Henare Kaihau, M.H.R.: I te mea kua houhia te rongo i waenganui i te Kawanatanga me Mahuta, a i tera ahua kua tau te pai puta noa i tenei Motu, na reira kua haria mai e au nga rangatira o Waikato kia i a koe. Ko te ingoa o tenei kainga i mua ko Tamaki. Tona ingoa i naianei ko Akarana. Te whakatauki mo tenei kainga ko "te ihu o te waka"—ara, ko te ihu o te waka e ahu ana ki uta. He iwi kotahi tona puta noa. Ka hoe te waka ka tu he tangata hei hautu; ko taua tangata he mea ata whiriwhiri, he tohunga ki taua mahi, kia tika ai kia kaha ai te hoe i te waka; notemea ki to kore taua tangata ka raruraru te hoe. Waihoki, takoto ana te whakaaro kia kotahi he tangata, ko Potatau, hei kingi mo tenei Motu, notemea ko ia te tangata nana i whakaae kia hoatu tenei Motu ki te Kuini. Heoi ano aku kupu mo tena. Koia enei nga take kua tau i te iwi: he mea ata whiriwhiri e nga hapu, e nga iwi, me nga tangata e whakaae ana ko Mahuta he mana mo ratou, hei whakatika i te haere a te iwi. Ki ta matou whakaaro. he mea pai kia whiriwhiria i naianei, a kia hoatu he taima i naianei ki nga rangatira e tu nei, hei whakahoki ma ratou i nga kupu mihi a te Kawana raua ko to Pirimia.

Te Pirimia: E Pai ana ahau ki te whakarongo atu i nga, korero a nga rangitira.

Te Heuheu: Kua mutu nga korero a nga rangatira o Waikato. Kei te mohio koe, e te Pirimia, kotahi tonu, ko au anake, te tangata ke i roto i nga rangatira o Waikato. E koa ana ahau mo taku kitenga kua tutataki te Kawana me te Pirimia i a Mahuta i tenei ra. Ka nui taku pai i taku rongonga atu i nga kupu a te Kawana ki a Mahuta i te ata nei, i te mea katahi ano te Kawana i whakaritea te kupu karanga kia tae mai te Kingi ki tona aroaro; mai ano i nga ra o Potatau tae noa ki nga ra o Tawhiao, kaore e whakamanaia ana nga reo karanga a nga Kawana; a ka nui hoki toku pai ki nga kupu whakahoki a te Pirimia ki a Mahuta i tenei ra. I runga i enei tikanga me te mea nei tera e tinana kotahi te Kawanatanga me Mahuta a enei ra e takoto mai nei, a tera hoki e rereke te ahua o te mau o te ingoa kingi i runga i a Mahuta, a e riterite ai te ahua o nga rangatira Maori o runga i nga Motu e rua, a ma tena e ngawari ai nga ritenga whakahaere ki runga ki te tangata me nga whenua a e puta ai he painga ki nga Motu e rua nei, ki nga Maori me nga Pakeha hoki. Kua rongo tatou i nga kupu a te Kawana, a Mahuta, me te Pirimia, e whakahua ana i te ingoa o te Kuini, e whakapai ana ki a ia, e whakanui ana i a ia, e mihi ana hoki ki a ia mo te nui o ana atawhainga ki ona iwi i raro i a ia. He tohu tenei kua whakaae a Mahuta no te Kuini te mana kei runga ake i tona a ko tona mana me tu i raro i to te Kuini. Ahakoa toku kotahi i konei e rite noa atu ana ahau hei mangai mo oku iwi i roto i tenei huihuinga. Na mo runga i enei korero katoa kei te whakapai ahau, a tera e waiho hei korero maku ki oku iwi, a tera hoki e korerotia e au ana tae au ki Waitangi, ki te hui a Ngapuhi mo te kotahitanga o nga iwi Maori. Ko te take o taku haere mo runga mo te Pire Poari a te Pirimia o te tau 1898, i te mea ko au tetahi tangata i nui te whakahe i taua Pire i roto i te Komiti o te Paremete. Na e whakarongo ake nei au i nga kupu a te Pirimia tera e mahi tahi raua ko Mahuta mo taua Pire, a tera hoki e whakaaetia e ia kia rite ki nga hiahia o te iwi Maori, na reira tera au e ata whakarongo ki nga take e whakatakotoria atu e Mahuta ki te Pirimia me nga kupu whakautu hoki a te Pirimia mo aua take. Ko reira ahau tautoko ai whakahe ai ranei, mehemea ra ka homai he taima moku hei peratanga. Ki taku mohio he tino ra nui rawa tenei hei whakamaharatanga mo te tutakinga o Mahuta raua ko te Kawana.

Tihirahi: Ahakoa kua haere te Kawana, kei te noho tonu te Pirimia. He kupu enei naku ki te Kawana. Tena koe, e te Kawana! Ma te Atua koe me to whanau e tiaki. Kaati tena. He kupu tenei naku mo Waikato. Kua waiho ma Mahuta e korero nga kupu a Waikato. Ko ia te kanohi o ona tupuna, a mana te kupu. Ko te whare tenei i whakaturia hei takotoranga mo nga kupu a te Kuini. Kua rongo tatou i nga kupu a Mahuta ki te Kawana me te Pirimia, na matou katoa ena kupu puta noa te Motu. Heoi ano aku kupu: ka nui taku whakapai ki nga korero katoa kua rongo nei au. Kia ora tatou katoa.

Te Aka Wharakura: Tena koe. Kaoro e maha aku kupu. Te mea tuatahi ka nui toku koa mo nga kupu kua korerotia e te Kawana raua ko Mahuta i tenei ra. He tikanga nui rawa tenei e korerotia nei nei e tatou. Ka nui te hari o toku ngakau i te mea kua mau te rongo kua takoto te pai i waenganui i nga iwi e rua. Kaua rawa totahi tangata e pokanoa e whakararuraru i te mahi kua mahia nei. Me tautoko tatou katoa i nga kupu kua korerotia nei ki konei i tenei ra, a taea noatia tona otinga paitanga. Kia ora koe, e te Pirimia.

