Other formats

    TEI XML file   ePub eBook file  

Connect

    mail icontwitter iconBlogspot iconrss icon

Proceedings of of the Kohimarama Conference, Comprising Nos. 13 to 18 of the "Maori Messenger."

Wenerei, Akuhata 8, 1860

Wenerei, Akuhata 8, 1860.

Tu ake Te Makarini ka mea: Ko nga rangatira kua korero me noho noa iho pea inaianei, kia waiho te korero ma nga tangata kahore ano i korero; kei hoki te tangata ki te kainga me te kupu kihai i tukua mana tetahi wahi o te korero i te runanga. Kua mea etahi o nga tangata kia korero i te tikanga o te pakanga ki Taranaki: he mea kia rongo tatou i a ratou whakaaro. Ko nga tangata e whai tikanga ana ki taua wahi kia whakaputa i a ratou kupu. Kua tae hou mai te rongo o Taranaki inaianei. E mea ana te nupepa e mau tonu ana te pakanga. Kua puhia e ratou, e nga Maori, etahi Pakeha haere noa, ringa kore. Kua whakatata mai ano ratou ki te taone; a, e muru nei i nga kau, i nga hoiho, a nga Pakeha.

Kia ki atu au i konei, ko te tikanga tenei o nga runanga Pakeha: ka hiahia te tangata a ki te korero, hei aianei ka tuhituhi i tana kupu ki te pukapuka, ka panui kia rongo ratou. A, hei apopo ka korero; penei ka haere mahara mai nga tangata ki te korerotanga mo taua ra, ka kore hoki he raruraru, ka kore he he o te korero. Otira, he whakaatu kau tenei; ma koutou ano e whakaaro.

Hohepa Tamaihengia, (Ngatitoa,) Porirua: Kia rongo mai te runanga nei. Ka haere taku kupu i runga i te tikanga o toku whenua. Hei muri te korero mo Taranaki. E hoa ma kia rongo koutou ki te tikanga o nga Pakeha kahore nei o ratou whenua. Ko nga poaka, ko nga kau, ko nga taketake, ko nga kuihi, e whakatinia ana ki runga ki o matou whenua i rohea ai e korua ko Kawana Kerei mo matou. Kotahi hoki te Pakeha, he humeke page 22 meke, ko Makara te ingoa, kei runga i to matou whenua e noho ana. Na ko ana kau, ko ana poaka, e noho he ana, e noho noa ana i to matou whenua. Ka mea ahau ki te aroare o tenei runanga me haere ia ki runga ki te taha Pakeha. Na ko Te Katara tetahi. Ko ona taonga kei runga i to matou whenua. Na ko Pihopa hoki tetahi; i karangatia tera wahi hei kura mo a matou tamariki i te pai hoki o te korero o taua tangata. Ko Whitireia te whenua. Ko nga tamariki o taua kura inaianei, he kau, he hipi, ko nga tamariki ena o roto i tana perapu. Ko te ritenga o aua whenua e arai ana i waenganui o to matou pihi, kahore he onga mo nga tangata i karangatia ai i te tuatahi. Kua pau i a Pihopa, i a Te Katara, nga whenua. Kati tera.

Me rere taku kupu ki Waitara. Kahore au e rere ki te whakakahore i ta Kawana. Me waiho te tikanga o Kawana kia tu ana. Ko te wahi e tirohia nei e matou ko te taha Maori. Waiho ta te Kawana i a ia. Ki te rite te taha Maori me haere nga tangata ki te kawe i nga korero o tenei runanga ki a Te Rangitake. Ka tohe au i te rua, i te toru, tae noa ki te ono, ki te whitu: ka kore e rongo mai, hei te whitu ka mea atu au, Heoi taku koha ki a koe. Kei te ora nga kau. matua, a Manuwhiri, a Takaratai, hei mahi i tenei huarahi, hei titiro i tenei he. Haunga te pihi e tohea nei ki Waitara—hei a te Kawana tera. E kore e nui te pouri ki tena wahi. Kia mohio mai hoki koutou, uaina e te ua, ka mao; pupuhi te hau, na ka marino. Me te tangata hoki e penei ana. Engari pea koutou e kaha ana ki te riri i au riri: he iwi mahi koe i runga i taua mahi. Ka tohe au ki te whakarite i te tikanga o Wai tara.

