I tutataki te Pirimia (te Raiti Honore R. J. Hetana), me te Honore Timi Kara, ratou ko nga Maori ki Waitangi, kia korerorero tahi ratou mo etahi take e pa ana ki te iwi Maori. I te uunga atu ki uta, e tu mai ana a Hone Heke, M.H.R., me te iwi Maori tokomaha, ki te whakataki i nga manuhiri; katahi ka arahina te ope e te peene Maori o Kaikohe ki te whare karakia me te kohatu o te Tiriti o Waitangi.

Hone Heke, M.H.R: Kua homai maku e whakatakoto atu ki te aroaro o te Pirimia etahi putake e pa ana ki toku iwi. E mohia ana matou kei te poto te taima e noho ai koe i konei, na reira ka whakapotoa hoki e au aku korero. Tuatahi, he whakawhetai atu ta matou ki a koe mo to whakaaro nui ki a matou i a koe kua tae mai nei kia kite i a matou i tenei ra, ahakoa poto te taima, kia korerorero tahi tatou mo nga putake taro ake nei ka whakatakotoria atu ki to aroaro. Mo te taha ki toku iwi, tenei au ka [unclear: whakawheiai] atu ki a koe me o hoa Minita mo a koutou tohutohu ki te Kawana i whakaae ai ia ki te whakaputa i tona aroha ki nga tangata pohehe o te iwi Maori i whiua nei ki te whareherehere mo a ratou mahi kino Kaati ake tera. I runga i nga korero i whakaotia e matou i to matou huihuinga i te po i mahue ake nei, tau ana me ata tuhituhi nga putake tera e whakatakotoria e matou ki to aroaro mo runga i Pire i tukua [unclear: atu] nei ki te Paremete i tera tau e te Kawanatanga, ara, i runga i te Pire Poari i hanga nei e koe. Taro ake nei ka ata whakatakotoria atu ki te aroaro o te Kawanatanga te taunga iho o ta matou whiriwhiri. Otira, tenei tetahi mate e pa ana ki a matou e hiahia ana matou kia korerotia e koe ona tikanga i roto i to whai korero i tenei ra, ara, ko nga toenga o nga whenua i hokona e nga Maori i mua noa atu ki nga Pakeha noa iho, ara, mo nga toenga o aua whenua i hokona i murua noatanga atu nei e te Kawanantanga. Kei te mohio pea koe me o Minita, he maha nga pitihana kua tukuna atu e tenei iwi mo aua whenua, a ko nga whakatau a te Komiti mo nga Mea Maori i ia tau i ia tau, kaore e rereke ana, kotahi tonu te ahua, ara, penei ai, he mea tika kia whakaturia etahi Komihana hei uiui i taua mate o matou. Ka koa rawa atu matou mehemea ka korero mai koe i o whakaaro mo tenei putake i tenei ra. Tena ko etahi atu take e pa ana ki a matou, ara, ko te taake kuri, me nga raruraru e pa ana ki o matou whenua papatupu, kaore matou e hiahia ana ki te whakaporearea i a koe mo ena putake i tenei ra Ma matou ano ena e whiriwhiri i roto i enei ra, a, ka mutu. ma matou e tuku atu te kupu i oti i a matou ki te Kawanatanga. Koia tenei ta matou, a heoi ta matou he a ta noho atu ki te whakarongo i o kupu mo te putake kua hoatu nei ki a koe.

Te Honore Timi Kara: Ka tu atu ka korero atu ki te iwi o Ngapuhi. He roa e korero ana ka mutu.

Hone Heke: He mahara ake noku ki te poto o to taima i kore ai e roa taku whakamarama atu i nga take; e whakatika ana ahau ki te kupu e mea nei me ata whakamarama atu a matou take. Na, mo o matou whenua papatupu, ara, mo o matou whenua kaore ano i whakawakia i whakataua nga tangata mo aua whenua, ko te hiahia o te iwi me kaati tonu aua whenua i to ratou ahua e takoto nei, notemea kaore te iwi i te pai kia tukua atu kia whakawakia e te Kooti Whenua Maori, notemea kei te kino te takoto a nga ture e whakahaere nei i taua Kooti. Tetahi kei te wehi nga kaumatua ki te whakawakia nga whenua kaore e kore te hokohokona nga hea o nga tangata whakaaro kore, kuare, o roto i te iwi Maori, a ka waiho tera hei mate mo nga whanaunga o aua tu tangata. Ko te hiahia o te iwi nei me waiho noa iho nga whenua kia takoto papatupu ana, kia oti ra ano etahi ture pai te paahi e te Paremete, katahi ka hoatu kia whakawakia. Ki ta ratou whakaaro ma tera e iti ai nga moni e pau i te whakawakanga, ma tera e mau ai nga whenua te pupuri, e mahia ai e whakapaia ai, e pumau ai hei oranga mo te iwi. He kupu tenei mo nga toenga o nga whenua i hokona i mua, i murua nei e nga Kawanatanga o mua. Ko etahi o aua whenua kua pau noa atu te hokohoko e te Kawanatanga ki nga Pakeha, otira kei te mau ano etahi i te ringa o te Karauna. Na, i te mea kei te Kawanatanga ano etahi o aua whenua, e tono ana matou kia whakaturia etahi Komihana hei uiui hei ata whakawa i ana whenua, kia ata kitea ai te tika te he ranei o ta nga Maori e tohe nei. Ki ta nga Maori kupu no ratou aua whenua, a kua takoto atu ki te aroaro o te Kawanatanga nga take i pera ai ta ratou kupu. Ki ta te Karauna kupu nona aua whenua; heoi kua waiho tenei hei take e tautohetia ana i waenganui page 48i te Karauna me nga Maori, a ko te mea tika me whakawa kia tau ai. Ko taku kupu mo te taake kuri, e penei ana, he maha nga takiwa o tenei pito o te Motu nei kaore kau he mahi hipi o reira; a ahakoa kua mahia nga rori e Kaute Kaunihera puta noa etahi wahi o Ngapuhi, otira kaore aua rori e tae ana ki nga kainga Maori. Ko to matou hiahia kia whakakorea atu taua taake i runga i a matou e te Kawanatanga, mehemea ra ia ka taea te pera, a ki toku whakaaro e whai mana ana te Kawanatanga ki te whakamutu i taua mea. Notemea i raro i nga tikanga o te Ture Rehitatanga Kuri, e ahei ana nga Minita ki te tohutohu atu ki te Kawana, ki kapea etahi takiwa motuhake ki waho o te mana o taua Ture. E tika ana, me taku mohio hoki, ko te take i kohikohia ai e te Kaute Kaunihera taua taake he peehi na ratou i nga kuri Maori kei haere ki te ngau i nga hipi, ehara i te mea he hiahia no ratou ki nga moni e kohia ana. Na reira kei te ahua tika ta matou tono. Ki taku me tino whakakore atu taua taake i roto i nga takiwa kore hipi.