Mita Karaka: Ahakoa kua haere te Kawana, ka tu ake ahau ki te whakapai atu ki ana kupu i korero ai. Kua rongo tatou i te Kawana hou nei e korero ana i ona whakaaro pai mo Mahuta me tona iwi. Ka ahu aku korero i naianei ki te Pirimia, ki te upoko o te Kawanatanga o tenei koroni. Haere mai ki Tamaki. Haere mai ki Hauraki; haere mai ki Taupo; haere mai ki Waikato. Ko ia ena nga whenua o nga tino iwi o tenei Motu. Kaore nga iwi o Hauraki i konei i tenei ra, otira kei konei to ratou mangai, na reira e tika ana kia whakahuatia to ratou ingoa. Tenei a Te Heuheu, to Taupo tangata. Te take i whakahua ai ahau i a Tamaki, no te mea ko Tamaki Makaurau te ingoa o tona tangata. I whakahua ahau i Hauraki, tona ingoa ko Hauraki-kohaorau. To Taupo ingoa, ko "Taupo-haurau," a to Waikato ingoa, ko "Waikato-taniwharau." Ona uri ko "Waikato-horo-pou-namu," ko "Waikato maumau whenua, maumau tangata." Ko ia ena nga iwi e wha e mihi atu nei ki a koe. Ko Mahuta te morehu o ena iwi. Ahakoa e tu nei tona kotahi, otira ko ia te tino uri o ena iwi. Kua tutaki te Pirimia me Mahuta i tenei ra. He ra nui rawa tenei. Ka ata whakarongo ahau i nga korero i tenei ra. Na, e te Pirimia, kia pai hoki tau hurihuri i nga kupu a Mahuta. Tena koe te tumuaki o te kawanatanga o te koroni, i raro i te mana o to taua Kuini kotahi Ma te Atua Kaha rawa koe e awhina e manaaki.

Henare Kaihau: I te mea kua pau atu nga mihi a nga rangatira nei ki a koe, a i te mea e mohio ana ahau ka nui au mahi, na reira he poto tou taima watea, na reira ka whakapotoa e au aku korero. Kua korero atu au i mua ake nei kua oti te whiriwhiri a nga iwi o te Tai Hauauru i a ratou take, hei hari mai ki tou aroaro. E tu atu nei au hei mangai mo ratou. Ko tetahi mea nui ko taku Pire i kokiri ai ki te Whare i tera atu huihuinga o te Paremete. I pau katoa ki roto ki taua Pire nga mea e hiahiatia ana e te iwi Maori kia tukua atu ki a ratou, e u ai te hono o nga iwi e rua. Kaore he mea i roto i taua Pire e takahi ana i nga ture a te Kuini. Ko te mea nui i roto i taua Pire he tuku atu i te mana ki nga iwi Maori, kia riro ai ma ratou ano e whakahaere o ratou ake whenua. Ki te mahara a nga Maori he mea tika kia riro atu i a ratou tetahi taha o nga moni taake, reiti, aha ranei, e puta ana i nga whenua o te koroni. Kei roto i te Pire nga kupu whakamarama. E mohio ana ahau tenei ano etahi mea e arai ana i te whakaaro o te Kawanatanga i kore ai e taea tenei mea te whakahaere i naianei tonu. Otira ka taea e te Kawanatanga te whakarite he taima e kite ai ratou i a Mahuta me ona hoa rangatira mo te Pire, kia whiriwhiri tahi ratou i taua mea, a tera pea e kitea he haurahi e tau ai he tikanga mo taua pire. Ko to matou hiahia kia whiriwhiria taua Pire, kia oti he kupu mo taua mea, e whakaaetia atu ai etahi o nga mea e tonoa nei e te iwi Maori. I runga i nga aronga e tau ai te tika me te pai ki nga taha e rua. Kaati ake tenei. Tenei tetahi atu take nui e hiahia ana ahau ki te whakatakoto atu ki te aroaro o te Pirimia. I puta i te Pirimia etahi kupu—i ki ia e hiahia ana te Kawanatanga ki te whakahoki i etahi whenua hei oranga mo nga Maori kore whenua. I takoto i te Pirimia he Pire ki te aroaro o te Whare hei whakamana i taua kupu ana. Otira kaore i paahitia e te Whare; he ahakoa e whakaatu ana tera i ngakaunui te Kawanatanga kia paahi taua Pire. Kua puakina e te Kawanatanga tana kupu mo nga Kaunihera Maori me nga Komiti Maori e hiahia nei nga iwi Maori o Waikato kia whakaturia hei whakahaere i nga whenua me era atu mea hei painga mo nga Maori me nga Pakeha o taua takiwa. Ko tetahi, e hiahia ana te Kawanatanga ki te karanga i a Mahuta ki te Whare o Runga ara, ki te Kaunihera. Otira mana e whakamarama ona whakaaro mo taua mea ki te iwi e noho nei. He putake nui rawa tenei, katahi ano ka korerotia nuitia i waenganui i nga iwi e rua. Ki taku whakaaro, na te mahi e haereere nei te Pirimia kia kite i nga iwi Maori puta noa te Motu nei i mohio ai ia he mea tika kia karangatia a Mahuta ki te Kaunihera. He putake tika rawa tenei hei korero ma tatou i tenei ra notemea kua whakaae nga taha e rua he ra hou enei, he tikanga hou tenei, a e tika ana kia tae mai nga rangatira nei rangatira nei ki konei i tenei ra ki te whakarongo. Heoi te mahi ma tatou i tenei ra he pupuri i tenei tikanga hou kia taea ra ano tona tutukitanga. He tikanga hou tenei na te Kawana, na te Pirimia, na Mahuta, ma ratou e whakaoti. Ko Mahuta te tangata nana i pupuri enei mea katoa, na reira ahau ka whakamoemiti ahu ki a ia i tenei ra mo tenei whakaaro nui e mahia nei e ia hei painga mo te iwi Maori. Ko tenei mahi, a tona ra, ka riro ma te Whare e whakamana. Hei kupu whakamutunga maku, me whakawhetai tatou ki te Atua mo Tana aratakitanga i a tatou ki runga ki tenei mahi i tenei ra.