Wiremu Tamihana Te Neke, (Ngatiawa,) Waikanae: Whakarongo mai, e tenei runanga. E pai ana nga ture o Ingarani, me te aroha o te Kuini e pai ana; ko nga tangata ano hei whakahe. Tera taku i mohio ai. Haere mai ana he tangata i Ingarani me te tika me te pono, whawhatia ana e matou, puritia ana hei tikanga mo matou. Hapainga ana e matou te pito i homai ki a matou; i a koutou ano tetahi pito e pupuri ana. Kapohia ana e matou ki raro, kihai i hopu ki runga. E hara i te mea katahi matou ka akona ki te tika; no matou ano te kuware ki te mohiotanga e akona mai ana ki a matou. E mea ana nga Pakeha kia haere ahau i runga i nga tikanga Pakeha: naku ano te he, naku te kuware. Na konei au i mea ai e marama ana te ture o te Kuini, me tona aroha; na toku kuwaretanga au i whakahe. Heoti tena.

page 23

Ko nga painga enei e tukua mai ana e koutou, koia nei ko tangata Maori e whakaminitatia ana. Tenei taku whakaaetanga kei roto i au. He tupato noku ki toku whakaaetanga ki te Rongo-pai, kihai i roa te whakaaetanga kua hoki whakamuri. Heoti tena.

E kore au e kaba inaianei mo te ritenga o te pakanga e mahi mai nei. Mehemea i au anake te he ka puta taku kupu. Naku, na Ngatiawa, i timata, uru ana a Ngatiruanui, a Taranaki, ko tenei kua uru hoki, Waikato ki roto. Mehemea i au anake te he ka puta he koha maku, me i Ngatiawa anake kua kaha ahau. E kore au e kaha ki' tena he. Ka tupu ano taua he me te uru ano pea o etahi iwi ki roto ki taua he. Ma taku he te tangata e mate ai, me nga tangata pea o Poihakena ka mate ano i tenei he. Maumau te tangata kia mate ki runga ki tenei pakanga; tena ano te matenga pai, ko te mate turoro. He mate kino tenei mo te Maori mo te Pakeha. E aroha ana au ki nga iwi e noho kuware ana. E aroha ana ahau ki nga Pakeha. He aha kia mate ratou ki runga ki toku he? Koia au i mea ai kia pai ta tatou mahi, kia pai te whakatakoto tikanga ma tatou. Kia pai te waka kia uru tatou ki enei mea tika.

Ka kite tatou i te mea pai, minamina tonu atu. He taonga nui te pu i mua, ka tini haere te pu, ka ngoikore te whakaaro ki tena taonga; me tenei hoki, me te Kingi, e kore ano e roa ka mahue.

Hori Winiata, (Ngapuhi,) Kaipara:—Tenei tatou te tu nei i roto i te ture o te Kuini. E hara inaianei taku hara, kua matau koe. Kua mea ahau me pehea taku tapokoranga ki roto ki te ture o te Kuini, ka whakaaro ahau, hoatu ana e ahau taku whenua hei whakatapokoranga moku E mohio ana hoki ahau ki te tikanga o te apiha; he mea utu e nga kapetana. e nga kanara, to ratou tapokoranga ki te mahi hoia.

E tika ana te Tiriti ki Waitangi; na kona i tupu ai te pai ki tenei motu. Me i kore taua Tiriti kua riro i te iwi ke. Ka whakaaro Ngapuhi, Meake riro te whenua e te Mariao: homai he Kawana hei tiaki mo tenei motu. Ka noho ia, ka tu te kara ki Maiki; tinihangatia ana matou e te Pakeha tutua, ka hinga taua kara. Ko tenei, kua mutu te hara o Ngapuhi. Heoi ano taku kupu.

Hohaia Pokaitara, (Ngatitoa,) Porirua: Na to matou aroha tenei kupu, me kawe matou ki Taranaki. Ko au te iwi iti, na te hoari au i whakaiti: no reira ka noho matou page 26 maua ko Hohepa hei whakarite. He tangata hou, ka hou ano nga tikanga.

E te runanga nei, kia rongo mai koutou! He tikanga wawao tenei, he tohu aroha na tatou; no te mea he whakaora tenei i te tangata. Ko tenei, e te runanga nei, me kawe te korero ki te aroaro o Wiremu Kingi.

