I tutataki te Pirimia (te Raiti Honore R. J. Hetana), me te Honore Timi Kara, ratou ko nga Maori ki Waitangi, kia korerorero tahi ratou mo etahi take e pa ana ki te iwi Maori. I te uunga atu ki uta, e tu mai ana a Hone Heke, M.H.R., me te iwi Maori tokomaha, ki te whakataki i nga manuhiri; katahi ka arahina te ope e te peene Maori o Kaikohe ki te whare karakia me te kohatu o te Tiriti o Waitangi.

Hone Heke, M.H.R: Kua homai maku e whakatakoto atu ki te aroaro o te Pirimia etahi putake e pa ana ki toku iwi. E mohia ana matou kei te poto te taima e noho ai koe i konei, na reira ka whakapotoa hoki e au aku korero. Tuatahi, he whakawhetai atu ta matou ki a koe mo to whakaaro nui ki a matou i a koe kua tae mai nei kia kite i a matou i tenei ra, ahakoa poto te taima, kia korerorero tahi tatou mo nga putake taro ake nei ka whakatakotoria atu ki to aroaro. Mo te taha ki toku iwi, tenei au ka [unclear: whakawheiai] atu ki a koe me o hoa Minita mo a koutou tohutohu ki te Kawana i whakaae ai ia ki te whakaputa i tona aroha ki nga tangata pohehe o te iwi Maori i whiua nei ki te whareherehere mo a ratou mahi kino Kaati ake tera. I runga i nga korero i whakaotia e matou i to matou huihuinga i te po i mahue ake nei, tau ana me ata tuhituhi nga putake tera e whakatakotoria e matou ki to aroaro mo runga i Pire i tukua [unclear: atu] nei ki te Paremete i tera tau e te Kawanatanga, ara, i runga i te Pire Poari i hanga nei e koe. Taro ake nei ka ata whakatakotoria atu ki te aroaro o te Kawanatanga te taunga iho o ta matou whiriwhiri. Otira, tenei tetahi mate e pa ana ki a matou e hiahia ana matou kia korerotia e koe ona tikanga i roto i to whai korero i tenei ra, ara, ko nga toenga o nga whenua i hokona e nga Maori i mua noa atu ki nga Pakeha noa iho, ara, mo nga toenga o aua whenua i hokona i murua noatanga atu nei e te Kawanantanga. Kei te mohio pea koe me o Minita, he maha nga pitihana kua tukuna atu e tenei iwi mo aua whenua, a ko nga whakatau a te Komiti mo nga Mea Maori i ia tau i ia tau, kaore e rereke ana, kotahi tonu te ahua, ara, penei ai, he mea tika kia whakaturia etahi Komihana hei uiui i taua mate o matou. Ka koa rawa atu matou mehemea ka korero mai koe i o whakaaro mo tenei putake i tenei ra. Tena ko etahi atu take e pa ana ki a matou, ara, ko te taake kuri, me nga raruraru e pa ana ki o matou whenua papatupu, kaore matou e hiahia ana ki te whakaporearea i a koe mo ena putake i tenei ra Ma matou ano ena e whiriwhiri i roto i enei ra, a, ka mutu. ma matou e tuku atu te kupu i oti i a matou ki te Kawanatanga. Koia tenei ta matou, a heoi ta matou he a ta noho atu ki te whakarongo i o kupu mo te putake kua hoatu nei ki a koe.

Te Honore Timi Kara: Ka tu atu ka korero atu ki te iwi o Ngapuhi. He roa e korero ana ka mutu.