Te Kereama (Mr. W. A. Graham): E te Hetana, e tu atu nei ahau, ko au tetahi o nga Pakeha i whanau tuatahi ki Akarana. Na taku matua, nana ahau, i whakatupu enei whakaaro ki roto ki au, e ngana tonu nei au ki tenei mahi. Ka nui toku koa i taku kitenga ia Father MacDonald e noho nei i konei i tenei ra, notemea e mohio ana ia ki taku matua me ana mahi i mahi ai mo te iwi Maori. He whakaaro noku ki taku matua i kaha ai ahau ki te mahi tonu i nga mahi e hoki mai ai te ahua o mua, o nga ra i nga kaumatua, e piri ai ano nga iwi e rua o Niu Tireni, notemea na te pohehe noa iho i wehe ai. He iwi pai te Maori; me wareware atu nga pohehetanga; me kore atu nga wehenga ketanga nga tuunga ketanga. Ko wai te hoa tautoko i toku matua i te te wa e tamariki ana ahau? Ko wai te hoa nana i awhina te iwi Pakeha i aua ra? Ko Potatau, ko nga iwi o Waikato me Hauraki. He ra nui rawa tenei, katahi ano te ra nui i kite ai au, mai ano o toku tamarikitanga. Kaore he tangata i te ao nei e nui ake tona koa i toku papa, e noho mai nei i Ingarangi, ina rongo ia kua tae mai a Mahuta i tenei ra kia kite te Kawana me ona Minita. Ka koa rawa atu ia ina rongo ia kua mahue atu ki muri, kua wareware atu, nga mahi o mua nana i whakamamae te ngakau. Ka korero ake ano ahau, ahakoa nga pohehetanga o nga ra o mua, kua tuturu te whakaaro i naianei page break

[gap — reason: illegible]
The Meeting between His Excellency the Governor, the Premier, and Mahuta with other Chiefs of the Waikato Tribe, at Government House Auckland, 18th March, 1899.
Mahuta Addressing the Governor (Hon. Mr. Carroll interpreting).
Te tutakitanga o te Kawana raua ko te Pirimia, ki a Mahuta ratou ko nga Rangatira o te iwi o waikato, ki te whare o te kawana Akarana, 18 o Maehe, 1899.
Ko Mahuta e Whai-korero Ana Ki Te Kawana (ko Honore Timi Kara te Kai-whakamaori).

page break page 59me tautoko te Kawanatanga i naianei, Kei te hiahia nga Maori kia mahi tahi ratou ko te Kawanatanga kia whakahaere tahi i nga taumahatanga e pa ana ki nga iwi e rua, heoi ta ratou e tono ana kia whakatuwheratia atu he huarahi ki a ratou e taea ai e ratou te pera, E ki nei a Mahuta, kaore a te Maori hiahia ki te takahi i nga ture o Ingarangi. He iwi rangatira te Maori. He reo ke tona, he karakia ke tona; kaore ratou i te whiwhi ki nga matauranga Pakeha, na reira ratou ka tono kia hoatu he tikanga ki a ratou e taea ai e ratou te tiaki o te taha ki a ratou kei takahia. Ka ki ake ano au, he ra nui rawa tenei ki au. E tino mohio ana ahau ka puta he painga i tenei huihuinga o tatou. Kaore aku tono moku ake, heoi taku e tono ana me whakaaro nui nga hiahia o te iwi Maori.

Te Pirimia: E hoa ma, e Mahuta, e Kaihau, e nga rangatira o Waikato, o Taupo, me era atu wahi o tenei Motu nui, kua hui mai nei ki konei i tenei ra, ka nui te koa o toku ngakau mo taku kitenga i a koutou; tenei au, mo te taha ki te kawanatanga, tae noa ki te iwi Pakeha o Niu Tireni, ka whai toku aroaro Kua korero koutou i nga whakaaro me nga hiahia o nga iwi me nga hapu i raro i a koutou; a e mohio ana ahau ka tautoko ratou i a koutou kupu, na reira ka tino tahuri ahau ki te whiriwhiri i nga take kua homai nei e koutou ki toku aroaro. I korero mai a Te Heuheu, te tangata tuatahi i tu ake ki te whai korero, koia anake ia otira kei te mohio au ko ia te mangai me te upoko o tona iwi, ara ko Ngati-tuwharetoa tonu ia e korero mai ana i nga kupu i nga whakaaro me nga hiahia o tona iwi, koia hoki to ratou rangatira. Kei te tino mohio ahau he mea ata whiriwhiri marire na ia rangatira o koutou nga kupu i mua o to koutou taenga mai ki konei i tenei ra hei korerotanga mai ma koutou ki au ki te Minita mo te taha Maori me te upoko o te Kawanatanga. Kua takoto noa atu te hiahia o nga rangatira me te iwi Maori nui tonu kia whakamaheatia atu nga kapua pouri e tau nei i waenganui i a koutou me te iwi Pakeha i enei ra, a kua tata te pena i runga i to koutou kitenga i te Kawana, i te reo o to tatou Kuini e arohatia nuitia nei e tatou.

Te Tiriti o Waitangi.