Te Pirimia: I au e haere nei i roto i tenei pito o te Motu tenei tetahi mea kua homai hei whiriwhiri maku, ara, ko nga reiti, me tono ranei nga whenua Maori kia utu i taua mea kaua ranei. Na i te mea kei roto tenei mea i o koutou whakaaro e takoto ana, he mea tika kia kumea mai kia kite i te ao marama. Na reira ka mea atu au ki a koe, e Heke, me korero mai koe i o whakaaro mo tenei take i tenei ra

Hone Heke: Mo runga i nga whenua Maori e reititia nei, ko te hiahia o nga Maori me watea aua whenua i te reiti; a, ahakoa te mahi a nga Maori e ngana nei ki te karo i aua reiti, otira e mohio ana matou e kore e taea te pera, a heoi ma matou he tono atu ki te Kawanatanga kia whakamamatia aua mea, i runga i te titiro ki te uaua o nga ture maha e whakahaerea nei ki runga ki nga whenua Maori. Koia tena, ko te whakamama, te mea e tumanakohia atu ana e matou. He mea uaua rawa te utu reiti ki te iwi Maori. Otira e Kite ana koe, e te Pirimia, i a koe e haereere nei i nga takiwa katoa o te Motu nei, ko te mahi tonu tena a nga Maori o aua takiwa he korero ki a koe mo tenei mea mo te reiti, kia whakakorea atu tera mate i runga i a ratou. Ki toku whakaaro me ata titiro tenei mea te reiti i runga i ona aronga katoa, i te mea e mohiotia ana e kore ano e taea te whakakore rawa atu. Heoi te mahi e taea he whakamama i taua mea. Kaati ka waiho atu tenei putake ma te Kawanatanga e whiriwhiri, a tenei matou e tumanako atu nei tera e whakahaerea e ratou taua mea i runga i te huarahi ngawari me te mahi tika. Ki te taea e te Kawanatanga te whakamama o tenei taake e peehi kino nei i te iwi Maori, ka koa rawa atu matou. Ko to matou hiahia me whakangawari te ture mo nga Maori.

Te Pirimia: He kupu tenei mo nga whenua Maori e takoto kau nei, kaore nei i te mahia i te nohoia ranei e nga Maori, a e hiahiatia nei e ratou kia whakahaerea he tikanga mo aua whenua. E hiahia ana ahau kia rongo atu i ta kotou kupu mo tenei take. E hiahia ana ahau kia whakaaturia mai nga whakaaro o nga Maori o tenei takiwa, tae atu ki nga Maori o era atu takiwa o te koroni, mo runga i tenei take, ara, me pehea ki ta ratou te whakahaere o nga whenua nunui o te iwi Maori e takoto kau nei i te Motu o Aotearoa.

Hone Heke: Mo nga whenua kaore ano i whakawakia, kaore ano i mohiotia nga tangata no ratou aua whenua; ko te hiahia o nga kaumatua kaati tonu aua whenua, me waiho i to ratou ahua e takoto nei, he wehi no ratou ki te nui rawa o nga moni e pau i runga i nga ruri me te whakawakanga; a ko tetahi e mahara ana ratou, ki te peratia, katahi ka taumaha rawa atu nga raruraru e pa ki a ratou i runga i nga ture e mana nei. Kotahi tonu te whakaaro a te iwi mo tenei. Ka huri tenei ki nga whenua Maori e takoto kau nei, engari kua oti te whakawa e te Kooti, ara, kua tau nga taitara, ko ie hiahia o nga Maori me pupuri enei e ratou kia toe roa ai hei oranga mo ratou Ko te uaua kei runga i aua whenua i naianei, i kore ai e whakamahia, ko nga ture e mana nei, he nui rawa no te moni e pau i te whakahaerenga i aua whenua i runga i nga ritenga e whai hua ai. Na reire ko to matou hiahia, me homai etahi tikanga ngawari ake, mama ake, i enei e mana nei i naianei Ma te ruri ka taea aua mahi. Nga ko taua mahi he nui rawa tona utu e oti ai. Ka mutu tera ka hoatu ki te [unclear: Kooti] kia whakawakia te whenua; na reira, he uaua anake nga hikoitanga i runga i nga ture e mana nei, a tona mutunga iho he raruraru he mate, te whenua me te tangata. E mohiotia ai te tika o tenei korero, ki te hokona katoatia nga whenua kua whakawakia, ka pau tonu ake nga moni i puta mai i te hokona o aua whenua i te utunga i nga raruraru me nga mahi i oti ai aua whenua te ruri me te whakatau Kotahi tonu te whakaaro o nga kaumatua mo tenei ahua. Me whakaatu atu e au te takotoketanga o ta nga kaumatua i ta nga taitamariki. Ko ta nga taitamariki, he hoko anake to ratou hiahia: Kaore kau o ratou aroha ki te whenua nana ratou i whangai, nana ratou i whanau mai ai ki te ao. Tena ko nga kaumatua ka nui te aroha ki te whenua o o ratou tupuna: ko to ratou hiahia kia mau tonu te whenua hei oranga mo ratou me o ratou uri. Ki taku mohio kua mene atu i au te whakamarama atu ki a koe i nga whakaaro o nga kaumatua o tenei takiwa. Tenei ano tetahi putake e hiahia ana ahau ki te korero atu ki a koe: ko nga reiti e utaina nei ki runga i nga whenua papatupu. E hiahia ana nga kaumatua kia mohio ratou ka taea ranei e nga ropu takiwa te reiti i aua tu whenua kaore ranei. Kua korero atu au ki a ratou ki toku whakaaro kaore nga ropu takiwa e whai mana ki te pera. Otira mau e utu atu tenei patai a ratou.

Hone Peti: He tu ake taku ki te patai atu ki koe mo nga toenga o nga whenua i hokona i mua, ara, mo nga whenua pera i korerotia ake nei e Hone Heke. I te taenga atu o te Pirimia ki Waima i era atu tau, i korerotia katoatia atu e au ki a ie te tikanga i riro ai aua whenua toenga o nga hoko o mua, mai ano o tona timatanga a taea noatia tona mutunga, me nga mate i pa ki a matou i runga i taua mahi.

Te Pirimia: E kore e wareware i au tena take ina tu ake ahau akuanei ki te korero.

Hone peti: To kupu whakahoki i taua wa i penei, maku e hanga he pitihana ka hoatu ki to matou mema ki a Hone Heke, mana e hoatu kia whiriwhiria e te Paremete. Kaati, e hiahia ana ahau kia mohio au i pewhea te whakaotinga o tena pitihana. Kei te kaha rawa atu ta matou mea kia mohio matou mehemea kua mahia ranei e te Kawanatanga he tikanga mo taua mea, a ka pewhea ranei ta ratou mahi. Ka kitea e koe nga whakamaramatanga katoa kei roto i nga pitihana i tukua atu ki te paremete. I te wa e korero nei ahau i kiia kia whakaturia he Komihana hei uiui i taua take, a na Hone Heke i ki mai ki ahau kua oti tetahi kupu te tuku atu ki te Kawanatanga a kei te whiriwhiri te Kawanatanga mehemea e tika ana ranei kia whakaturia he Komihana. Heoi ano ra nga kupu mo tena take. Tetahi mea hei korero maku ko nga taake e utaina ana ki runga ki o matou whenua. Ko etahi o o matou whenua e takoto ana he reiti i runga. Utua aua ena e matou i runga i tona wariutanga; engari no tenei tau tae ake ana he whakaaturanga ki a matou, tekau ma tahi hereui te whakanukuhanga ake o aua mea hei utu ma matou, na ka wehi nei matou mo tena ahua, me to matou kimi noa, iho i te tikanga o tenei mahi? I tenei ra kei te mohio matou ki nga taumahatanga hei waha ma matou, kei apopo kua whakanekehia ake ena taumahatanga, a e tupu haere nei e tupu haere nei aua taumahatanga; kaore rawa matou e mohio ana ka pewhea ranei te mutunga iho. Ki taku mahara heoi te mahi tika ma te Kawanatanga me ata whakaaro ano ki tenei mate o matou. Kaore matou e kore ana te utu i a matou reiti; kaoro matou e turi ana e ka tonoa mai kia utua e matou aua reiti, engari ka nui rawa to matou wehi kei piki haere kei taumaha haere i te tau i te tau, koia matou i whakaaro tupato ai mo nga ra e haere mai nei. Koia ahau ka tono atu nei ki te Pirimia kia ata whiriwhiria e ia enei take mehemea e kore e taea te whakamama enei taumahatanga e peehi nei i a matou. Ehara i te mea kaore matou e utu ana i aua mea, e utu tonu nei hoki matou i nga reiti e tonoa mai ana, engari e wehi ana kei piki haere nga taumahatanga.