Hone Heke: He mahara ake noku ki te poto o to taima i kore ai e roa taku whakamarama atu i nga take; e whakatika ana ahau ki te kupu e mea nei me ata whakamarama atu a matou take. Na, mo o matou whenua papatupu, ara, mo o matou whenua kaore ano i whakawakia i whakataua nga tangata mo aua whenua, ko te hiahia o te iwi me kaati tonu aua whenua i to ratou ahua e takoto nei, notemea kaore te iwi i te pai kia tukua atu kia whakawakia e te Kooti Whenua Maori, notemea kei te kino te takoto a nga ture e whakahaere nei i taua Kooti. Tetahi kei te wehi nga kaumatua ki te whakawakia nga whenua kaore e kore te hokohokona nga hea o nga tangata whakaaro kore, kuare, o roto i te iwi Maori, a ka waiho tera hei mate mo nga whanaunga o aua tu tangata. Ko te hiahia o te iwi nei me waiho noa iho nga whenua kia takoto papatupu ana, kia oti ra ano etahi ture pai te paahi e te Paremete, katahi ka hoatu kia whakawakia. Ki ta ratou whakaaro ma tera e iti ai nga moni e pau i te whakawakanga, ma tera e mau ai nga whenua te pupuri, e mahia ai e whakapaia ai, e pumau ai hei oranga mo te iwi. He kupu tenei mo nga toenga o nga whenua i hokona i mua, i murua nei e nga Kawanatanga o mua. Ko etahi o aua whenua kua pau noa atu te hokohoko e te Kawanatanga ki nga Pakeha, otira kei te mau ano etahi i te ringa o te Karauna. Na, i te mea kei te Kawanatanga ano etahi o aua whenua, e tono ana matou kia whakaturia etahi Komihana hei uiui hei ata whakawa i ana whenua, kia ata kitea ai te tika te he ranei o ta nga Maori e tohe nei. Ki ta nga Maori kupu no ratou aua whenua, a kua takoto atu ki te aroaro o te Kawanatanga nga take i pera ai ta ratou kupu. Ki ta te Karauna kupu nona aua whenua; heoi kua waiho tenei hei take e tautohetia ana i waenganui page 48i te Karauna me nga Maori, a ko te mea tika me whakawa kia tau ai. Ko taku kupu mo te taake kuri, e penei ana, he maha nga takiwa o tenei pito o te Motu nei kaore kau he mahi hipi o reira; a ahakoa kua mahia nga rori e Kaute Kaunihera puta noa etahi wahi o Ngapuhi, otira kaore aua rori e tae ana ki nga kainga Maori. Ko to matou hiahia kia whakakorea atu taua taake i runga i a matou e te Kawanatanga, mehemea ra ia ka taea te pera, a ki toku whakaaro e whai mana ana te Kawanatanga ki te whakamutu i taua mea. Notemea i raro i nga tikanga o te Ture Rehitatanga Kuri, e ahei ana nga Minita ki te tohutohu atu ki te Kawana, ki kapea etahi takiwa motuhake ki waho o te mana o taua Ture. E tika ana, me taku mohio hoki, ko te take i kohikohia ai e te Kaute Kaunihera taua taake he peehi na ratou i nga kuri Maori kei haere ki te ngau i nga hipi, ehara i te mea he hiahia no ratou ki nga moni e kohia ana. Na reira kei te ahua tika ta matou tono. Ki taku me tino whakakore atu taua taake i roto i nga takiwa kore hipi.

Te Pirimia: I au e haere nei i roto i tenei pito o te Motu tenei tetahi mea kua homai hei whiriwhiri maku, ara, ko nga reiti, me tono ranei nga whenua Maori kia utu i taua mea kaua ranei. Na i te mea kei roto tenei mea i o koutou whakaaro e takoto ana, he mea tika kia kumea mai kia kite i te ao marama. Na reira ka mea atu au ki a koe, e Heke, me korero mai koe i o whakaaro mo tenei take i tenei ra

Hone Heke: Mo runga i nga whenua Maori e reititia nei, ko te hiahia o nga Maori me watea aua whenua i te reiti; a, ahakoa te mahi a nga Maori e ngana nei ki te karo i aua reiti, otira e mohio ana matou e kore e taea te pera, a heoi ma matou he tono atu ki te Kawanatanga kia whakamamatia aua mea, i runga i te titiro ki te uaua o nga ture maha e whakahaerea nei ki runga ki nga whenua Maori. Koia tena, ko te whakamama, te mea e tumanakohia atu ana e matou. He mea uaua rawa te utu reiti ki te iwi Maori. Otira e Kite ana koe, e te Pirimia, i a koe e haereere nei i nga takiwa katoa o te Motu nei, ko te mahi tonu tena a nga Maori o aua takiwa he korero ki a koe mo tenei mea mo te reiti, kia whakakorea atu tera mate i runga i a ratou. Ki toku whakaaro me ata titiro tenei mea te reiti i runga i ona aronga katoa, i te mea e mohiotia ana e kore ano e taea te whakakore rawa atu. Heoi te mahi e taea he whakamama i taua mea. Kaati ka waiho atu tenei putake ma te Kawanatanga e whiriwhiri, a tenei matou e tumanako atu nei tera e whakahaerea e ratou taua mea i runga i te huarahi ngawari me te mahi tika. Ki te taea e te Kawanatanga te whakamama o tenei taake e peehi kino nei i te iwi Maori, ka koa rawa atu matou. Ko to matou hiahia me whakangawari te ture mo nga Maori.

