakei): Mo te korero o te Kawana. E porangi ana ahau kia taia nga kupu o te pukapuka o te Kawana kia ata tirohia ai; hei reira ka whakapuaki i nga whakaaro.
Hukiki, (Ngatiraukawa, Otaki): Whakarongo mai, e Ngatiraukawa, e Ngatitoa, e Ngatiawa, ko te kupu tenei e kimihia ana e tatou i nga tau kua pahure ake nei. Kua whakakitea mai e te Kawana tena kupu mo te ruri whenua. Ko ahea ra te kitea ai? Ko tenei mea kua whakakitea mai nei, ka toru nga tau e tatari ana, ko ahea ra ruritia ai nga whenua? Ko nga poaka kua oti te maka, ko nga kau ko nga hoiho kua oti te parani. Ko taku ingoa ko Hukiki: ko te parani mo taku kau he HU pea. Ko te whenua kahore ano i paranitia. Ki taku whakaaro kia makatia te whenua. Ina hoki ko nga whenua e haoa ana e nga rangatira kia nui noa atu, kahore mo nga tutua. Kua homai nei e te Kawana ka tahi au ka mea kua tamaiti tatou ki te Kawana. No te mea e nui ana taku whenua, no reira ka mea ahau me hoatu ki a te Makarini raua ko te Kawana. Ko tenei whenua ka riro ki te ringaringa o te Kuini. I whakapuaki ai ahau i e nei kupu kia rongo nga iwi katoa ki tenei whenua kua hoatu ki te Kuini. Kua tae ra tenei, a Ohau, kei Ingarani.
Ihakara, (Ngatiraukawa, Manawatu): Kia rongo mai koutou e aku whanaunga Pakeha, e aku whanaunga Maori. E whakaatu ana ahau i nga iwi tutua e rua i roto i te huihuinga o nga iwi rangatira. Te take i mea ai ahau he iwi tutua enei iwi erua, ko au e teretere noa ana i te ao nei. Kahore oku whenua. Ko nga iwi rangatira e noho nei i tenei huihui e hara ake i a ratou to ratou rangatiratanga, no to ratou whenna, tae noa ki a ratou. Kia rongo mai koutou; i te taenga mai o te Rongopai, ara o te Wiremu, ki to matou whenua, ka patai mai a te Wiremu ki a matou—"Ka whakarerea e koe te Rewera me ana mahi katoa, nga mea whakapehapeha, me nga mea memeha noa o tenei ao kino, me nga tini hiahia kino o'te kikokiko?" Whakaae ana matou. "Ae. Ka whakarerea e matou ena mea katoa." Muri mai ka puta mai te Kawaua, ka korerotia e ia te ture mo te tinana. Ko te rua tena o aku whakaaetanga. Muri mai ko te huihui nei ki Akarana; whakaae ana ahau ki tenei. Na, karangatia ana e te Kawana nga kai page 39 whakawa Maori hei hoa mo nga kai-whakawa Pakeha: whakaae ana ahau ki tena. Kia hoki ahau ki te korero i nga ture i korerotia inanahi, mo te wahine puremu, Ko nga kupu i roto i te pukapuka i korerotia ake nei, ko nga utu mo te wahine puremu, ma te Kuini, ma te runanga. E ki ana ahau ki tenei, me waiho raruraru tenei i waeoganui o tatou. Na, kia rongo mai koutou ko te ture o to matou whenua, ki te mea ka puremutia taku wahine ki roto ki taku whare, kahore i hamana te waha, kahore oku ritenga mo tena. Ki te mea ka puremutia ano taku wahine ki roto ki taku whare, ka hamana te waha, ka rangona e nga tangata, ka whai ritenga ahau mo tena; hara tuarua kahore oku ritenga, hara tuatoru kahore rawa oku ritenga mo tena. Na, ki te mea hara ana ahau, rongo ana taku wahine, na kei te puremu hoki ia, kahore oku ritenga mo tena, no te mea noku ano te he. Ki te mea e rua nga wahine a tetahi tangata, ka putemu tetahi, kahore he ritenga mo tena. Ko nga tikanga tenei e kino ai te tangata Maori. E whakaatu ana ahau i te ture o to matou whenua: kati tena, ka haere atu ahau ki ranga ki te pukapuka a te Kawana. E pai ana ahau kia ekaina o matou whenua. Ko to matou hiahia tenei. Kia takoto pai ai o matou whenua ta tenei, ta tenei, ta tenei. No te mea kei nga rangatira anake te whenua, e kai noa iho aoa nga tutua i nga kai. Koia au i mea ai me hohoro tonu i naianei. I to matou hokinga nei ka tono ai e koe tetahi kai mahi.