Te Pirimia: E nga rangatira o Ngapuhi, me nga rangatira o nga iwi o era atu wahi o te koroni kua hui mai nei ki konei, tena koutou, kia ora koutou, kia tau nga painga katoa ki runga ki a koutou. Nui atu te hari o taku ngakau mo tenei hui e tu nei ki konei i tenei ra. Kei te mohio koutou i te mea ko ahau te Minita Maori no reira ko ahau te matua o te iwi Maori i runga i tena tuunga oku. A ko tena mea ko te matua, ka koa ina tutataki ia ki ana tamariki, koia i nui rawa ai toku koa mo taku kitenga i a koutou i tenei ra. Kei konei ano hoki taku hoa i haere tahi mai nei maua, he tangata no te iwi Maori, e tu ana hei mangai mo koutou i roto i te Kewanatanga. Ko taua tangata, ara, taku hoa pai a Timi Kara, me ahau ano hoki, me era atu mema o te Kawanatanga, e hiahia katoa ana kia mahia he ora pumau mo te iwi Maori. No reira, ahakoa te nui o te raruraru, haero mai ana matou ki konei kia kite i a koutou kia mohio ai hoki matou ki o koutou whakaaro mo o koutou hiahia. Mehemea he mamaetanga o koutou, ko te wa tenei hei horahanga mai ma koutou ki o matou nei aroaro. To matou hiahia he tirotiro i te iwi Maori i runga ano i nga huarahi e tirotirohia nei te iwi Pakeha. E haere tonu ana nga Minita ki ia wahi ki ia wahi ki te whakarongo i nga korero a nga Pakeha. Katahi ka tukuna aua take ki te Kawanatanga, a ki te kitea e tika ana kia whakatikatikaia, ka hanga he Pire ka tukuna atu ki te Paremete. To matou hiahia tena kia kotahi te tikanga mo nga iwi e rua. Tenei iwi te Pakeha ki te whakapuakina e te arero nga maharahara o roto i te tangata heoi kun ora tona ngakau i kona. Kaati kei te pena ano hoki te iwi Maori. Tukua kia whakaaturia mai e ratou o ratou hiahia me o ratou mate a ki taku mohio kaore e kore te hua mai he painga e kore atu ai nga mate a e ora ai nga ngakau. I nga ra i o koutou tupuna tu ana he hui ma ratou hei whakaputanga korero me te whiriwhiri i nga take raruraru o aua ra, no reira e tika ana ano hoki kia huihui koutou i enei ra hei korerorero hei whiriwhiri i nga take hei ora mo koutou, ara nga iwi e rua. Tenei iwi te Pakeha ki te whakapuakina e te arero nga maharahara o roto i te tangata heoi kua ora tona ngakau i kona. Kaati kei te pena ano hoki te iwi Maori. Tukua kia whakaaturia mai e ratou o ratou hiahia me o ratou mate a ki taku mohio kaore e kore te hua mai he painga e kore atu ai nga mate a e ora ai nga ngakau. I nga ra i o koutou tupuna tu ana he hui ma ratou hei whakaputanga korero me te whiriwhiri i nga take raruraru o aua ra, no reira e tika ana ano hoki kia huihui koutou i enei ra hei korerorero hei whiriwhiri i nga take hei ora mo koutou, ara, mo nga iwi e rua. Koia i koa ai taku ngakau mo te tuunga o tenei hui e tu nei o nga rangatira i whiriwhiria hei haere mai ki konei i nga tini wahi o te koroni Kei konei nga rangatira me nga waha korero nga iwi Maori o ia takiwa o te koroni. E rereke ana nga hiahia o etahi wahi; ko te tikanga e pai ana mo tetahi takiwa kaore e pai mo tetahi atu wahi. Na kona ka rereke pea nga whakaaro o nga Maori o etahi takiwa, a ma te huihui mai anake ki te wahi kotahi ka taea ai e koutou te whiriwhiri nga tikanga e kaha ai te Kawanatanga me te Paremete ki te whakahaere i aua take i runga i nga huarahi e puta ai he painga ki nga Maori i nga wahi katoa o te koroni. I te nohoanga mai o te Kawana i konei i nanahi nui rawa atu te pai o ta koutou whakahaere mo te taha ki nga Pakeha, i ta koutou hoatutanga i te ra i nanahi mo ratou anake, ara, mo ta koutou korenga kaore i whakatakoto atu i etahi take korero ki te aroaro o te mangai o te Kuini. E mohio ana ahau i tino hiahia koutou ki te whakaputa i aua mea, engari i te mea kua takoto atu ta koutou kupu e kore ia e whakaroangia e koutou, he mea hoki kia watea ai he taima hei korerotanga ma nga Pakeha i a ratou mihi ki a ia, no reira puta ana te rongo o nga rangatira me te iwi Maori nui tonu i tena mahi a koutou. Ka whakaaturia atu e au i naianei te whakaaro a te Kawana, te mangai o to koutou whaea, o to tatou Kuini aroha. Tana hiahia kai rongo ia i te nuinga atu o a koutou korero, engari, i te mea kua takoto atu ta koutou whakaritenga ki nga Pakeha no reira kaore i taea tena. Tetahi, i tenei ata, i te poto o te taima hei korerotanga moku ki a koutou, e tino pai ana ta koutou tukunga ma Hone Heke e korero mai ki ahau o koutou hiahia i oti i a koutou te whiriwhiri I waenganui i a koutou i te ahiahi i nanahi nei, ahakoa kaore i tino whakamaramatia mai ki ahau, otiia i tahuri ano ahau, i te wa tuatahi tonu i taea ai, ki te tono atu ki ata whakamaramatia mai e koutou nga mea e pa ana ki nga take e mohio nei ahau e whakaarohia nuitia ana e koutou. E koa ana ahau mo taku penatanga, notemea katahi ahau ka kaha ki page 50te whakahaere pai i aua take a taihoa ake nei. Pai atu ma koutou e whakatakoto mai ki ahau nga take nunui e pa ana ki a koutou, ina tu atu ahau ki te whakamarama atu ki a koutou i te whakaaro a te Kawanatanga mo nga take kaore nei ano i korerotia nuitia. Ki te pa he mate ki te tinana o te tangata ka haere ki te takuta. Ka patai te takuta ki a ia kei whea te mamae, a na te aha i pa mai ai. Kia mohio ra ano ia ki ena i te tuatahi, katahi ano ka taea e ia te whakarite i te rongoa whakaora. Koia ahau i patai atu ai, he aha o koutou mate. I te mea ko ahau te Tumuaki o te Kawanatanga me te Minita mo te iwi Maori, korerotia mai ki ahau kei whea o koutou wahi mamae, kia taea ai e au te whakaora.

Te Raruraru i mutu tata ake nei.