Te Pirimia: He kupu tenei mo nga whenua Maori e takoto kau nei, kaore nei i te mahia i te nohoia ranei e nga Maori, a e hiahiatia nei e ratou kia whakahaerea he tikanga mo aua whenua. E hiahia ana ahau kia rongo atu i ta kotou kupu mo tenei take. E hiahia ana ahau kia whakaaturia mai nga whakaaro o nga Maori o tenei takiwa, tae atu ki nga Maori o era atu takiwa o te koroni, mo runga i tenei take, ara, me pehea ki ta ratou te whakahaere o nga whenua nunui o te iwi Maori e takoto kau nei i te Motu o Aotearoa.

Hone Heke: Mo nga whenua kaore ano i whakawakia, kaore ano i mohiotia nga tangata no ratou aua whenua; ko te hiahia o nga kaumatua kaati tonu aua whenua, me waiho i to ratou ahua e takoto nei, he wehi no ratou ki te nui rawa o nga moni e pau i runga i nga ruri me te whakawakanga; a ko tetahi e mahara ana ratou, ki te peratia, katahi ka taumaha rawa atu nga raruraru e pa ki a ratou i runga i nga ture e mana nei. Kotahi tonu te whakaaro a te iwi mo tenei. Ka huri tenei ki nga whenua Maori e takoto kau nei, engari kua oti te whakawa e te Kooti, ara, kua tau nga taitara, ko ie hiahia o nga Maori me pupuri enei e ratou kia toe roa ai hei oranga mo ratou Ko te uaua kei runga i aua whenua i naianei, i kore ai e whakamahia, ko nga ture e mana nei, he nui rawa no te moni e pau i te whakahaerenga i aua whenua i runga i nga ritenga e whai hua ai. Na reire ko to matou hiahia, me homai etahi tikanga ngawari ake, mama ake, i enei e mana nei i naianei Ma te ruri ka taea aua mahi. Nga ko taua mahi he nui rawa tona utu e oti ai. Ka mutu tera ka hoatu ki te [unclear: Kooti] kia whakawakia te whenua; na reira, he uaua anake nga hikoitanga i runga i nga ture e mana nei, a tona mutunga iho he raruraru he mate, te whenua me te tangata. E mohiotia ai te tika o tenei korero, ki te hokona katoatia nga whenua kua whakawakia, ka pau tonu ake nga moni i puta mai i te hokona o aua whenua i te utunga i nga raruraru me nga mahi i oti ai aua whenua te ruri me te whakatau Kotahi tonu te whakaaro o nga kaumatua mo tenei ahua. Me whakaatu atu e au te takotoketanga o ta nga kaumatua i ta nga taitamariki. Ko ta nga taitamariki, he hoko anake to ratou hiahia: Kaore kau o ratou aroha ki te whenua nana ratou i whangai, nana ratou i whanau mai ai ki te ao. Tena ko nga kaumatua ka nui te aroha ki te whenua o o ratou tupuna: ko to ratou hiahia kia mau tonu te whenua hei oranga mo ratou me o ratou uri. Ki taku mohio kua mene atu i au te whakamarama atu ki a koe i nga whakaaro o nga kaumatua o tenei takiwa. Tenei ano tetahi putake e hiahia ana ahau ki te korero atu ki a koe: ko nga reiti e utaina nei ki runga i nga whenua papatupu. E hiahia ana nga kaumatua kia mohio ratou ka taea ranei e nga ropu takiwa te reiti i aua tu whenua kaore ranei. Kua korero atu au ki a ratou ki toku whakaaro kaore nga ropu takiwa e whai mana ki te pera. Otira mau e utu atu tenei patai a ratou.

Hone Peti: He tu ake taku ki te patai atu ki koe mo nga toenga o nga whenua i hokona i mua, ara, mo nga whenua pera i korerotia ake nei e Hone Heke. I te taenga atu o te Pirimia ki Waima i era atu tau, i korerotia katoatia atu e au ki a ie te tikanga i riro ai aua whenua toenga o nga hoko o mua, mai ano o tona timatanga a taea noatia tona mutunga, me nga mate i pa ki a matou i runga i taua mahi.

page 49

Te Pirimia: E kore e wareware i au tena take ina tu ake ahau akuanei ki te korero.