Ko te Tiriti o Waitangi te tikanga i mahia e nga rangatira Maori, mo te taha ki o ratou iwi, ko ia te mea nana i whakaatu to ratou piri pono k te Kuini, nana i tuku o ratou whenua—ko to ratou oranga hoki tena—ki raro i te mana o te Kawanatanga tiaki ai: Karanga atu ana ratou ki to ratou whaea ki te Kuini kia whakaorangia ratou me te whakawhirinaki atu ano hoki ki a ia hei whakaora i a ratou, i ana tamariki Maori: He tangata mohio o koutou tupuna. Kua kite noa atu ratou tera e tupu nui te iwi Pakeha ki tenei koroni; terea pea e rite ki nga rakau o te ngaherehere te maha. I kite ano hoki ratou tena e ngaro to ratou iwi tae noa ki o ratou whenua ki te kore ratou e awhinatia e tiakina e to tatou Kuini atawhai. E pouri ana ahau i au ka ki atu nei, he tika, ka taua tiriti i ata whakaarohia nei, i ata hanga nei i aua ra hei painga mo nga iwi e rua, kua takahia e te tangata. Nui rawa atu taku pouri mo te whakarereketanga o nga tikanga o taua tiriti. Ko nga whakatupuranga o nga tikanga o taua tiriti. Ko nga whakatupuranga taitamariki a muri nei kaore i rite te mohio ki o ratou pakeke, kaore i kite i nga raruraru e karapoti ana i a ratou, na reira riro ana ma ratou e whakarereka taua i ara ake ai nga raruraru e takoto nei. He kore moni tetahi take, na kona ka hiahia ki te hokohoko huna i nga whenua kia whiwhi ai ratou i te moni. Engari, kaati atu mo tena. E noho ana tatou i tenei ra i runga i te whakaaro kia kiminia he huarahi e kore atu ai aua raruraru, e kitea ai te ora i runga i nga maramara e toe nei. Te takahanga tuatahi i taua tiriti ko te whakaaetanga kia hokona nga whenua Maori ki n a Pakeha ra waho. Na nga Pakeha nanakia i tono kia whakapuaretia te hoko o nga whenua ki katoa te tangata—kia tukua ki nga Maori anake te tikanga mo o ratou whenua. Te tukanga iho, ngarongaro atu ana nga whenua ano he hukarere i runga i nga tihi maunga e rewa ana i te ra ka whiti. Kua puta te kupu a te Kawana mo te kore o tenei whakatupuranga e tahuri ki te whakatupu i te kaanga me te witi. He mahi nui tena na o koutou matua, hei kai, hei hokohoko ma ratou. Ko ahau e mohio ana ki te take o tenei ahua. Ko o koutou whenua i mahia ai ena kaanga ena witi kua ngaro atu i a koutou i naianei. Na koutou i hoko i roto i nga wa e puare ana te hoko i nga whenua Maori ki te tangata katoa. I mohio nga Pakeha ki nga whenua i tupu ai aua kai, a riro ana i a ratou mo te utu korekore noa iho. Te tukunga iho o tena mahi noho kua ana etahi o koutou kaore he eka whenua kotahi i toe i tenei ra. Kei whea koia nga whenua o Waikato? Kua ngaro katoa. Na te takahange i te Tiriti o Waitangi i ara ake ai he raruraru i waenganui o nga iwi e rua. No reira kaore kau oku nei miharo ki te kaha o nga tangata e toe nei o ratou whenua ki te kimi huarahi e pumau ai aua whenua ki a ratou. Na te maha rawa o nga tangata whenua kore i uaua ai te rapu atu he tikanga. Kei te kaha rawa te hopohopo o te ngakau o nga mea takitahi kei i te toe etahi wahi whenua ki a ratou, ka peheatia ra he tikanga; na reira koutou ka titiro mai ki ahau ki te upoko o te Kawanatanga, ka mea mai "Tohutohungia mai matou; me pehea he tikanga mo nga toenga whenua." He tika i kokirihia ano he Pire ki te Paremete mo te taha ki aua tangata e to ratou mema e Henare Kaihou. He pai etahi o nga tikanga o taua Pire. Ko te meatanga kia whakapuaretia nga whenua papatupu kia nohoia e te tangata he pai, engari ko nga tikanga e whakahaeretia ai tena mahara te mea i raruraru. He Pire ano ta te Kawanatanga i whakatakoto ai mo nga whenua Maori; a tenei au ka mea atu, me tino mohio mai tenei huihuinga e kore rawa e matou te whakaae kia takoto mangere nga takiwa whenua nui noa atu kia kaua o whakamahia, Kaore hoki he painga o tena ahua ki nga iwi e rua.

Nga Paori me Pakeha etahi me Maori etahi.

Hei tikanga e whakahaeretia ai aua whenua, mea ana matou kia whakaturia he Poari, me Pakeha etahi, me Maori etahi o nga mema o aua Poari. Ko etahi Maori i mea me Maori anake he tangata hei mema. Kaati, kua mohio hoki tatou e kore e taea tena kia kaha rawa ra ano to te Maori mohio ki a te Pakeha tikanga. Ki te whakaturia me Maori anake nga mema o te Poari, te tukunga iho, tena pea e pau katoa i nga roia nga whenua. Kei roto i nga kura e tu ana nga kai-whakaako mo a tatou tamariki, waihoki, ki ta matou whakaaro me Pakeha etahi me Maori etahi o nga mema o nga Poari tuatahi, kia taea ai te whakaputaputa taitara tika e kore ai e waihotia hei putake whakawakanga i roto i nga wa katoa. Ma tatou e hanga tetahi tikanga tera e whakaaetia e te Paremete. Ka whakaae au ma nga Maori anake no ratou nga whenua e tuku o ratou rangatira hei hoa noho tahi mo nga Pakeha i runga i te Poari whakahaere ai i nga whenua Maori. Kia ahua roa e tu ana, ki te kitea e pai ana te haere, ka taea ano te whakawhanui ona tikanga i runga i nga huarahi e hiahiatia ana e koutou. E korero atu ana ahau ki a koutou ano he matua au e ako ana i ana tamariki. I te mea ko ahau te Minita mo te iwi Maori, kua oati pono ahau ka mahia tikatia e au nga mahi mo ratou i runga i te whakahaere marama me te mahi pono. Tetahi o nga raruraru e takoto nei i mua i o tatou aroaro he whakarite whenua mo nga iwi whenua kore o Waikato me era atu wahi o te koroni, i mate i te raupatu ranei a te Kawanatanga i ta ratou mahi ano ranei ki te moumou i o ratou whenua. Taku hiahia me huihui nga rangatira o nga iwi whiwhi whenua puta noa nga wahi katoa o te koroni ki te whiriwhiri marire i tetahi whakaaro e taea ai nga whenua papatupu me era atu whenua Maori te whakahaere pai. Ka koa rawa atu ahau mehemea ka whakaaro ratou kia wehea tetahi whai o o ratou whenua mo nga Maori whenua kore, me te tono mai ki te Kawanatanga me nga rangatira kia wehea tikatia aua whenua kia whiwhi ai nga Maori kore oranga i tetahi whai whenua ma ratou.