Kua whakawhetai mai koutou ki te Kawanatanga ki ahau hoki mo ta matou tohutohunga atu ki te Kawana kia whakahaerea e ia te aroha o te Karauna ki runga ki nga tangata i takahi i te ture a i whiua nei ki te whareherehere mo to ratou hara. Maku koutou e arahi whakamuri ki te wa o taua raruraru. Katahi te wa i kaha rawa ai te pouri me te raruraru o toku ngakau mai o taku tuunga hei Minita mo te iwi Maori. Nui rawa atu nga taumahatanga i utaina ki runga ki te Kawanatanga me au hoki i runga i tera mahi. Whano tonu ka riro ma nga mahi kuare a etahi tangata pohehe tokoouou nei e whakaheke te toto e mate ai he tangata a e pa ai etahi mate kino whakaharahara ki runga ki te iwi Maori tena e kore rawa e taea te whakaora. Ko o koutou tupuna i whakapono tika ki to ratou whaea ki te Kuini. Te tohu o tena, tukua ana e ratou o ratou tinana o ratou whenua me a ratou mea katoa ki roto ki tona ringa. I pena ai ratou hei whakaora i a ratou, a whakanohoia ana ratou kia rite tonu to ratou tu ki te tu o te iwi Pakeha. Tika tonu tena mahi a o koutou matua no te mea ko te mana kaha o te ture he kai-whakaora mo koutou. Ko te Paremete hei paahi i nga ture, ko te Kuini hei whakamana. Ko te ture hei tiaki i te tinana me nga rawa o te tangata e tukuna ana ki roto ki te ringa o te Paremete mana e whakahaere, ko to koutou ora tena. Mehemea kaore te mana kaha o te ture, ka riro ma te tokonuinga o te tangata e takahi te hunga tokoiti, no te mea ko te kaha o te hunga tokonui kaore e taea, kaati ko koutou te hunga tokoiti, koia ahau e ki pono atu nei ki a koutou, tahuri mai ki te ture hei awhina i a koutou; tautokona e koutou te ture, a i muri nei kaua rawa e tukua kia takahia te ture e te hunga pohehe, e te hunga tokoiti, kei pa he mate nui whakaharahara ki te iwi Maori i te mea he iwi paku to koutou. He morehu kau koutou e ora nei o tetahi iwi nui iwi kaha i nga wa o mua, he iwi rangatira, he iwi atawhai—tetahi o nga tino iwi ingoa pai atu o te ao e awhinatia ana o te haki o Ingarangi; a ko te hiahia nui o te Kawanatanga me nga tangata katoa o te koroni kia hapainga te mana kaha o te ture hei whakaora i a koutou. Engari ki te takahi koutou i te ture, me pehea e tiakina ai o koutou tinana me a koutou taonga e te ture? E wha tekau mano anake nga Maori e ora nei i naianei i tenei koroni, a e whitu rawa rau mano nga Pakeha. Kaati mo te taha ki nga. Pakeha o Niu Tireni, kei te ki pono atu ahau ki a koutou, ko to ratou hiahia he awhina he tautoko he whakaora i a koutou. Engari ka whakangoikoretia e koutou tena hiahia mehemea ka, tahuri koutou ki te whakawehiwehi tangata, ki te muru taonga, ki te patu tangata ranei. Ko nga huarahi tena e ara ai he raruraru e whakamaua ai koutou, e kore haere ai te aroha e mau nei i naianei i waenganui i nga iwi e rua. I ki ra ahau i mua tata ake nei no taku mohiotanga e tata ana te puta he raruraru kino, pa ana te pouri nui ki au i taku mohiotanga me tuku mai e au he ope hoia ki konei hei hapai i te mana o te ture me te rangimarie o te iwi. Kei te mohio ano ahau ko nga rangatira Maori, me nga tangata e aroha ana ki te iwi Maori, e noho ana i tenei takiwa i te putanga o taua raruraru, i rite tonu ki a au te kaha o te pouri me te mamae, a ki taku nei mahara e tika ana kia nui atu te whakamoemiti o tenei koroni ki aua rangatira i tere tonu te rere atu ki te wahi i puta ai taua raruraru ki te whakamarie i taua kino kei tae ki te mutunga mai o te kino. Me kaha rawa te whakapai o nga iwi e rua ki a Hone Heke, kia Hemi Kerenene (Kai-whakawa) me Te Kitohi, Minita, hui atu ki era atu rangatira me era atu Pakeha nana i peehi taua raruraru i mutu pai ai i runga i nga kupu ngawari, i nga kupu marama. No reira ahau ka tu atu mo te taha Kawanatanga ka tino whakawhetai atu ki a ratou, i a au kua tae mai nei ki tenei takiwa, mo ta ratou mahi pai ki runga ki nga iwi e rua i taua wa. Tera ano etahi rangatira Maori i etahi atu wahi o te Koroni, i tuku mai i te kupu pono ki nga tangata whakararuraru kia kaua e takahia to ture. Ko nga mana katoa i taea ai e ratou i whakapaua katoatia hei peehi i taua raruraru kei tae ki te kino rawa. Kaati ka arahina whakamuri e au o koutou mahara kia hoki atu ki te wa i tukuna atu ai e au tetahi kupu ki te hui i Waima. I penei taua kupu aku kaore e tika kia takahia te ture—ko nga tangata kua takahi i te ture me tuohu mai ki raro i te ture, a ki te pera ratou ma te Kawanatanga e whakaaro te wahi e mutu ai te whiu mo ratou. Kaati tuohu mai ana ratou ki te ture, a tenei e ata noho nei i roto i te whareherehere, a i te mea kei te hiahia nui o ratou hoa i tenei takiwa, kia whakaputaina aua tangata i te whareherehere, a i te mea kua kiia tuturutia mai ki te Kawanatanga e kore rawa e ara he raruraru pera a muri ake nei, a i te mea kua whakaritea te ture, mea ana te Kawanatanga he wa tika tenei, te taunga o tenei hui nui, e puta ai i te Kawana, te tohu aroha o te Kuini. I mea te Kawanatanga kia mohiotia kaore kau ona whakaaro whakamau, a kia tukua hoki o koutou hoa kia hokimai ano ki a koutou hei tohu whakamaharatanga mo tenei ra nui. Na hei ritenga e mohio ai koutou e kore te ture e kowhiti tangata me whakaatu atu e au i whiua ano e matou nga Pakeha i takahi i te ture i runga i ta ratou hokohoko pu ki nga Maori. Taumaha rawa atu nga whaina mo etahi o ratou, a kotahi te mea i whiua ki te wharehere hei hoa mo nga Maori ipage 51 takahi i te ture. Ki te takahia te ture o te tangata ahakoa Pakeha. Maori ranei, ka utu ano tena tangata i te utu o tana mahi. Ka tautokona tonutia te ture, ahakoa pewhea rawa te nui o te utu, notemea ma te hapai i ta ture ka ora te tangata ka ora te taonga. No te aranga o te raruraru, no te pouritanga o nga ngakau o nga tangata Maori o tenei takiwa, tahuri ana etahi Pakeha hokohoko taonga. ki te koko pu ki te hoko paura ki aua Maori. ahakoa e mohio ana ratou ki taua raruraru. Kaati ki taku ake mahara koia ke ena nga tangata e tika ana kia whiua kinotia atu ratou i nga Maori. Maku e whakamarama atu te mate i pa ki nga iwi Maori i era atu wahi o te koroni i runga i tera mahi. Kaore ano i maha noa nga tau o te whakatakotoranga e te Kawanatanga i tetahi Pire ki te aroaro o te Paremete hei whakakore atu i te tikanga arai, kia ahei ai te Maori ki te hoko noa iho i te pu i te paura. Kaore i paahitia e te Paremete taua Pire i taua taima, engari i te mea kaore he raruraru, e tata tonu ana te paahi hei Ture, me i kaua te putanga ake o te raruraru i tera tau kua kore atu taua tikanga arai; engari kua katia tena mahara i naianei i runga i te mahi hokohoko pu kua korerotia ake nei. me tena mate kua pa ki runga ki nga iwi Maori katoa o te Koroni nei, mate ana te hunga harakore i nga mahi a te hunga apo, a te hunga kuare, a te hunga pohehe. Kaati ra tena. Kua kore atu i naianei te kapua pouri i hipoki nei i a koutou, ko taku hiahia nui me kaua rawa e hoki mai taua kapua a muri ake nei, engari me noho tahi koutou i roto i te rangimarie, i te aroha, me te awhina tetahi i tetahi i roto i nga tau e takoto ake nei. I tae mai etahi Pakeha ki a au i nanahi he tono mai kia arohatia aua tangata nana i takahi te ture nana i whakawhiwhi nga Maori ki te pu. mea mai ana ratou ki ahau i te mea kua whakaputaina mai nga Maori i te herehere me pera ano te koha aroha ki nga Pakeha. Ki atu ana taku kupu whakautu i ta ratou tono, me pitihana ki te Kawanatanga. Tukua atu ta ratou pitihana kia tae ki te aroaro o te Tiati, whakaaturia mai te aronga o nga take katoa. kia mohiotia ai e matou te rahi te iti ranei o to ratou hara i ta ratou whakawhiwhinga i nga Maori ki nga rakau patu tangata, waiho kia huri ana i runga i tena whiriwhiringa he whakataunga ma te Kawanatanga. Ko nga Pakeha e awhina ana, e tautoko ana, e tiaki ana, e tohutohu tika ana i te iwi Maori, ko nga Pakeha tena e whakapaia ana, e arohatia ana e au, a ka awhinatia e au tena tu tangata; engari ko te Pakeha whakakiki i nga mahara o nga Maori hei painga mona ano, me te whakawhiwhi i a ratou ki nga mea e taea ai e ratou te takahi i te ture e kore rawa ahau aku hoa Minitia ranei e tohutohu mo tena tu ahua tangata. Engari tera ano pea e kitea etahi tu ahua ano o taua mahi, heoi ma matou e ata whiriwhiri te ritenga o ena ina tae mai nga pitihana ki o matou nei aroaro. Kaati i naianei e hiahia ana ahau kia mohio koutou kua maro tonu ta matou whakaaro kia tuohu tonu nga Pakeha ki raro i te ture pera ano me nga iwi Maori. Kaati tena. Nui atu te koa o taku ngakau i nanahi i taku rongonga atu i nga kupu a nga rangatira kua huihui nei ki konei e mea ana ka mau tonu ratou me o ratou iwi ki te hapai i te mana o te ture; me to ratou aroha ki to ratou whaea atawhai, ki te Kuini; a ka whakapaua to ratou kaha ki te tautoko i te ture me te rongomau, kia tau ai te rangimarie i waenganui i nga iwi e rua. Ko ena kupu Pai ataahua, kei te mau tonu i roto i aku mahara. Na taua kupu pumau i whakapuakina i te ra e whiti ana e o koutou rangitira tae noa ki nga iwi i hui mai ki konei i te ra i nanahi nei i kaha rawa ai te whakangawari a te Karauna, i whakatuwheratia ai nga whatitoka o te whare i hereheretia ai o koutou whanaunga a i whakahokia mai ai ano ratou ki a koutou. Kia mau tonu koutou ki te kupu i whakapuakina nei e koutou i te ra i nanahi i te aroaro o te Kawana o Rore Ranapare te kanohi o to koutou whaea o te Kuini i tenei koroni. (Ka tangi te umere.)