Hone peti: To kupu whakahoki i taua wa i penei, maku e hanga he pitihana ka hoatu ki to matou mema ki a Hone Heke, mana e hoatu kia whiriwhiria e te Paremete. Kaati, e hiahia ana ahau kia mohio au i pewhea te whakaotinga o tena pitihana. Kei te kaha rawa atu ta matou mea kia mohio matou mehemea kua mahia ranei e te Kawanatanga he tikanga mo taua mea, a ka pewhea ranei ta ratou mahi. Ka kitea e koe nga whakamaramatanga katoa kei roto i nga pitihana i tukua atu ki te paremete. I te wa e korero nei ahau i kiia kia whakaturia he Komihana hei uiui i taua take, a na Hone Heke i ki mai ki ahau kua oti tetahi kupu te tuku atu ki te Kawanatanga a kei te whiriwhiri te Kawanatanga mehemea e tika ana ranei kia whakaturia he Komihana. Heoi ano ra nga kupu mo tena take. Tetahi mea hei korero maku ko nga taake e utaina ana ki runga ki o matou whenua. Ko etahi o o matou whenua e takoto ana he reiti i runga. Utua aua ena e matou i runga i tona wariutanga; engari no tenei tau tae ake ana he whakaaturanga ki a matou, tekau ma tahi hereui te whakanukuhanga ake o aua mea hei utu ma matou, na ka wehi nei matou mo tena ahua, me to matou kimi noa, iho i te tikanga o tenei mahi? I tenei ra kei te mohio matou ki nga taumahatanga hei waha ma matou, kei apopo kua whakanekehia ake ena taumahatanga, a e tupu haere nei e tupu haere nei aua taumahatanga; kaore rawa matou e mohio ana ka pewhea ranei te mutunga iho. Ki taku mahara heoi te mahi tika ma te Kawanatanga me ata whakaaro ano ki tenei mate o matou. Kaore matou e kore ana te utu i a matou reiti; kaoro matou e turi ana e ka tonoa mai kia utua e matou aua reiti, engari ka nui rawa to matou wehi kei piki haere kei taumaha haere i te tau i te tau, koia matou i whakaaro tupato ai mo nga ra e haere mai nei. Koia ahau ka tono atu nei ki te Pirimia kia ata whiriwhiria e ia enei take mehemea e kore e taea te whakamama enei taumahatanga e peehi nei i a matou. Ehara i te mea kaore matou e utu ana i aua mea, e utu tonu nei hoki matou i nga reiti e tonoa mai ana, engari e wehi ana kei piki haere nga taumahatanga.