Mema mo nga iwi o te Kingi ki roto ki te Whare Kaunihera.

Mo te taha tenei ki nga iwi o Waikato me nga iwi o te Tai Hauauru o Aotearoa, kia tu he mema mo ratou ki te Whare Kaunihera. Ko te mea tenei i korerotia e Kaihau. Kaati, maku e ki atu ki a koutou, me taku mohio ano e eke ana ki runga ki ahau te taumahatanga o tenei kupu aku, me haere atu ki te Paremete tono ai kia whakaorangia o koutou mate, ka pena ano te kupu a to koutou whaea atawhai a te Kuini, tae noa ki nga tangata e hiahia ana kia tupu koutou kia ora. Ko te Paramete o Ingarangi kei runga atu i te Kuini te mana, me te Paremete o Niu Tireni kei runga atu i te iwi, kei runga atu i te Kawanatanga. Ko te Paremete te kaitiaki me te kaiwhakaora o te tangata o te whenua o te taonga.

Nga Mema Maori i roto i te Whare o Raro.

Na te Paremete i kite me hoatu etahi nohoanga mo te iwi Maori ki te Whare o Raro. E pootitia ana kia tokowha nga mema Maori hei tiaki i te taha ki a koutou i roto i taua Whare. Tetahi taha nui o nga painga kua mahia mo te iwi Maori i nga wa kua taha ake nei na aua mema Maori i puta ai.

Mema mo te Tai Hauauru ki te Whare Kaunihera.

I te mea kua oti te whakarite etahi mema Maori mo te whare o Raro, ki taku whakaaro e tika ana ano i raro i te Ture Nui o te Koroni, kia tika ano nga mema Maori mo te Whare Kaunihera. I naianei hoki kotahi to Te Waipounamu mema Maori kei te Whare Kaunihera, a kotahi ano hoki to te Tai Rawhiti o te Motu o Aotearoa, engari kaore kau o Waikato me te Tai Hauauru o tenei Motu. Kaati, i te mea e mohio ana ahau kei te pena te ahua, mahara ana ahau, ma Kaihau e ki mai mehemea e hiahia ana nga iwi Maori o te Tai Hauauru, me Waikato, me Ngatimaniapoto, kia tu he mema mo ratou ki roto ki te Whare Kaunihera, a maku e whakaae taua tono ina tonoa mai. I kii atu ano ahau ko wai te tangata e tika ana mo tera nohoanga i runga atu i a Mahuta, te uri tuturu o tetahi rangatira nui, o Potatau. E mea ana ahau kia mohio atu au ki o koutou whakaaro mo runga i tenei putake, no te mea e kore te mangai o te Kuini, ara, te Kawana, e mea ki te hoatu i tetahi taonga mehemea ka mohio ia tena e whakahaweatia. A ko matou he Minita na te Kuini, no reira e kore e tika kia tohutohu atu matou kia mohiotia ra ano ka whakaaetia taua taonga e te hunga e whakaarohia ana kia whakawhiwhia ki taua painga. Kei te ki atu ano ahau mehemea kua noho a Mahuta ki te Paremete, ki taua Whare i korero ake ra ahau, he hira ake nga painga e taea ai e ia mo te iwi Maori. Ko Kaihau hoki kei tetahi o aua Whare e kokiri Ture ana hei oranga mo tona iwi, a mehemea ki te awhinatia tikatia a ia e era atu rangatira nunui i tera o aua Whare, katahi ka ngawari te paahitanga o nga ture e hiahiatia ana e ratou. He otinga pai rawa tenei mo nga raruraru Maori, ara, me haere nga rangatira Maori hei mema mo te Paremete ki reira whiriwhiri tahi ai ratou tahi ko nga mema Pakeha i nga ture hei painga mo nga iwi e rua. Ma nga rangatira e hurihuri tenei aronga, ata whiriwhiria mariretia, no te mea he tino take nui tena e pa ana ki a koutou. E kore tenei take e akiakina e te Kawanatanga, engari ma koutou ano e ki mai, i te mea kua waihotia atu ma koutou e whakaaro enei kupu, kei a koutou te tikanga. Ko te nohoanga i te Whare Kaunihera te tino whakahonoretanga nui atu e taea ana e te mangai o te Kuini te hoatu ki te tangata, a e kore rawa e hoki te tupu o Mahuta e ka whakaaetia e ia. He maha nga tononga mai a te tangata kia whakaaturia atu e au ki o koutou rangatira me te ao katoa nga whakaaro a te Kawanatanga mo runga i tenei take. Tetahi o nga rangatira kaumatua i noho i taua Whare kua haere i te huarahi o ona tupuna, a kei te watea tona nohoanga, page break