Nga Whenua Toenga.

Ka tae he korero maku i naianei ki nga take i whakaaria i te rangi nei. Te take tuatahi, ko nga whenua toenga i hokona e nga Maori a kaore nei i ata whakahuatia te maha o nga eka o roto, me nga rohe o aua whenua, a no te whakataunga o nga rohe i muri iho kitea ana he nuku ke atu nga eka o aua wahi i nga eki i maharatia e nga Maori nana i hoko aua whenua. Ka nui ano te marama o te korero a te rangatira nana i korero te aronga o tetahi mahi pena i puta i Waima i nga wa o mua. I tika katoa ano tana whakamarama i te ahua o nga mahi i puta i te korerotanga atu a to koutou mema a Hone Heke nei ki a ia, kua whakaaetia e au kia whakahaerengia e te Kawanatanga tena take a tena e tu he uiuinga mo aua mea. Kaati ka whakaaturia atu e au i naianei ki a koutou tetahi wahi o te uiuinga i mahia o te Kawanatanga. Tuatahi, kitea ana e matou ko tetahi wahi rahi o aua whenua i kiia nei he whenua toenga kua oti te hoko e te Kawanatanga, a kua noho he tangata i runga. I kite ano hoki matou ka nui rawa nga uauatanga kei te whakakapi i te huarahi i te mea ko nga tangata e mohio aua ki te whakamarama mai i te tikanga o nga rohe o mua kua riro i te huarahi o o ratou tupuna. A i te maha rawa o ena tau kua taha ake nei ka kite ano pea koutou he mahi uaua rawa te whakapuare ano i tena take nui whakaharahara. Engari na koutou i whakamama ake tena raruraru i te putanga o ta koutou kupu e ki nei kaore koutou e mea ana kia tu he uiuinga mo nga whenua pera kua oti te hokohoko atu e te Kawanatanga. Mo te taha ki nga whenua e toe mai i roto i te ringaringa o te Karauna kaore nei ano i hokohokona ki te tangata, ki taku nei mahara kaore he tino uauatanga o ena, e kore ai e taea kia tu ano he uiuinga mo ena. Ina ke te whakaaro e tupu ake ana i roto i taku ngakau i tenei wa e kore pea te Kawanatanga e whakaae ko ia i he a kei te tika ta nga Maori. He ahakoa ano ra, ko te tika ano te tika, ko te mea ano e rite ana te mea e rite ana. I ahau i whakahua ake nei i tena kupu, "te mea e rite ana" e mahara ana ahau ki tetahi mea e pouri ana i roto i toku ngakau, ara, he nui nga Maori kore rawa nei he eka whenua, e hara i te mea i konei anake, engari i era atu wahi ano o te koroni. Ki taku mohio he mahi tika ma te Karauna mehemea page 52ka hoatu e ia aua whenua toenga ki nga iwi me nga hapu o nga Maori e ki ana nana aua wahi i tuku i te tuatahi, ara, ki nga Maori whenua kore mehemea ka taea ratou te mohiotia. (Ka tangi te umere.) No reira ka tukua atu e au a koutou kupu ki aku hoa Minita, ma matou taua mea e ata whiriwhiri, a maku e whakaatu atu ki koutou te whakaaro a te Kawanatanga, ara, ki to koutou mema a tenei tuunga pea o te Paremete e haere mai nei. (Ka tangi te umere.)

Taake Kuri.