Wiremn Tamihana Te Neke, (Ngatiawa, Waikanae): Ka whai kupu ahau mo runga mo tena (pukapuka 2). E whakaae ana matou ki te pukapuka a te Kawana. E pai ana matou kia ekaiua a matou pihi, kia riro mai ai te Karauna Karati mo tenei pihi ki ia tangata ki ia tangata. Mo te haere ake o te whakaaro o tenei tangata ki te hoko i tona pihi, e pai ana, nona ano tona he. Ko te he tenei ka kore whenua ia. Katahi matou ka mohio e whakahoa mai ana a te Kawana ki a matou ki te Maori, no te mea kua whakaae ia kia ekaina a matou whenua. Koia ahau e mea nei kia hohorotia taua tikanga. Kua rongo koe, e te Makarini, i ta maua kupu ko Riwai kia ekaina a matou whenua. Whakaae mai ana koe ki ta maua. Kia hohoro tonu te tono i etahi kai mahi a tetahi wa e takoto ake nei.
Tamihana Te Rauparaha, (Ngatitoa, Otaki): Tenei ano taku kupu mo te korero a te Kawana. Ma matou, ma Ngatiraukawa aua mea e whakarite. He iwi hohoro matou ki te tango i nga tikanga a te Pakeha; e hapai tonu ana matou i nga tikanga a te Pakeha. Kua page 40 takoto he pai i runga i era; ko te putake e raruraru nei ko te whenua, kahore ano kia ata marama. Kua tango matou ki nga tikanga o te Pakeha, kua ara o matou whare penei me to te Pakeha. Kua tu to matou Taone. He Pakeha tatou, koia au i mea ai, whaia ano hoki tenei tikanga. Na tatou i timata nga Minita, inahoki a Rota, a Riwai, no to tatou wahi. Ma te upoko ra e timata.
Ropata Hurumutu, (Ngatitoa, Poneke): Kahore hoki he kupu ke. Koia tenei e Ma, kua oti atu ki a korua ko Kawana Kerei, muri iho ki a korua ko Kawana Paraone, no te mea kahore he unga mo taku waewae. E hara i te Pakeha te he, na matou na te tangata Maori tetahi wahi o te he.
Parakaia Te Pouepa, (Ngatiraukawa, Otaki): He whakatika taku i te korero o Hukiki raua ko Ropata. Ko ahau he hoa tautohetohe no enei tangata. Ko te tautohetohe te nei kei hohoro matou te whawhai. E hara taku i te pupuri mo te whenua, e ngari mo te kino kei puta. Ka pakaru ano toku tikanga pupuru whenua, heoi ano. Ko te kupu kia hohorotia inaianei, ka pehia e ahau e ngari taihoa. Emea ana ahau kia hipa tenei raruraru, ka mahi ai i era whenua. Mo te mea kua oti te korero ki tenei Runanga. E hoa ma, e nga rangatira Maori katoa, kua mutu ta tatou whakahe i nga tikauga o te whawhai o te Rangitake. Kua apitiria nei hoki tatou ki a te Kawana, no tatou tahi tenei he. Mehemea ka hipa tenei pakanga, ka marama te titiro, ki nga ritenga pai e whakapuaki nei te Kawana ki o tatou taringa. Kia ata marama ai te titiro a tenei pito a tera pito o Niu Tirani. Mehemea ka oti tenei pakanga, hei aha tena Kingi i tirohia ai? Ma te Kingi Maori koia te aha?
E taea koia e ia te pehi te mana o te Atua? E kore e mate te Rongo Pai a te Atua, kore rawa, kore rawa! Waiho te tangata maori kia mihi ana ki a ratou ritenga tawhito: mehemea ka pai ta tatou mahi ma te ture Maori koia te aha? te waiho kia mihi ana, no te mea hoki "e tangi ana ki tona whenua ka tupuria nei e te Maheuheu, tangi kau ana te mapu, e!" Kahore ra e mate ta tatou tikanga i to te Kingi, kahore!
Ko te mutuunga tenei o te korero. Karangatia ana mo apopo ano korero ai.