Ihakara, (Ngatiraukawa.) Manawatu: Ka whakatika ahau ki te korero mo Waitara. Ehara i te tono atu ki a te Kawana kia whakamutua taua pakanga: kahore. Engari e hiahia ana ahau kia tukua matou kia haere ki te kawe i to matou kupu ki a Wiremu Kingi: no te mea ka nui te tangi o toku ngakau; no te mea maumau te tangata mo te mate i runga i tenei mahi kuare. No reira matou i ki ai kia tukua matou kia puta ki a Wiremu Kingi, kia patai atu ki a ia, "Kahore ranei he ngenge o tenei mahi o te whawhai?" Ma Wi e ki mai, "Kahore he ugenge," kia ki atu ki a ia, "He maha nga mahi o te Moutere nei kua mahia, kua ngenge ratou i a ratou mahi." No te mea, e hoa ma, ka nui to matou aroha mo nga tangata kua maumauria nei mo te mate. Kei mea koe, e Te Makarini, he whakapeha-peha ki a korua ko te Kawana. Me mau. tonu ano ta korua whakaaro; ko tenei e haere ana matou ki a Wiremu Kingi. Mehemea ka rongo mai ki ta matou kupu, e pai ana. Engari ma korua ano to taha e kimi. Kotahi tonu te mea e tonoa atu ki a korua. Tukua matou kia haere. Ko ta korua tenei, "Ae."

Nopera Te Ngiha, (Ngatitoa.) Porirua: He whakaatu tenei uaku i toku hara tuatahi i meinga ai he tangata kino ahau ki te Pa-keha. Ka kino a Te Rangihaeata—no runga tenei no te tuku whenua—ka mate ki Here-taunga. Ka he au i konei. Muri iho i toku he ka ripeneta ahau, a taea noatia tenei ra. Ka karangatia e te Kawana tenei runanga, no reira ahau i haere mai ai, ka tu ki te ruma o te Kawana. He ruma kimihanga ora tenei mo tatou. Ko te mutunga o tenei runanga, me haere ki a Te Rangitake. Koia a Wiremu Tamihana i mea ai e aroha ana ia ki nga tangata Maori ki nga Pakeha—koia i mea ai me hoki te runanga ki Taranaki. Koia i mea ai a te Karaiti, i tona hekenga iho i te Rangi ki tenei whenua, kia mate mo nga tangata katoa. Waihoki tenei, me kawe nga kupu pai ki a Wiremu Kingi, ahakoa mana e kino mai, mana e tanu nga kanohi ki te oneone, me aha. Na, e Ngatiraukawa, e Ngatitoa, e te runanga nei—Ne? [Ka "Ae" etahi.]

page 27

Te Manihera Matangi, (Ngatiawa,) Poneke: E Matene, e Tamihana, kua puta nei to korua reo kia haere tatou ki Taranaki: ka "Ae" au i konei, ka whakaae au ki ta korua kupu; kotahi tonu i whakaaro atu ai au, e kore pea tatou e tae atu kia korero whare tatou, kia korero a-ngutu atu ki a ia. I whakaaro au me whakahoki tenei korero ki runga kia rongo nga kaumatua o Poneke, o Arapaoa, o Waikanae; kia tae hoki ki a Te Puni, mana tenei korero e homai e whakaae mai, ka ahu mai ai ki raro nei ki Taranaki. Ka penei te tikanga nei, na te Kawana i whakaputa tenei ki, ka tika. Nei ra ko te tikanga o ta tatou kupu e korero nei, akuanei ka haere noa ki te taone noho noa iho ai. Engari ko taku e whakaaro nei kia korero a whare ki a Wiremu Kingi, kia tika ai ta tatou hoatutanga i ta tatou kupu ki a ia. Ko tenei, he aha koa me haere atu koutou ki te taone noho ai, ko te reta me tuku atu ki a ia. E kore pea tatou e kite i a Wiremu Kingi: e kore matou e uru pai atu ki tau e Hohepa. Kia ae mai ra ano nga kaumatua ka tahi au ka pai. Heoi ano taku.

Mete Kingi, (Ngapoutama,) Whanganui: E Ma, whakarongo mai! Ko te korero ano mo Waitara. Na, e tika ana te kupu a Ngatitoa, a Ngatirankawa, kia haere ratou kia korero i a Wiremu Kingi. Kia rongo mai koe ki taku kupu. Me whakahoki au ki taku kainga kia haria e au o taonga, kia tae ki roto ki toku whare. Hei reira ka tahuri mai ai au, ka titiro mai. Kia rongo mai koe! Ko Ngarauru kei te titiro mai ki Ngatiruanui, otira kahore ratou e tino rere mai ki runga ki taua pakanga: kei te titiro mai hoki au ki Whenuakura, ki Patea. E Te Makarini, ma korua te tikanga ko Kawana kia haere mai au kia titiro i a ratou. Ko nga iwi enei i noho, kahore i haere mai ki te whawhai i mua, i te kohuru a Taranaki raua ko Ngatiruanui. Kahore ratou i haere mai i reira. I whakaaro ai au kei a korua te tikanga ko te Kawana, kei kiia e nga Pakeha, i haere mai au ki te korero tito, ta te mea e nui ana te kino o nga Pakeha ki nga tangata haere mai ki Whenua-kura. I mua he iwi kotahi matou, a whanganui. a Ngatiruanui: ko tenei kua iwi tangata ke matou.