Kua tae mai tenei wahi o taku korero ki tetahi take e kaha ana te tautohengia, tona tikanga he take iti noa iho, engari he kaha rawa atu nga paweraweratanga o te ngakau mo taua mea, ara, te taake kuri. Ko te Maori he tangata aroha ki tana kuri pera ano me era atu iwi toi whenua. A i runga i tena aronga me ki atu ahau ki a koutou kaore i te rereke atu to koutou ahua i to te nuinga o nga Pakeha, notemea kei toku takiwa ake o Ingarangi e ki ana to reira whakatauki "Ki te patu te patu te tangata i taku kuri, ko au tonu tena e patua ana." Ka nui ano te tika o ta koutou korero mo nga takiwa kaore e ngaua ana nga hipi e nga kuri, i te mea hoki kaore kau he hipi o aua whenua hei ngaunga, no reira kaore he ritenga i whakauria rawatia ai te ture ki aua takiwa o te koroni nei. Ka korero whaki tonu atu ahau ki a koutou, ki taku nei mahara kaore i tika te whakahaere a nga ropu takiwa, ara, a o ratou tangata, i roto i nga kaute e rua nei, hei painga mo nga iwi e rua, ara, ta ratou whakahaerenga i te aronga o nga ture. (Ka tangi te umere.) Me i ara he raruraru kino—kei te mohio tonu ahau he kupu nui tenei naku—kua utaina atu e au tetahi wahi o tena he ki runga ki nga mema o aua ropu takiwa. E ahei ana ano kia whakahaerengia paitia te ture, kaua hei akiakina kinotia, a kei te ki atu ano ahau e tika ana kia rite tonu te maharahara atu ki te iwi Maori me te iwi Pakeha. Ina hoki, titiro ki te Kaute o Mangonui. Ko taua ture nei ano kei reira, engari i ata whakaritea he tikanga i Waenganui o te Kaute Kaunihera me nga Maori. I ki nga Maori ma ratou e tupato, ko nga kuri kikino koretikanga ka patupatua e ratou, ko nga kuri whai-tikanga anake ka whakaorangia, ki te pa he mate ki etahi tangata i runga i aua kuri, ma ratou e whakaea tena mate, i ki ratou ma ratou ena taumahatanga katoa e whakarite ki te kore e whakararua mo te taake kuri. Na te Tiamana tonu o taua Kaute Kaunihera ahau i korero nui atu te pai o taua whakaritenga ki nga taha katoa, a kore rawa ahau i rongo kupu mo taua taake kuri i a au e haere ana i taua whenua, a ko nga iwi e rua nei ano kei reira tahi e noho ana. Ko nga moni e pau ana i te whakahaerenga o ena taake he moni iti noa iho. Ki te ata kohikohia nga moni katoa o te taake kuri i tenei kaute hui atu ki te kaute i waho tata ki roto ki te pukairanga kotahi mo te kotahi rau tau e haere mai nei, e kore e tae ki te nui o nga moni i pau i te putanga o te raruraru i tera tau, haunga atu hoki ia te mamaetanga o te ngakau. (Ka tangi te umere.) Kaati ra, kua ki ake ahau, te mahi tika ma te Kawanatanga he tautoko i te ture, ka timatatia tetahi ture te whakahaere ka kawea tonutia kia tae marire ki tona tutukitanga. Engari tenei ke te mea hei rapunga, kaore ranei e taea te hanga etahi whakaritenga e tupu ake ai he painga i waenganui i nga iwi e rua, me te mau tonu ano hoki te mana o te ture. Taku hiahia ma enei kupu aku pea ka tahuri ai nga ropu takiwa ki te ata whiriwhiri i te aronga i runga i enei huarahi mahara, notemea e tino mohio ana ahau ki te penatia kua pai kua kore he take e tangohia ai e te Paremete tenei mea mana e whiriwhiri. Engari ki te kore e mahia e ratou katahi ka tangohia e te Kawanatanga mana taua take e tuku atu ki te Paremete kia hoatu ai he mana e taea ai e matou te whakatarewa i te paanga iho o te ture ki runga ki tetahi takiwa e ka ara etahi aronga motuhake e tika ai kia peratia, me te tupato ano kia whakatutukitia te mana o te ture. Kei te ki nui tonu atu ahau ki a koutou, mehemea he tangata ahau e noho ana i tenei takiwa, pai rawa ki au kia whakaturia he Komiti Maori i ia kainga, hei peehi i te raruraru kuri nei, he pai ke tera i te tuku atu ma te ture e whakakore atu. Ko ratou koki e mohio ana ki nga kuri kino, a ki te tukua atu ma ratou ano e patupatu katahi ka ngawari te whakakorenga atu o tena raruraru, ta te mea ki te kai te kuri i te hipi a te Pakeha ka kai ano hoki tena kuri i te hipi a te Maori.

Te take i tika ai kia Whakaotia te Raruraru o nga Whenua Maori.

Mo te taha ki nga whenua papatupu; kua tono mai koutou kia waiho taihoa e whakawakia kia oti ra ano he ture pai te hanga, kia iti iho ai nga moni e pau. He tono marama tena. Kei te pena ano hoki taku me ta koutou: Ko a tatou Ture Whenua Maori e mana nei i naianei kaore ano i tutuki noa ki te mutunga mai o te pai; he nui rawa te moni e pau ana i te whakawakanga. Ki taku e tika ana kia whakatikatikaia nga ture, no reira kaore aku whakahe mo ta koutou tono e mea nei kia whakatarewatia mo tenei wa. Hei tohu e mohio ai koutou kei te whakahokia iho te maha o nga. Tiati o te Kooti Whenua Maori, a hei painga ano mo nga Maori, mehemea ka oti tata aua mahi, kia whakakorea rawatia atu te Kooti Whenua Maori (ka tangi te umere). Ko etahi o nga wehewehenga whenua me nga whakatautaunga paanga e tino pohehe noa iho ana. Ina hoki, kua kite ahau i tetahi wahanga whenua i mahi e te Kooti, e toru ano tiini te whanui, a e toru rawa maero te roa. Ki taku mahara te mea pai ma tetahi mana whakawa e whakatau mehemea ko wai ma nga tangata nona tetahi poraka whenua, a mo te taha ki etahi atu poraka i etahi atu takiwa pea, engari no aua hapu ano, mehemea he whakaaro mohio to te tangata ka ki ia, ka oti te whkatau nga tangata nona te whenua me tuku atu he mapi ki page 53nga iwi me nga tangata o te whenua, me te ki atu, "No koutou tenei whenua; ma koutou ano e whiriwhiri nga rohe wahanga, kia oti i a koutou tena katahi ka whatuturutia atu e matou mo koutou tenei whenua." Ki te pena he tikanga ka ata wehea ano etahi eka e rahi ana hei orange hei nohoanga mo te tangata ratou ko tona whanau. I raro i nga tikanga e mana ana i naianei nui atu te raruraru o etahi whenua. He maha nga moni kua pau i a matou i te whakawakanga i nga take paanga me te wehewehenga i nga whenua; engari, ahakoa tena, kaore ano i nohonohoia aua whenua e te tangata, ahakoa ena taumahatanga kua utaina atu nei ki runga. Kia kaha to koutou whakarongo mai ki tenei kupu, nui rawa atu te akiaki mai a te iwi kia whakaotia tenei raruraru mo nga Whenua Maori, notemea ko te take tenei kei te arai i te whakapuaretanga o te whenua, me tte kati atu i nga mahi hanga rori me era atu aronga huarahi. No reira me hohoro tonu te mahi i tetahi tikanga, kaati, ki te kitea e koutou i roto i tenei hui tetahi tikanga e taea ai tenei raruraru, ka ata whiriwhiria ano e au ena mahara a koutou. Kua tae atu na ki a koutou te Pire a te Kawanatanga o tera tau. Ata whakaaroarohia ata whiriwhiria e koutou ona kupu, notemea hei painga mo koutou aua mea i mahia ai. Kei te ki nui tonu atu ahau ki a koutou, heoi ta matou tino mahara nui he paahi i nga ahua ture e puta ai he painga ki a koutou ki nga tangata nona nga whenua, me te whakapuare ano I aua whenua kia nohonohoia e te tangata. Ki taku ake mahara e kore e taea e matou te paahi tetahi ture e rite ana ki nga hiahia katoa o nga iwi katoa me nga hapu katoa o ia wahi o te koroni. Engari ko to matou hiahia he hoatu i nga aronga tikanga e taea ai e ratou te whakahaere. Ki te whakapuaretia nga whenua hei nohonohoanga ma te tangata heoi kua oti te mahi e tika ana ma matou. He whakakuare i te ingoa o te Paremete, ara, o taou katoa tenei aronga na, ara, ko etahi Maori o tenei koroni e whiwhi ana i nga paanga whenua nui noa atu kei te haere pohehe noa iho i te mata o te whenua, e mate ana i te kore moni me te rawakore noa iho. Ki taku mahara, ahakoa peweha te ahua o te Ture ka paahitia e matou e tika ana ano kia whakaturia he ropu Komihana o nga iwi e rua mo ia takiwa o te Motu. Ko aua tangata e whakatungia ana hei Komihana me whiwhi i te mana motuhake ki te whakatikatika i nga wehewehenga whenua e takoto nei i naianei. Me tau ki a ratou te mana ki te ki ko wai e haere ki runga ki nga whenua o roto o ia takiwa. Tetahi ma ratou e whakatau nga tangata nona nga whenua me te whai mana ki te ki me mutu atu te whakapau moni i te whakahaerenga o nga take ki te aroaro o te ture. Pai atu te whakatautau i nga tangata ma ratou nga moni reti, i te tuku kia moumoua nga whenua hei utu i nga mahi a nga roia. Koia ahau ka ki kaha atu nei ki a koutou tahuri mai ki te tautoko i te Kawanatanga ki te whakaoti i tenei take raruraru mo nga Whenua Maori. Ka nui ano te nui o te taupatupatu o nga whakaaro o te whakatupuranga kaumatua me te whakatupuranga taitamariki o te iwi Maori. Ko ahau e whakaae ana kit ta nga rangatira kaumatua o te iwi Maori, tika tonu ta ratou hiahia kia mau ki nga whenua, kia retia nga whenua hei orange mo ratou me a ratou tamariki, kaore au i te whakapai ki ta te whakatupuranga taitamariki e mea nei kia hohoro nga whenua te whakawakia kia taea ai e ratou te hoko atu ki te moni hei ahuareka ma ratou hei moumou noa iho. Mehemea ki te tukua ki nga hiahia o nga taitamariki e kore e roa ka ngaro katoa atu nga whenua Maori; a ko ahau e mea ana ehara i a ratou anake tena whenua e tika ai kia moumoua noatia iho e ratou, engari me tiaki nga toenga whenua hei tika mo nga iwi whakatupuranga i muri i a ratou pena hoki me o ratou tupuna i tuku iho aua whenua ki a ratou. (Ka tangi te umere.) Koia ahau i mea ai ko te mea tika me rahui tuturu rawa, mo ake tonu atu, nga wahi whenua e ahei ana e nui ana hei oranga, ehara i te mea mo tenei whakatupuranga anake o te Maori, engari mo te nui noa atu o te tangata e noho tumanako atu nei toku ngakau tena e tupu ake a nga whakatupuranga e haere mai nei. Ki te ngaro nga whenua me pewhea hoki e ora ai ena tangata me a ratou tamariki. Kaati ka waihotia e au i naianei tena take nui i kona takoto mai ai i ranga i te tumanako o te ngakau kia tahuri mai koutou hei hoa mo te Kawanatanga ki te rapu atu i tetahi whakaotinga tika mo tenei raruraru mo nga whenua Maori hei painga mo nga iwi e rua.