Te Pirimia: E nga rangatira o Ngapuhi, me nga rangatira o nga iwi o era atu wahi o te koroni kua hui mai nei ki konei, tena koutou, kia ora koutou, kia tau nga painga katoa ki runga ki a koutou. Nui atu te hari o taku ngakau mo tenei hui e tu nei ki konei i tenei ra. Kei te mohio koutou i te mea ko ahau te Minita Maori no reira ko ahau te matua o te iwi Maori i runga i tena tuunga oku. A ko tena mea ko te matua, ka koa ina tutataki ia ki ana tamariki, koia i nui rawa ai toku koa mo taku kitenga i a koutou i tenei ra. Kei konei ano hoki taku hoa i haere tahi mai nei maua, he tangata no te iwi Maori, e tu ana hei mangai mo koutou i roto i te Kewanatanga. Ko taua tangata, ara, taku hoa pai a Timi Kara, me ahau ano hoki, me era atu mema o te Kawanatanga, e hiahia katoa ana kia mahia he ora pumau mo te iwi Maori. No reira, ahakoa te nui o te raruraru, haero mai ana matou ki konei kia kite i a koutou kia mohio ai hoki matou ki o koutou whakaaro mo o koutou hiahia. Mehemea he mamaetanga o koutou, ko te wa tenei hei horahanga mai ma koutou ki o matou nei aroaro. To matou hiahia he tirotiro i te iwi Maori i runga ano i nga huarahi e tirotirohia nei te iwi Pakeha. E haere tonu ana nga Minita ki ia wahi ki ia wahi ki te whakarongo i nga korero a nga Pakeha. Katahi ka tukuna aua take ki te Kawanatanga, a ki te kitea e tika ana kia whakatikatikaia, ka hanga he Pire ka tukuna atu ki te Paremete. To matou hiahia tena kia kotahi te tikanga mo nga iwi e rua. Tenei iwi te Pakeha ki te whakapuakina e te arero nga maharahara o roto i te tangata heoi kun ora tona ngakau i kona. Kaati kei te pena ano hoki te iwi Maori. Tukua kia whakaaturia mai e ratou o ratou hiahia me o ratou mate a ki taku mohio kaore e kore te hua mai he painga e kore atu ai nga mate a e ora ai nga ngakau. I nga ra i o koutou tupuna tu ana he hui ma ratou hei whakaputanga korero me te whiriwhiri i nga take raruraru o aua ra, no reira e tika ana ano hoki kia huihui koutou i enei ra hei korerorero hei whiriwhiri i nga take hei ora mo koutou, ara nga iwi e rua. Tenei iwi te Pakeha ki te whakapuakina e te arero nga maharahara o roto i te tangata heoi kua ora tona ngakau i kona. Kaati kei te pena ano hoki te iwi Maori. Tukua kia whakaaturia mai e ratou o ratou hiahia me o ratou mate a ki taku mohio kaore e kore te hua mai he painga e kore atu ai nga mate a e ora ai nga ngakau. I nga ra i o koutou tupuna tu ana he hui ma ratou hei whakaputanga korero me te whiriwhiri i nga take raruraru o aua ra, no reira e tika ana ano hoki kia huihui koutou i enei ra hei korerorero hei whiriwhiri i nga take hei ora mo koutou, ara, mo nga iwi e rua. Koia i koa ai taku ngakau mo te tuunga o tenei hui e tu nei o nga rangatira i whiriwhiria hei haere mai ki konei i nga tini wahi o te koroni Kei konei nga rangatira me nga waha korero nga iwi Maori o ia takiwa o te koroni. E rereke ana nga hiahia o etahi wahi; ko te tikanga e pai ana mo tetahi takiwa kaore e pai mo tetahi atu wahi. Na kona ka rereke pea nga whakaaro o nga Maori o etahi takiwa, a ma te huihui mai anake ki te wahi kotahi ka taea ai e koutou te whiriwhiri nga tikanga e kaha ai te Kawanatanga me te Paremete ki te whakahaere i aua take i runga i nga huarahi e puta ai he painga ki nga Maori i nga wahi katoa o te koroni. I te nohoanga mai o te Kawana i konei i nanahi nui rawa atu te pai o ta koutou whakahaere mo te taha ki nga Pakeha, i ta koutou hoatutanga i te ra i nanahi mo ratou anake, ara, mo ta koutou korenga kaore i whakatakoto atu i etahi take korero ki te aroaro o te mangai o te Kuini. E mohio ana ahau i tino hiahia koutou ki te whakaputa i aua mea, engari i te mea kua takoto atu ta koutou kupu e kore ia e whakaroangia e koutou, he mea hoki kia watea ai he taima hei korerotanga ma nga Pakeha i a ratou mihi ki a ia, no reira puta ana te rongo o nga rangatira me te iwi Maori nui tonu i tena mahi a koutou. Ka whakaaturia atu e au i naianei te whakaaro a te Kawana, te mangai o to koutou whaea, o to tatou Kuini aroha. Tana hiahia kai rongo ia i te nuinga atu o a koutou korero, engari, i te mea kua takoto atu ta koutou whakaritenga ki nga Pakeha no reira kaore i taea tena. Tetahi, i tenei ata, i te poto o te taima hei korerotanga moku ki a koutou, e tino pai ana ta koutou tukunga ma Hone Heke e korero mai ki ahau o koutou hiahia i oti i a koutou te whiriwhiri I waenganui i a koutou i te ahiahi i nanahi nei, ahakoa kaore i tino whakamaramatia mai ki ahau, otiia i tahuri ano ahau, i te wa tuatahi tonu i taea ai, ki te tono atu ki ata whakamaramatia mai e koutou nga mea e pa ana ki nga take e mohio nei ahau e whakaarohia nuitia ana e koutou. E koa ana ahau mo taku penatanga, notemea katahi ahau ka kaha ki page 50te whakahaere pai i aua take a taihoa ake nei. Pai atu ma koutou e whakatakoto mai ki ahau nga take nunui e pa ana ki a koutou, ina tu atu ahau ki te whakamarama atu ki a koutou i te whakaaro a te Kawanatanga mo nga take kaore nei ano i korerotia nuitia. Ki te pa he mate ki te tinana o te tangata ka haere ki te takuta. Ka patai te takuta ki a ia kei whea te mamae, a na te aha i pa mai ai. Kia mohio ra ano ia ki ena i te tuatahi, katahi ano ka taea e ia te whakarite i te rongoa whakaora. Koia ahau i patai atu ai, he aha o koutou mate. I te mea ko ahau te Tumuaki o te Kawanatanga me te Minita mo te iwi Maori, korerotia mai ki ahau kei whea o koutou wahi mamae, kia taea ai e au te whakaora.