[gap — reason: illegible]
The Meeting between His Excellency the Governor, the Premier, and Mahuta with other Chiefs of the Waikato Tribe, at Government House, Auckland, 18th March, 1899.
Mahuta's Native Band Playing in Front of Government House.
Te tutakitanga o te Kawana raua ko te Pirimia ki a Mahuta ratou ko etahi o nga Rangatira o te iwi o Waikato, ki te Whare o te Kawana, Akarana, 18 o Maehe, 1899.
Te Peene Maori a Mahuta e Whakatangitangi Ana i Te Marae o Te Whare o Te Kawana.

page break page 61a ka waihotia kia takoto watea ana mo tetahi takiwa poto kia oti te whiriwhiri a nga rangatira Maori o Waikato me te Tai Hauauru i nga take kua whakaaria atu nei e au ki a koutou. Ka oti i a koutou, whakaatutia mai ki ahau. E tino mohio ana ahau ki te tika he mangai mo koutou ka kore atu nga raruraru e takoto nei mo o koutou whenua, ka kore atu nga raruraru o nga reiti e utaina ana ki runga ki nga whenua kaore nei e whiwhi painga ana i nga moni e whakapaua ana hei hanga rori. Ka mutu atu te raruraru mo te taake kuri. E mohio ana ahau ko to koutou hiahia tena kia riro ma koutou ena tikanga e whakahaere, engari ma te Paremete anake ano hoki ka taea ai tena.

Taake Kuri.

Mo te taha ki te taake kuri, tera etahi takiwa whenua kaore ano i nui te nohoia e te tangata, a kaore kau rawa he hipi. Maku e korero atu ki a koutou te tikanga a te Kaute Kaunihera o Mangonui. Kua whakaritea tetahi tikanga i waenganui o taua Kaunihera me nga rangatira Maori, penei, ki te kainga te hipi e te kuri Maori ma nga Maori ano e patupatu a ratou kuri mahi pera, a ki te mahi pera hoki nga kuri a nga Pakeha katahi ka utaina te taake kuri. Ara kua waiho ki nga rangatira Maori te whakaotinga o tenei take. Ko te tikanga tena kua whakatakotoria i waenganui o taua Kaunihera me nga rangatire Maori, ahakoa kaore he Ture hei whakamana i taua tikanga engari na runga na ta ratou whakaae tahi pai rawa atu te haere, kore rawa he raruraru. Ki taku mohio mehemea ka tukuna atu tena take ki te Paremete, a mehemea kua noho a Mahuta me etahi atu rangatira ki te Whare A riki hei whakaatu i o ratou whakaaro ki te aroaro o te Paremete tena e paahitia he Ture e kore atu ai ena raruraru. E korero mai ana hoki nga Pakeha o taua takiwa ki ahau, mai o te hanganga o tena tikanga kore rawa ratou e raruraru ana i nga kuri Maori. Kaati, ko tena mea ko te taake kuri he take iti, engari te take whenua, ko tena kei runga atu i etahi take katoa. Kei te mohio ahau kei te kino nga tikanga e mana nei i naianei mo runga mo te hokonga o nga whenua Maori. No reira ma nga Maori tonu e tupato, kia tu ai he mema tika mo ratou ki nga Whare e rua o te Paremete, kia ahei ai te hanga he ture tika hei painga mo nga iwi e rua.

Whakatautaunga o nga Paanga Whenua Maori me te Whakakorenga atu o te Kooti Whenua Maori.

Kua tonoa mai ki au kia whakamutua te whakawa i nga take paanga whenua Maori. Kua kiia mai ki ahau me waiho kia takoto papatupu ana nga whenua kia oti ra ano he ture pai te hanga. Kaati, kei te whakaaroaro ano ahau ka tika ano pea kia waihotia aua whenua kia takoto pena ana kia oti ra ano te whakatikatika o nga ture e pa ana ki nga whenua Maori. Me hanga marire tetahi ture e kore ai e taea e tenei whakatupuranga taitamariki o te iwi Maori te moumou o ratou whenua kei mate ratou me o ratou iwi e ka oti aua whenua te whakawa.

Nga Rahui hei awhina i nga Kura me nga Hahi Karakia.

Tenei ano tetahi tino take nui tena e oti pai mehemea kua tu mai he mema mo nga iwi o Waikato me te Tai Hauauru, ara ko te taha ki nga whenua i tukuna i nga ra o mua hei awhina i etahi tikanga nunui hei painga mo te katoa. Ko nga tamariki a nga kaumatua nana i tuku aua whenua hei awhina i nga tikanga kura, karakia, me era atu ahua tikanga, kei te noho mate noa iho i naianei i te kore whenua. A kaore nei ano ratou kia whiwhi painga i runga i aua rahui no te mea kaore ano hoki i whakatutukitia nga tikanga i tukuna ai aua whenua. Katahi te mea kino rawa. Ko nga uri tuturu o o koutou matua nana i hoatu aua rahui, kore rawa i whakawhiwhia ki tetahi ahua painga hei utu mo taua whakaaro tika a o ratou matua. Ko te nuinga o aua rahui kaore rawa i whakaritea nga tikanga o te tiakitanga i tukuna ai aua wahi. Ko tena nuinga o aua rahui kaore rawa i whakaritea nga tikanga o te tiakitanga i tukuna ai aua wahi. Ko tena take ma te Paremete anake e whakaoti ka taea ai, a he tino tika kia whakaotia e te Paremete i runga i te whakaaro ki nga tikanga i tukuna ai aua whenua me te tiaki i te ora o te iwi Maori. Kaati ra kua oti pea i au ki taku mohio te tohutohu atu i nga take hei whakaarohanga tata ma koutou, a mehemea ka ahu tonu ta koutou whakahaere i runga i nga huarahi kua tohungai atu nei e au, kaore e kore te hua ake he painga mo koutou. Ma kona ka riro mai i a koutou nga painga i maharatia e o koutou matua, tupuna, a ma koutou e whakaaro te taha ki o koutou tupuna, tae noa ki a koutou, tae noa ki a koutou tamariki i muri i a koutou, kia whakaotia tikatia enei take, e kore e tika kia waihotia noatia. Me timata tata te Paremete ki te whakahaere i aua mea ka ora ai koutou.