He tika ranei kia utaina he reiti ki runga ki nga whenua papatupu?

Mo te reititanga o nga Whenua Maori: Tuatahi, ko nga whenua Papaputa ka tika ranei kia utaina he reiti ki runga? Ki taku ake nei mahara e tika ana nga whenua Maori katoa kaore nei i tawhiti atu i nga rori i te mataratanga kua oti te whakarite engari e ahei ana ano te Kawanatanga ki te kape atu i nga mea e tika ana kia kapea. Maku e whakamarama i te take e whakanekehia ake ai nga reiti. E pera ana ano te tikanga mo nga whenua Pakeha, ka neke ake ana te wariu o te whenua, ka neke tahi ano nga reiti, ka hoki iho ana te wariu, ka hoki iho nga reiti. Engari ki taku mohio he takitahi rawa pea nga whakahokinga iho. Kaati maku e tohutohu atu tetahi huarahi e kore atu ai tena raruraru, me taku hiahia me e kore to koutou mema e pai ki te tautoko i tenei mahara. E mea ana matou kia kaua e reitingia nga whakapainga, engari me tau anake te taake ki runga ki te wariu o te whenua i runga anake i tona ahua o mua iho i te mea kaore ano i whakapainga pena ano me nga tikanga e whakahaerengia nei mo runga mo te mahi taake whenua. Ki te tangohia ko te wariu anake o te whenua i te mea kaore ano i whakapaingia mo nga tikanga reiti anake, e kore e puta nga whakanukuhanga e whakahengia nei e koutou, no te mea kaore e tika kia whakataumahatia koutou mo to koutou kaha ki te whakapai i o koutou whenua. Koia ahau i tumanako tonu ai kia tautoko koutou i ta matou kupu atu ki te Paremete, kia whakatautaua nga reiti i runga anake i te wariu tuatahi o te whenua i te mea kaore ano i whakapaingia. (Ka tangi te umere.)

Te Kohikohinga i nga Reiti.

Mo te taha ki nga reiti e ahei ana kia kohikohia i naianei, he tokomaha o koutou kaore rawa e atu ana i aua reiti. Kua korerotia mai ki ahau e ono tekau rawa nga keehi i tukua atu e te kaute kotahi ki te Hupirimi Kooti kia rehitangia e te Kai-Rehita hei taumahatanga ki runga ki nga whenua no reira nei aua reiti kaore nei i utua. Kaati i nga keehi pena kei nga ropu takiwa te tikanga. Ko ratou hoki kei te tiaki me te whakaora i nga rori e haerengia ana e koutou tahi ko nga Pakeha, a i te mea kei te mahia e koutou o koutou whenua ka tika ano kia utu reiti koutou pera ano me nga Pakeha. Otiia ka whakaatu ahau i naianei kaore i te tika te whakahaere a nga ropu takiwa mo runga mo tenei take. Ka whakaatu ahau ki a koutou ki te mohio aua ropu takiwa tena ratou e whiwhi i tetahi moni nui atu i nga moni reiti a nga Maori, i nga taake kuri ranei, mutu ana ta ratou kohikohi. Mo nga moni raihana keri kapia tena kupu aku. Ko te Ture Kapia i paahitia hei painga mo nga Pakeha me nga Maori tahi. tae noa ki nga Pakeha keri kapia. Kaore rawa nga ropu takiwa i tika kia tukua ena moni kia ngaro noa iho, i te mea hoki e tono tonu ana ratou ki te Kawanatanga kia hapaingia te mana o te ture reiti me te ture taake kuri. Kei a koutou kei nga Maori etahi whenua kapia nui noa atu, a he tokomaha ano koutou kei to mahia kapia. Kua oti e te Paremete te ki, "Ka awhinatia e matou te iwi Maori, ka tukua e matou kia mahi ana i te kapia i runga i nga whenua rahui, a ka tiakina ratou e matou kei mate i te nui rawa o nga Pakeha tauiwi he haere mai ana ki konei a kaore nei e tautoko ana i te ture." I paahitia taua ture hei tiaki i te ora o nga Maori, engari kaore e whakamana ana e nge tangata tauiwi me nga ropu takiwa. Mehemea e tukua ana koutou kia mahi ana i te kapia i runga i ena tikanga ka taea e koutou te utu i nga reiti me nga taake kuri. Me whakatutuki e nga ropu takiwa nga mahi e tika ana ma ratou, a ki te tono mai ratou ki te Kawana. tanga ka mahi ano matou i nga mea e tika ana ma matou, engari kia pai ano ta ratou whakahaere riterite tonu mo ia tangata kotahi o roto o aua kaute. Otiia ko te Kaute Kaunihera o Mangonui i tika te whakahaere me te whakatutuki i nga hiahia o te Paremete, a i runga i tana mahi nuku atu i te £1,000 nga moni i riro atu i a ratou i runga i aua huarahi. Ki te haere mai ano aua ropu takiwa ki te Kawanatanga tono mai ai kia hoatu he moni hei hanga rori, ka ki tonu atu ahau ki a ratou me matua haere ki te kohikohi i a ratou moni ake; kei te akiaki hoki ratou i a koutou kia utua nga reiti me nga taake kuri tae noa ki te mutunga mai o te akiaki e whakaaetia ana e te ture, a ka waiho noa iho i etahi atu tangata kia haere noa iho ana. Kaore rawa i te tika tena mahi ki taku whakaaro. Ki te tika, ki te pai, ki te marama, te whakahaere a nga ropu takiwa i nga ture nei, ki taku mohio ka whakaritea ano e nga Maori aua ture. Ki te pai ki te tika ki te u te whakahaere mo nga Maori, ki taku mahara e kore rawa e whai raruraru.