page 28

he rite tonu, kahore ona rangatira." Ko te rite tenei o Ngatiawa, kahore ona rangatira. Koia ahau ka mea ai kia haere ahau ki Taranaki whakapuaki ai i nga kupu. Nana ka pai, e pai ana, nana ka tahuri ke, kei a ia ano tana tikanga. E hoa ma, kua tata mai tatou inaianei ki a te Kawana, kei a ia e noho ana. Ko te kupu tenei a te Kawana ki a tatou, "Kia u koutou i roto i ahau me ahau hoki i roto i a koutou." Kua whakatuwheratia te huanui e Kawana, me tika tatou i runga i taua huarahi. Kaua tatou e peka ke. kei he tatou ki nga huarahi tawhito. E rite ana ki te tangata e matakitaki ana i tona kanohi i roto i te whakaata. Titiro atu ko tona koiwi ano. Ko te ritenga o tenei kupu: ko te Kawana te whakaata; me titiro tonu atu tatou ki a ia.

Hukiki, (Ngatiraukawa,) Otaki:—Whakarongo mai e te runanga nei! Ka korero ake nei au ki te kupu a Hohepa—kia haere matou ki Taranaki. Ka ki atu ahau ki a koutou, me whakaae katoa koutou ki runga ki tenei. Na tatou hoki te kupu nei, "Ka tomo atu ahau ki roto ki te mana o te Kuini, o te Kawana." Ka puta tenei kupu a tatou, ka karanga tatou ki te pakanga o Wiremu Kingi raua ko te Kawana kia whakamutua. Ka ki ahau i tenei kupu, kei a Wiremu Kingi, kei a te Kawana te whakaaro mo ta raua pakanga." Whakarongo mai, e Te Makarini! I to matou haerenga mai i runga ka huihui a Ngatiraukawa ki te poro-poroaki ki a matou. Ka whakatika te tangata tuatahi ki runga ka ki, "Haere koutou, korerotia te pakanga a Wiremu Kingi—korerotia te tikanga mo te Kingi." Ka tu ahau ki runga ka mea atu ahau, "He kupu taimaha tena kupu—te kupu e tonoa na e koutou."

Tamihana Te Rauparaha, (Ngatitoa,) Otaki: E whakahe ana au ki te tikanga e tohe nei koutou kia haere tatou ki Taranaki. E kore e tika te haere, kua nui haere hoki te patu, te kohuru a taua iwi. Mehemea ko to tatou haerenga mai i Poneke, kotahi tonu te whawhaitanga, e marama ana he ara mo tatou. Nana Waikato ka kino, e taea te aha. Kaua tatou e wehi. He tangata ano nana. tena mahi, waiho mana, ano e mahi tena mahi he; akuanei ngenge noa iho ia i runga i tona mahi kuware. Engari kia mau tatou ki ta tatou nei mahi. Erangi me hoki tatou ki o tatou kainga mahi ai i o tatou nei mahi. E mea ana au, kahore he ara moku ki Taranaki. Ka hoki ahau ki toku kainga ki Otaki, mahi ai i oku mahi i pai ai au hei oranga mo toku tinana. Tenei taku kupu page 29 hei utu mo ta Wiremu Tamihana. E mea ana ia kaua e whakahe ki te Kingi Maori: he wehi pea nona i kore ai ia e whakahe. Ki au, he mea pai ano kia whakahengia taua mahi kuware.

Tukihaumene Te Amohau, (Ngatiwha-kaue,) Rotorua: Me he mea i tika ki te kupu a taku teina a Tamihana Te Rauparaha, ka whakaae ahau kia houhia te rongo. Ko taku kupu tenei, ko te Kuini ko te Kawana hei matua moku. E kore e kitea e te ao katoa taku kupu, maku e whakaatu i konei. Tahi, ka rua, ka toru, ka wha, ka tekau—ka piro. Kei te aha te mutunga? Ma te Kawana e mea "Whakamutua," ka mutu.

Ko te mutunga tenei: karangatia ana hei apopo ano ka korero ai.