Whakarapopototanga o nga Take hei Whakaaroarohanga.

Tuatahi, ko te taku mana whakahaere ki te iwi Maori, ko te whakatu Poari, me te whakawhiwhi i aua Poari ki nga mana e taea ai e ratou te whakahaere tika i nga whenua. Tuarua, ko nga whenua Rahui Maori, me whakatutuki nga tikanga i maharatia ai e o koutou matua i te tukunga ai o aua whenua hei tika mo a koutou tamariki. Ko tetahi ko nga Maori whenua kore, me te whakanohonoho i nga Maori ki runga ki nga whenua. Kaati te noho penei me koutou e noho nei, te noho mangere, he take nunui katoa ano hoki ena. Kei te moumou noa koutou i o koutou ra i naianei. Mehemea kua whiwhi kainga motuhake ia tangata o koutou mona anake, ka kore rawa atu pea nga mate e pa nei ki a koutou i naianei. Ko te reititanga o nga whenua Maori tetahi, me te whakarikatikanga i te page 62ture kia kaua e taumaha rawa ki runga ki nga tangata whiwhi whenua e takoto kau ana kaore he painga e puta mai ana ki a ratou, ki te aronga o te ture e mana nei i naianei kaore rawa e taea aua whenua te mahi, a ahakoa tena ahau, ka utaiua ano he reiti ki runga. Kaati maku e whakamarama kia mohio ai koutou kei te rereke te paanga iho o te ture ki runga ki a koutou, kei te rereke te paanga ki runga ki nga Pakeha. Mehemea he whare to te Pakeha kei tetahi taone e tu ana, ka kore e taea e ia te reti taua whare, ka haere atu ki te ropu takiwa, ka whakakorea atu e ratou te reiti i runga i taua whare. Kaati, kua kore e taea e nga Maori te whakarite he tangata hei riihi i o ratou whenua, a kaore e taea e ratou te mahi, a ahakoa kei te tawhiti atu i te rori te whenua me utu ano nga reiti; kaati, he ata muru marire tena i nga whenua, tetahi take nui ano tena hei whakaarohanga tata ma koutou tahi ko te Paremete. Ko te taake-kuri tetahi take, me te hoatutanga ki nga Maori ano te [unclear: raumahatanga] kia ata taea ai e ratou te hanga tikanga i waenganui o ratou me nga ropu takiwa. Kei te kino te takoto o te ture i naianei, engari kaore e tika kia takahia. Ki taku nei mahara e taea ai e koutou tenei take, me era take atu ano, ma nga nohoanga i te Whare Kaunihera kua korerotia ake ra e au. Ka taea e te Kawana tenei mea i runga i te tohutohu a ana Minita. Kei a ia te mana ki te whakatu tangata mo aua nohoanga. Tena pea e kiia kaore e tika kia korerorerotia tena take—engari ma nga minita ratou ko te Kawana e whakarite. He tika tonu tena ki te aronga o te ture nui. Engari he ahakoa, hei painga mo nga iwi e rua kia korerorero tahi tatou mo tenei take. Kei te ki mai koutou he tino mate o koutou, a kaore i mahia he tikanga hei whakaora. Kaati, ko te Paremete te mana nui o nga mana katoa, ma te Paremete e whakaora nga mate. Mehemea he mate kei te takoto, kei te puare tonu mai te Paremete ki a koutou tahi ko nga Pakeha, koia ahau ka tohutohu atu nei ki a koutou, titiro atu ki te Paremete, haerengia nga huarahi kua tohungia atu e au, tena koutou e kite he pai te mutunga iho. Katahi te otinga tika mo tenei ra nui,—te ra nui rawa atu i nga ra katoa mo te taha ki te iwi Maori i roto i enei tau e hia nei te maha. Kei te ki atu ahau ki a koutou kia kaha ki te ata whiriwhiri marire i enei take, i te mea e tino mohio ana ahau ki te tahuri mai koutou ki enei kupu tohutohu kaore e kore te whakaotia o te mea tika. Kaati, e mihi atu ana ahau ki a koutou mo te pai o a koutou kupu mihi mai ki a matou ko te Kawanatanga tae noa ki nga iwi Pakeha o te koroni. Ahakoa kei te ahua rereke etahi o a tatou mahara, otira kei te hapai pono tatou tahi i nga ture a to tatou Kuini.

Kaore he hiahia o nga Maori kia whakaturia he Mana Motuhake.