Kupu Whakamutunga.

Heoi pea nga take hei korerotanga atu maku. Taku hiahia takoto atu i tenei wa me whakahaere tahi tonu tatou i te ora mo nga iwi e rua. Me te tumanako hoki o toku ngakau kei te pai kei te marama pea ki a koutou aku korero me aku whakautu atu mo a koutou patai, a kia tupu ake ai i roto i tenei hui a tatou he painga ki nga iwi e rua i nga wahi katoa o te koroni tae noa ki nga tangata e noho ana i te taha ki raro o Akarana. Ka maha nga marama e hiahia ana ahau kia kite i a koutou penei i a tatou kua kitekite nei i tenei ra. Ka korero ano to koutou mema ki a koutou, ahakoa kei te rereke a maua nei mahara mo runga mo etahi aronga whakaaro a te Kawanatanga, engari mo te taha ki te iwi Maori ko te hiahia tuturu tenei a te Kawanatanga he mahi anake i te pai raua ko te tika, a kei te whakapono ano hoki ia kei te pono tonu te rapurapu atu a te Kawanatanga i te huarahi i taea ai to ora mo koutou. I au e haereere ana i roto i nga takiwa o te motu nei taku mahi tena he uiui ki nga Pakeha, korerotia mai ana ki ahau kei te pouri tonu etahi o nga iwi o tenei takiwa, a tena e tupu ake ano he raruraru. No te korerotanga penatanga mai ki ahau ka mamae ano hoki ahau, tuturu ana taku mahara kia whakakorea atu ena aronga e ka taea e au. Kaati kua mohio nei ahau he pai te [unclear: mutunga] iho o to maua nei kitekitenga ko te Kawana i a koutou. Ka ao ake ana te ra i te ata tau ana te pakoha i roto i nga awaawa, a i nga marama o te hotoke papa ana te hukarere i runga i nga maunga, engari ka whiti te ra ka mahea atu te kohu, a ma te ra raumati i rewa ai te hukarere. Kaati ko te mea mana e mahea atu ai nga kapua pouri e tau iho ana ki runga i a koutou ko nga tangata e noho ana i nga nohoanga whai mana kia whakaponohia e koutou, a ko koutou hoki kia mohio ma te whakahaere tahi anake a nga iwi e rua ka taea ai tena aronga. Kaati ka tumanako tonu atu toku ngakau me e kore e hue ake he maramatanga i runga i te korerorerotanga tahitanga me te whakaputenga o nga mahara i tenei hui a tatou e kore atu ai nga whakaaro awangawanga me nga mahara hopohopo e takoto nei i roto i o tatou whakaaro. Te hiahia nui i roto i au kia mau tonu tenei maramatanga o te ngakau haere noa koutou ki te wahi i o koutou tupuna, a me te mau tonu a ake tonu atu. Me penei he kupu ma koutou "Kia mau kia mau ki nga tikanga i whakatakotoria e o tatou tupuna i te wa o te hainatanga o te Tiriti o Waitangi i hainatia nei ki tenei whenua ingoa rongo nui." Ki te pena te tikanga ka kore atu nga kapua pouri. Kei te nui noa atu te whenua mo tatou katoa. Me noho tahi tatou ano he iwi kotahi i runga i te aroha me to atawhai me te whiwhi tahi i nga painga i homai ai e te Atua e to tatou Kaihanga. Kia ora koutou, kia tupu, kia tini, kia rite to koutou kaha to koutou mana ki te wa i hainatia. ai te Tiriti o Waitangi. Kia mau tonu te aroha i takoto i te wa e kaha ana koutou e ngoikore ana page break

[gap — reason: illegible]
The Meeting between His Excellency the Governor (the Earl of Ranfurly), the Premier (the Right Hon. R. J. Seddon), and Mahuta with other Chiefs of the Walkato Tribe, at Government House, Auckland, 18th March, 1899.
First Row (On Grass).—Te Wheua, To Pakuru, Te Aka te Wharakura, Horl Herowini.
Second Row.—Mita Karaka, Henare Kalhau (M.H.R.), Rt. Hon. R. J. Seddon (Premier and Native Minister), Mahuta Tawhiao, His Excellency the Governor, Te Tuata, Tihirahi, Te Wherowhero (Brother of Mahuta), Ngatete Karaka te Aho, Te Heuhou (standing).
Third Row.—Te Aral, Hohua Ruihana, Te Puhl Totoko, Tohl Kurl o Waikato, Puhirawaho, Tonopo, Te Tahuma Herangi (Brother in law of Mahuta), Hori Kukutal, Colonol Penton (Commader, N.Z. Forces), Captain Wellealey (A.D.C.), Captain Alexander (Private Secretary to His Excellency the Governor), Hon. C. Hill Trevor (A.D.C.), Hon. J. Carroll (Minister Representing Native Racel, Mr. W. Crow (Private Secretary to the Premier), Te Rawhare Kitua, Wirimu Karaka te Aho.
Fourth Row.—Taipu and Tumate (Two Sons of Mahuta), Te Hope. Mr. W. A. Graham, Mateamo Muru painga, Nania, John St. [unclear: clair.]
Te tutakitanga o te Kawana (Rore Ranapare) raua ko te Pirimia (te Raiti Honore Te Hetana), ki a Mahuta ratou ko otahi o nga Rangatira o te iwi o Waikato, ki te Whare o te kawana, Akarana 18 o Maehe, 1899.

page break page 55te Pakeha, kia whakahoutia, a ko ta koutou mahi atawhai ki nga Pakeha i aua wa ma ratou e whakautu atu ki a koutou i naianei. Kia tau nga painga katoa me nga oranga nagkau katoa e homai ana e te Atua aroha nui ki runga ki a koutou.

Hone Heke: Ka taea ranei e koe te tono atu ki nga Roia a te Karauna ma ratou e ki mai ka tika ranei kia utaina he reiti ki runga ki nga whenua papatupu?

Te Pirimia: Ka taea, mehemea kaore i neke atu i te mataratanga atu i nga rori kua oti nei te whakarite.

Hone Heke: Tenei ano tetahi o aku tono mo te taha ki nga rangatira kua hui mai nei ki konei, ara, kia perehitia enei korero kia taea ai te tirotiro e nga Maori katoa o Niu Tireni.

Te Pirimia: Ka tino pai ahau ki tena tono, e whakaae ana ahau kia perehitia a tatou korero i runga i tena tono.

Hone Heke: Kei te whakamoemiti atu ahau ki a korua ko tou hoa mo to korua taenga mai kia kite i a matou me te korero ki a matou i tenei ra, ka tono atu ahau ki a koe, ko nga putake katoa i whakaaria e koe i roto i to whai korero me waiho iho ki a matou. Kia hoki atu koe ka huihui ano matou ki te ata whiriwhiri marire i aua putake. E tino mohio aua ahau kei te nui rawa atu te koa o matou katoa mo te putanga o nga mahi i puta i enei rangi e rua kua taha ake nei. Kaati kei te hari hoki o matou ngakau mo to kupu e ki nei koe, kia hoki atu koe ki Poneke ka ata whiriwhiria e koutou enei putake a ka whakaatu iho ai ki a matou i te otinga o nga mahara o te Kawanatanga.