Nui atu to maua koa ko te kawana i te rangi nei i te putanga o ta koutou kupu ki mai kaore kau rawa he whakaaro a nga iwi Maori kia whakaturia he mana motuhake mo ratou, kia whakatetengia ranei te mana o te Kuini me te Paremete, kaati ra, i te mea kua kore atu tena pohehetanga—mo ake tonu atu pea, ko te hiahia tena o taku ngakau—me waiho ko tenei ra hei timatanga atu mo te whakakotahitanga o nga mahara me te aroha, me haere tahi tonu tatou me te whiwhi tahi i nga painga e tukua mai ana e to tatou Kai-hanga, kia ora tonu tatou, a kia kore rawa atu ai nga raruraru nga mamaetanga me nga mate i runga i a tatou mo ake tonu atu. Kia tupu koutou, kia tini, kia kaha, kia pera ano me to koutou ahua i nga ra o mua. Ka kiia tenei ra ko te ra o te whakahoutanga o te kotahitanga, ka tirohia tenei ra e nga iwi e rua ko te ra tenei i whakahoutia ai nga whakaaro marama me te aroha i takoto i te wa i hainatia ai te Tiriti o Waitangi. Katahi ka taea te ki pono atu kore rawa tetahi iwi, hapu kotahi ranei o te iwi Maori i rere ki waho i o tatou Ture. Kei te hapai tahi ratou katoa i to tatou Kuini, me te hiahia pono ki te rapu i te ora mo nga iwi e rua. Hei kupu whakamutunga maku, kei te whakawhetai atu au ki nga tangata nana i karanga tenei hui. Tino ea pai nga raruraru me nga taumahatanga i whakatungia ai notemea tena e nuku ke noa atu nga painga e hua mai. Kaati, kia tae pai atu koutou katoa ki o koutou na kainga. Kawea atu aku kupu mihi aroha ki nga mea i nga kainga, me te ki atu ko nga mea katoa e taea ana e au, ara, e matou tahi ko te Kawanatanga, ka mahia maramatia e matou i runga i te nono me te aroha. Tetahi, e tino mea ana taku whakaaro, ko nga mea e oti i te Paremete te mahi, hei painga pumau ena mo koutou.

E Hiahia ana nga Rangatira kia Perehitia nga korero o enei Hui.

Kua kiia mai ki ahau kia perehitia nga ripoata o enei korero ki te reo Maori, kia takoto marama ai ki te aroaro o nga iwi Maori. Kei te pai rawa ahau ki tena tono, ka whakahaua atu e au kia panuitia te ripoata ki roto ki te Kahiti. Heoi ano ra hei kupu whakamutunga maku ma te Kai-tiaki o nga iwi e rua koutou e aroha e tiaki e manaaki, kia ora koutou.

Henare Kaihau: He kupu ruarua nei aku mo runga mo etahi o nga take i korerotia i konei i te rangi nei. Nui atu to matou koa i te rongonga atu i te whakaaetanga a te Pirimia i etahi kupu i whakapuakina i te whakamutunga o tenei hui,—ara kia tahuri kaha nga rangatira ki te rapu i tetahi tangata hei mangai mo ratou i te Whare Ariki, hei tautoko i nga mea e kawe nei e kawe nei i a ratou Pire kia paahitia i roto i te Whare o Raro. Ka taea te whakautu tata tena kupu. He ngawari noa iho tena mea te whakaae, engari tena ano e puta he ahua tautotohe i mua o te otinga rawatanga o tena mahara. I korero ake ano ahau, i nga wa o mua, i te Kawanatanga a Te Makarini. Puta aua tana kupu kia homai tetahi painga ki nga iwi Maori i mate kino i te whawhai i Waikato. Kaore e roa aku kupu. I muri i tena ko Hori Kerei. I tana kupu whakamutunga mai ki ana ia e pai ana ia kia whakaturia e nga Maori he Kaunihera hei whakahaere i nga take e pa ana ki a ratou, engari ko nga ture o te koroni kei te arai. Tetahi, e whakaaro aua ia kia whakahokia mai etahi mano eka ki page break

[gap — reason: illegible]
The Meeting between His Excellency the Governor, the Premier, and Mahuta with other Chiefs of the Waikato Tribe, at Government House, Auckland, 18th March, 1899.
The Premier Welcoming the Chiefs.
Te tutakitanga o te Kawana raua ko te Primia, ki a Mahuta ratou ko etahi o nga Rangatira o te iwi o Waikato, ki te Whare o te Kawana, Akarana, 18 o Maehe, 1899.
Te Pirimia e Hariru Ana Ki Nga Rangatira.

page break page 63nga iwi i mate i te whawhai; a heoi te mea kei te arai ko nga ture e mana nei. Kaati, kei te pena ano ta matou korero i naianei. No Waikato enei tangata. Kua oti a matou hiahia katoa te whakatakoto atu ki tou aroaro. Kaore kau he mea ke atu i ko atu o nga mea kua takoto atu na ki te aroaro o te Kawanatanga. Heoi te mea i toe ko tenei anake, kia tu he hui hei kitenga mau i enei tangata he kanohi he kanohi. Mehemea tera tetahi mea kei roto i tena Pire e mahara ana koe tena e whaiho hei mate mo nga iwi Maori ka taea noatia atu tena te whakaaro marire. Mo te taha ki to kupu kia ata whiriwhiria e nga Maori enei take; kaati heoi ano taku whakahoki atu mo tena kupu, koia tenei ta matou whiriwhiri ko te Pire nei, engari kai te pai ano tau whakamaramatanga mai i au mahara ki a rongo matou. Ko enei Maori e mate ana i te kore whenua na te raupatu a te Kawanatanga i muru. No ratou hoki aua whenua i mua o te raupatu. Koia ahau i ki atu ai ma te tangata kei a ia e pupuri ana te taonga mana e mahara he tikanga. Kei roto kei o ringa nga mana me nga kaha katoa. A tu kau ana ahau. Tu tahanga ana ahau, a tenei au e ngaua ana e te ra raumati e whiua ana e te ua marangai. No reira ahau i ki ake ai, kaore he painga e tahuri atu ai ahau ki tewhea atu tangata, kei o korua ringa anake ko Mahuta tenei take. Heoi ma matou he noho he tatari he whanga i ta korua whakaotinga. Toku kite marama i roto i a au e penei ana, ki te whiriwhiria tikatia enei take, ka oti pai i ena tangata enei raruraru katoa. Kaati ko taku wkakautu tena ki a koe. Heoi ra kia tau te rangimarie me te aroha i waenganui o tatou katoa.

Te Pirimia: Ma maua ko Mahuta enei take e whakaoti, engari me haere ia ki Poneke. Kei te hiahia maua tahi ko Mahuta kia whakaotia enei mea hei ora hei painga mo nga iwi e rua.